Skip to main content

Full text of "Quellen der Westfälischen Geschichte"

See other formats


This  is  a  digital  copy  of  a  book  that  was  preserved  for  generations  on  library  shelves  before  it  was  carefully  scanned  by  Google  as  part  of  a  project 
to  make  the  world's  books  discoverable  online. 

It  has  survived  long  enough  for  the  Copyright  to  expire  and  the  book  to  enter  the  public  domain.  A  public  domain  book  is  one  that  was  never  subject 
to  Copyright  or  whose  legal  Copyright  term  has  expired.  Whether  a  book  is  in  the  public  domain  may  vary  country  to  country.  Public  domain  books 
are  our  gateways  to  the  past,  representing  a  wealth  of  history,  culture  and  knowledge  that 's  often  difficult  to  discover. 

Marks,  notations  and  other  marginalia  present  in  the  original  volume  will  appear  in  this  file  -  a  reminder  of  this  book's  long  journey  from  the 
publisher  to  a  library  and  finally  to  you. 

Usage  guidelines 

Google  is  proud  to  partner  with  libraries  to  digitize  public  domain  materials  and  make  them  widely  accessible.  Public  domain  books  belong  to  the 
public  and  we  are  merely  their  custodians.  Nevertheless,  this  work  is  expensive,  so  in  order  to  keep  providing  this  resource,  we  have  taken  Steps  to 
prevent  abuse  by  commercial  parties,  including  placing  technical  restrictions  on  automated  querying. 

We  also  ask  that  you: 

+  Make  non-commercial  use  of  the  file s  We  designed  Google  Book  Search  for  use  by  individuals,  and  we  request  that  you  use  these  files  for 
personal,  non-commercial  purposes. 

+  Refrain  from  automated  querying  Do  not  send  automated  queries  of  any  sort  to  Google's  System:  If  you  are  conducting  research  on  machine 
translation,  optical  character  recognition  or  other  areas  where  access  to  a  large  amount  of  text  is  helpful,  please  contact  us.  We  encourage  the 
use  of  public  domain  materials  for  these  purposes  and  may  be  able  to  help. 

+  Maintain  attribution  The  Google  "watermark"  you  see  on  each  file  is  essential  for  informing  people  about  this  project  and  helping  them  find 
additional  materials  through  Google  Book  Search.  Please  do  not  remove  it. 

+  Keep  it  legal  Whatever  your  use,  remember  that  you  are  responsible  for  ensuring  that  what  you  are  doing  is  legal.  Do  not  assume  that  just 
because  we  believe  a  book  is  in  the  public  domain  for  users  in  the  United  States,  that  the  work  is  also  in  the  public  domain  for  users  in  other 
countries.  Whether  a  book  is  still  in  Copyright  varies  from  country  to  country,  and  we  can't  off  er  guidance  on  whether  any  specific  use  of 
any  specific  book  is  allowed.  Please  do  not  assume  that  a  book's  appearance  in  Google  Book  Search  means  it  can  be  used  in  any  manner 
any  where  in  the  world.  Copyright  infringement  liability  can  be  quite  severe. 

About  Google  Book  Search 

Google's  mission  is  to  organize  the  world's  Information  and  to  make  it  universally  accessible  and  useful.  Google  Book  Search  helps  readers 
discover  the  world's  books  white  helping  authors  and  publishers  reach  new  audiences.  You  can  search  through  the  füll  text  of  this  book  on  the  web 


at|http  :  //books  .  google  .  com/ 


über  dieses  Buch 

Dies  ist  ein  digitales  Exemplar  eines  Buches,  das  seit  Generationen  in  den  Regalen  der  Bibliotheken  aufbewahrt  wurde,  bevor  es  von  Google  im 
Rahmen  eines  Projekts,  mit  dem  die  Bücher  dieser  Welt  online  verfügbar  gemacht  werden  sollen,  sorgfältig  gescannt  wurde. 

Das  Buch  hat  das  Urheberrecht  überdauert  und  kann  nun  öffentlich  zugänglich  gemacht  werden.  Ein  öffentlich  zugängliches  Buch  ist  ein  Buch, 
das  niemals  Urheberrechten  unterlag  oder  bei  dem  die  Schutzfrist  des  Urheberrechts  abgelaufen  ist.  Ob  ein  Buch  öffentlich  zugänglich  ist,  kann 
von  Land  zu  Land  unterschiedlich  sein.  Öffentlich  zugängliche  Bücher  sind  unser  Tor  zur  Vergangenheit  und  stellen  ein  geschichtliches,  kulturelles 
und  wissenschaftliches  Vermögen  dar,  das  häufig  nur  schwierig  zu  entdecken  ist. 

Gebrauchsspuren,  Anmerkungen  und  andere  Randbemerkungen,  die  im  Originalband  enthalten  sind,  finden  sich  auch  in  dieser  Datei  -  eine  Erin- 
nerung an  die  lange  Reise,  die  das  Buch  vom  Verleger  zu  einer  Bibliothek  und  weiter  zu  Ihnen  hinter  sich  gebracht  hat. 

Nutzungsrichtlinien 

Google  ist  stolz,  mit  Bibliotheken  in  partnerschaftlicher  Zusammenarbeit  öffentlich  zugängliches  Material  zu  digitalisieren  und  einer  breiten  Masse 
zugänglich  zu  machen.  Öffentlich  zugängliche  Bücher  gehören  der  Öffentlichkeit,  und  wir  sind  nur  ihre  Hüter.  Nichtsdestotrotz  ist  diese 
Arbeit  kostspielig.  Um  diese  Ressource  weiterhin  zur  Verfügung  stellen  zu  können,  haben  wir  Schritte  unternommen,  um  den  Missbrauch  durch 
kommerzielle  Parteien  zu  verhindern.  Dazu  gehören  technische  Einschränkungen  für  automatisierte  Abfragen. 

Wir  bitten  Sie  um  Einhaltung  folgender  Richtlinien: 

+  Nutzung  der  Dateien  zu  nichtkommerziellen  Zwecken  Wir  haben  Google  Buchsuche  für  Endanwender  konzipiert  und  möchten,  dass  Sie  diese 
Dateien  nur  für  persönliche,  nichtkommerzielle  Zwecke  verwenden. 

+  Keine  automatisierten  Abfragen  Senden  Sie  keine  automatisierten  Abfragen  irgendwelcher  Art  an  das  Google-System.  Wenn  Sie  Recherchen 
über  maschinelle  Übersetzung,  optische  Zeichenerkennung  oder  andere  Bereiche  durchführen,  in  denen  der  Zugang  zu  Text  in  großen  Mengen 
nützlich  ist,  wenden  Sie  sich  bitte  an  uns.  Wir  fördern  die  Nutzung  des  öffentlich  zugänglichen  Materials  für  diese  Zwecke  und  können  Ihnen 
unter  Umständen  helfen. 

+  Beibehaltung  von  Google -Markenelementen  Das  "Wasserzeichen"  von  Google,  das  Sie  in  jeder  Datei  finden,  ist  wichtig  zur  Information  über 
dieses  Projekt  und  hilft  den  Anwendern  weiteres  Material  über  Google  Buchsuche  zu  finden.  Bitte  entfernen  Sie  das  Wasserzeichen  nicht. 

+  Bewegen  Sie  sich  innerhalb  der  Legalität  Unabhängig  von  Ihrem  Verwendungszweck  müssen  Sie  sich  Ihrer  Verantwortung  bewusst  sein, 
sicherzustellen,  dass  Ihre  Nutzung  legal  ist.  Gehen  Sie  nicht  davon  aus,  dass  ein  Buch,  das  nach  unserem  Dafürhalten  für  Nutzer  in  den  USA 
öffentlich  zugänglich  ist,  auch  für  Nutzer  in  anderen  Ländern  öffentlich  zugänglich  ist.  Ob  ein  Buch  noch  dem  Urheberrecht  unterliegt,  ist 
von  Land  zu  Land  verschieden.  Wir  können  keine  Beratung  leisten,  ob  eine  bestimmte  Nutzung  eines  bestimmten  Buches  gesetzlich  zulässig 
ist.  Gehen  Sie  nicht  davon  aus,  dass  das  Erscheinen  eines  Buchs  in  Google  Buchsuche  bedeutet,  dass  es  in  jeder  Form  und  überall  auf  der 
Welt  verwendet  werden  kann.  Eine  Urheberrechtsverletzung  kann  schwerwiegende  Folgen  haben. 

Über  Google  Buchsuche 

Das  Ziel  von  Google  besteht  darin,  die  weltweiten  Informationen  zu  organisieren  und  allgemein  nutzbar  und  zugänglich  zu  machen.  Google 
Buchsuche  hilft  Lesern  dabei,  die  Bücher  dieser  Welt  zu  entdecken,  und  unterstützt  Autoren  und  Verleger  dabei,  neue  Zielgruppen  zu  erreichen. 


Den  gesamten  Buchtext  können  Sie  im  Internet  unter  http  :  //books  .  google  .  com  durchsuchen. 


S., ,  //-''/>   ^ 


i  ^^^RN^CÖ^^^ 


IN  COMMEMOKATION  OF   Tfifl  VISIT   OF 
ms     ROYAI.  HIGHNESS 

PRINCE  HENRY  OF  PRUSSIA 

MARCll    S1XTII,I90£ 

ON  BEIIALF  OF  ms  MAJEHTV 

THE  GEHMAN  EMPEROR 


^;|f 


JiPRKSKNTKDBYARCHIHALD  <:AKY  aH>r.ID<;>:  FH.l 


A^/yrf 


ffincitm  Ut  «tUfdlirilt«  «tfdiidftr. 


üescire  quid  anica  quam  natu«  su  acciderit,  id  est  semper  efse 
poemn, 

Cicero* 


0uetteit 


bcr 


S»eflfdilif(^eit  ®efd)i(i)te. 


|)er(ra«gcficieii  .v  ; /r 

iixäfji,  <ßieug.  Ateisgerii^tetat^,  9titter  bee  rotten  ^[bleroicbeM  4.  A(., 
9RitgIieb  meieret  3c(c^Tten  ©efeOfc^aften. 


@rfter  8aitti. 


»Ht9$^»- 


Jlmalifrg,  1857. 

2>rnd  unb  Scrlag  »on  $.  9*  Stotc. 


^^  ^  6Jo,  ^ 


Harvard  College  Library 

SEP  11  1908 

KohenzoIIcrn  Ccüection 
Gift  of  A.  C.  Cocüfiga 


(S\r»t«b) 


S$0ttoart. 


i4efccr  bcn  ^totd  unb  Umfang  bicfcr  (Scfd^id^t* 
Oucttctt,  l^at  fxä}  bcr  Herausgeber  in  ber  SlnÜinbtgung 
be§  Untemel^meng  bereit«  au8gef))rod^en-  SDie  SCl^eilnal^me 
tod^e  baffelbe  in  aßen  ©egcnben  be8  Sanbe«  unb  anäf 
todt  über  bie  ©renjen  beffelben  l^inauS  gefunbeu,  beredt* 
tigt  il^n  tool^I  ju  ber  Stunal^me,  ba§  ba«  ^ublifuni  ben 
$tan  gebilligt  l^abe;  fo  ba§  e«  nur  nod^  einer  JÄed^tfer^^ 
tigung  für  bie  2lrt  feiner  SttuSfül^rung  bebarf*  SDiefc 
mu§  p>ax  gunmi  burd^  le^tere  felbft  erbrad^t  toerben; 
bo^  toirb  ertaubt  fein,  l^ier  einige,  ju  il^rer  JBeurtl^eitung 
biencttbe,  Erläuterungen  ^orauSjufd^iden» 

S)er  3^^^  i^^8  Herausgeber«  ift:  bie  i^ni  jugäng* 
I^eu  Oueßen  ber  toeftfäfifd^en  ©efd^id^te,  fofern  fie  fiäf 
ni^t  jur  Slufnal^nie  in  beut  i>on  il^ni  l^erauSgegebenen 
Urfttnbenbud^e  jur  Sanbe«^  unb  9ied^t«gefd^id^te  be«  ^tx^ 
jcgtl^uni«  SSeftfalen  eigneten,  mitjutl^eilen*  2öfo  nantentlid^ 
?anbc«==  unb  ©tabtcl^ronüen,  l^ie  unb  ba  aud^  einjetaer 
Slöjler,  Slecrologicn  unb  alte  @üteri)erjeid^niffe;  jiebe« 
einjelne  ©tiitf  mit  einer  paffenben  (Einleitung. 

ÜDcr  Umfang  ber  SWittl^eilungen  befd^räuft  fic^ 
nui^t  auf  ba«  H^rjogtl^um  SGBeftfaten,  fonbern  befaßt  baS 


ganje  tocftfälifd^e  ?anb  füblid^  ber  ^xppt,  fo  tocit  c«  jum 
9?cgterung6ej{rfc  Slrn^Berg  gehört;  alfo  btc  provincia 
Altsaxonum  bc8  SWittetalter«,  mit  Slu^na^mc  be8  (Stifte 
Serben  an  ber  dtn^x,  totlä)^^  jnr  9?^etnprobtnä  gelegt 
ift.  @o  gro§  aBer  biefe^  ^elb  für  ben  erften  UeBerBItcf 
avi6)  fd^einen  mag,  fo  befc^ränft  ift  bo(i^  bie  baranf  ju 
fammetnbe  @mbte,  todl  nnf  erem  SSeftfalen  gro§e  ©tifter 
nnb  @ele]^rtenfd^nten  mangelten,  toelc^e  in  dnberen  ^^l^eilen 
beffelBen,  fo  mand^en  ®ef(3^id^t=  nnb  S^roniIenfd;retBer 
be«  SWittelafteri^  erjogen*  Unfere  Oneöen  biefer  2lrt  ftnb 
toeber  fel^r  alt,  nod^  fe^r  jal^Ireid^;  aBer  eBen  barnm 
befto  forgfältiger  anfjnfncä^en  nnb  jn  erl^alten. 

!J)er  ^tan  be«  Unternehmens  gel^t  einfad^  bal^in, 
bie  einzelnen  SRtttl^eilnngen,  ol^ne  MMfxä^t  anf  eine  d^ro^^ 
nologifd^e,  geogra^l^ifd^e  ober  f^^rad^Iid^e  ^itf^^tnenfteHnng, 
fo  nad^  einanber  folgen  jn  taffen,  ba§  bie  ©ammlnng, 
m&güd^ft  toiel  9Äannigfaftigfeit  barBietet*  SBenn  biefet 
^lan  ober  biefe  Slnorbnnng,  bieöcid^t  and^  ettoaS  fonberBar 
fd^etnen  mag,  fo  nimmt  ber  ^eranSgeBer  bod^  feinen 
Slnftanb,  fi^  bajn  anSbritdKid^  jn  Be!ennen,  toeil  er  feinen 
$?cfern,  bie  fid^  an»  allen  @tänben  jnr  Unterftü^nng 
be8  Unternel^menS  bnrd^  ©nBfcrtptionen  gemetbet  l^aBen, 
biefe  dtM^t  fc^nlbig  jn  fein  glanBt.  (§8  t^erfte^t  ftd^ 
jebod^  bon  felBft,  ba§  bie  SÄannigfaltigfeit  nid^t  anf 
Unfoften  beS  3iJf<i^^^^'^<^^3^  '^^  einjelnen  @tüdfe  in 
fid^,  nid^t  burd^  nn^jaffenbeS  3^^ftö*^Itt  in  ^ortfe^nngen, 
angeftreBt  toerben  barf,  toenn  nid^t  ba8  ®an)^  mel^r  Bnnt 
aU  mannigfaltig  toerbcn  foß.  35a  ba8  SSJerl  in  ein* 
jetnen  |)eften  anSgegeBen  totrb,  fo  ftnb  jnm  Slnfange 
Heinere  @til(fe,  getoiffermaa^en  al8  ^roBen  beSjenigen, 
toa«  ber  ^eran^geBer  jn  Bieten  ^at,  getoäl^It  toorben  nnb 
toar  c8  bamit  atterbingS  tl^nnßd^,  gleid^  3K  andrer! ei 
jn  geBen*    Sei  größeren  Sl^ronifen  aBer,  toeld^e  fünftig 


attii^  folgen,  faßt  fold^c  SStcIfcitigfcit  für  bic  cinjclncn 
|)cfte  oficrbing«  fort  unb  jtoar  l^offcntliii^  ntii^t  jum  ?iad^* 
t^eil  beS  ©anjeu.  8lm  ©d^Iuffc  einc^  33anbc8  foß  üBrt* 
jcn^,  eine  tjoöftänbige  Ucbcrftd^t  feinet  3nl;aft8  nnb  juni 
Sc^Iuffe  be^  (^anjen,  ein  JÄcgifter  mit  ©loffar  geliefert 
»erben. 

3ttbem  ber  Herausgeber  mit  biefen  Erläuterungen 
bie  Srftlinge  feine«  Unternel^men« ,  ber  tool^Itooßenben 
SBeurt^eilnng  ber  ?efer  übergibt,  fü^It  er  jum  ©d^Iuffe 
\\i}  no^  ju  ioppdttx  2)anffagung  t)er^?fli(]^tet.  @inmat 
jur  bie  S^l^eilnal^me,  toeld^e  er,  mit  SluSnal^me  eine«  ein^ 
^ip  ^ier  nid^t  ju  ertoäl^nenben  «Sieife«,  in  aßen  Sl^cUen 
bc«  %ierungbejirfö,  aud^  in  ben  urf))rüngUd^  nic^t  \otp 
fölifd^ett  Säubern  Siegen  unb  Sittgeujiein,  befouber«  aber 
in  feiner  lieben  SJaterftabt  Sirilon  unb  bereu  Ställe 
jcfttttben,  bann  aber  aud^  für  baS  überaus  freunbftd^e 
Stttäegenfommen ,  toomit  bie  Sßorfte^er  ber  %xä)x'ot  in 
uub  auffer  aSßeftfalen,  il^n  burd^  3)?itt]^eiluug  i)on  Queßen 
5u  unterftü^en  geneigt  getoefen  ftnb.  @r  bel^ält  fi<3^  Dor, 
imkx  fünftig  genaue  9ted^enfd^aft  ju  geben* 

2lru«T)erg,  27,  ?toi)cmber  1856: 


-"•iMRÄStI— 


I. 


De  institutione  Paradysl  et  humUl 
ingressu   sororum 

per 

Fr.  HinriGam  de  Osthoven 

primum  priorem  et  confessorem  soronim  de  Paradyso. 
1252. 


3ti 


m  Qa^xt  1216  fttftete  ©omittku«  ©ujinann  bcti 
iPrebiger^Orbcn,  bcffen  9WttgUebcr  f^)ätct,  nad^  if)m,  ©omtni* 
caner  genannt  öjurbcn»  ©einer  9Jiutter  'Donna  ^oanna  bc 
Äja,  ©emal^Itn  ÜDon  gelif  ©usmanö  ju  (Satarnoga  tn  ®^)a* 
nien,  l^atte  in  bcr  Sftaäft  bor  bem  Softe  ber  f)tiL  3  tönige 
1170  geträumt,  baß  fte  einen  fd^toarjen  §unb  geboren,  ber 
tntt  einer  tS^'^dd  im  9Kunbe  bie  ganje  S35eft  erteud^te*  SOSenige 
SKonate  nad^l^er  gena^  fie  beö  ©ol^ncö,  ber  jenen  S^raum  jur 
ßa^Tl^eit  mad^te;  bettn  ber  bon  il^m  geftiftete  Orben  geioann 
in  ungtaufcUd^  furjer  3^tt  eine  fold^e  Slu^bel^nung,  bag  Domi* 
tticu«  fd^on  1220  eine  ©eneral  ^3Serf ammtung  beffclben  nad^ 
Sofcgna  au^fd^reiben  fonnte,  tooju  Slbgeorbnete  bon  60  Älö^ 
N  auö  8  berfd^iebenen  ^robinjen  erfd^ienen*  5Die  ^oX)l  ber 
.^roöinjen  ftieg  f})äter  auf  45,  bie  fo  reid^  mit  ttijftern  ber* 
fe^en  loaren,  bag  g.  iS.  bie  ©tabt  ^Itapti  aßein  18  9Kann«* 
nh  10  grauenflöfter  beö  I)ominicanerorben^  gä^fte,  ber  toSt^* 
teub  feine«  Seftel^en«,  ber  Äird^e  über  800  »ifd^öfe,  150  (grj* 

1 


btfd^i5fe,  60  Äarbtnäle  unb  4  ^ä^ftc  (^nnoccni  V.  SBencbict  IX. 
^tu«  V.  unb  Senebtct  XIIL)  gaB.  S)ie  3a^(  Berühmter  ©e^^ 
tel^rtcn  unb  Äünftler,  bte  auö  fetner  SJlitte  l^erborgtngen,  ift 
?u  grp^,  um  fte  au(ä^  nur  mit  annäl^ernber  ©enauigfeit  angeben 
ju  fönnen.  Slttetrtu^  9Kagnuö,  Sll^omaö  bon  Slquino,  SSincenj 
bon  gerrert,  ber  SRaler  gra.  Sartolomeo,  3^^*  SCauIer,  8aö 
ßafa^,  Slntontnuö,  SSincens  bon  Saubai^  unb  8ute  be  ®ra== 
naba  mögen  l^ter  ftatt  aKer  Ue6rtgen  genannt  toerben.  ßö 
tüar  nid^t  mel^r  afö  btötg,  baß  bie  Ätrd^e  ben  ©tifter  eine« 
fold^en  Orben^,  bem  fie  fo  fräfttge  ©tüfeen  gegen  bie  ©türme 
ber  ^üt,  fo  glanxbottc  3^^^^^«  i^^^^  §ierard^ie  berbanlte, 
unter  bie  ^a^  i^rer  ^eiligen  aufnahm. 

ettoa  jel^n  SRonate  nad^  ÜDominicu^  2:obe,  njurbe  1222 
ber  ^robingial  ^otban  bon  ^abberg  jum  ©eneral  be^  Drben^ 
ertoäl^It.  S)iefer  Umftanb  trug  bap  bei;  baß  fid^  bie  rafd^c 
SSerbreitung  be^  in  ®^)anien  geftifteten  Orben^  aud^  gteid^ 
auf  SBeftfalen  erftredfte;  benn  e«  gefd^a)^  tool^I  nid^t  ol^ne 
3nt]^un  biefe«  unfereö  berüi^mten  Sanb^manne^/)  baß  neun 
g^al^re  f^)äter,  1231,  ju  ®oeft  fd^on  ein  5DominicanerIIofter 
entftanb*  ®ie  ^rebigerbriiber  nannten  bie  ijamilie  ^lettenberg, 
mit  toetd^er  3«>^^<^w  bon  ^abberg  getoiß  auf  bie  eine  ober 
anbere  3lrt  befreunbet  toar,  aU  ©tifter, 

35er  berü^^mtefte  bon  ^orban^  ©d^ülern  toar  SWbertu^ 
9Jfagnuö  auö  ber  gräflid^en  gamitie  bon  SoKftäbt,  geboren 
1193  ober  1205  gu  Sautngen  in  ©d^toaben;  ber  ju  ^abua, 
too  er  ?p^itofo^3]^ie  ftubirte,  burc^  3^orbanö  ^rebigten  angezogen, 
fid^  bem  ^rebiger=Drben  toibmete,  1249  SRector  ber  ©d^ute  ju 
(Sßtn,  1254  ^robinsial  beö  £)rben^  unb  1260  bur^  Soüation 
be«  ^a:()ft«  SKejanber  IV.  a3ifd;of  p  JRegen^burg  tourbe;  nad^  . 
jtt)ei  3?a^ren  aber  bem  Si^tl^ume  freitoittig  toieber  entfagtc 
unb  fid^  in  fein  Slofter  nad^  Solu  jurMjog,  um  ate  8efe* 
meifter  ganj  ben  SBiffenfd^aften  ju  teben.  §ier  ftarb  er  an(Sf 
1279.    SSBeld^en  SRuf  er  burd^  bie  in  feinen  ©d^riften  nieber* 


1)  2Äatt  bergt  über  t^n  ben  Sfuffa^  bc§  Herausgeber«:  @cfd&tdjte 
ber  ettftuttg  bc8  Älopcr«  $arabtc8,  in  ber  Seit^rift  für 
»epf,  ®cji^.  unb  2«tert^um«!unbe ,  ».  17,  @.  267  unb  beffelben: 
»efrfäUfd^e  Beiträge  aur  bcutf^cn  Ocfdfri^tc,  «♦  2.  @.  54. 


gelegten  Äcnntntffc  au«  aßen  S5iöcipttnen  ber  t^eclogifd^cn  unb 
p^i(ofo))]^tfd^cn  SBtffenfd^aftcn  erlangte,  tft  eben  fo  befannt,  att 
bo|  bic  }>]^1^ftcaüf d^  *=  med^anifd^en  (gjr^)erimente,  toomit  er  feine, 
barin  unerfal^renen,  3^i^S^^«^ff^^  überrafd^te,  i^n  unfel^tbar  ber 
Serurtl^etlung  afö  ^anUxzx  pxü^  gegeben  l^aben  toürben,  tt)enn 
er  nid^t  gngteid^  eine  fo  über  aMe  Sfnfed^tnng  erl^abene  ®tet 
lang  in  ber  ttrd^e  Ui^anpM  ^ttz,  3«  f^i«^"  SSerbienften 
aSer  gel^ört  befonber«  nod^,  ba^  er  in  ben  berberbtic^en  ^vok^ 
trad^tcn  ber  (Srjbifd&öfe  Sonrab  bon  §od^ftabcn  nnb  ßngetbert 
m  tJalfenbnrg  mit  ber  ©tabt  Soln ,  f o  oft  mit  Erfolge  ba« 
»ermittler-amt  übernal^m.  *) 

9n  bie  erfte  3eit  feine«  Slnfentl^alt«  jn  QUn,  faßt  nun 
bie  Stiftung  be«  35ominicaner:=^auenfIofter«  ^arabieö  bei 
Sccft.  3:)ie  ©efd^id^te  biefer  (Stiftung  unb  ber  toefentlid^e 
»nt^eil,  ben  äTOertuö  ?D?agnu«*  an  ber  3Sern)irMid^ung  ber» 
fetten  l^atte,  ift  un«  bon  bcm  Orben^bruber  ^einrid^  bon  Oft^ 
\jmn,  ,ber  ebenfaßö  bei  ber  erften  ßinrid^tung  bc«  Slofter« 
t^ättg  befd^ftigt  »ar,  in  ber  nad^fotgenben  erj&^Iung  eben  fo 
ansiel^cnb  al«  einfad^  befd^ricben,  ®ie  ift  um  fo  auf^)red^enber, 
»eil  afle  S:]^atfad^en,  vorauf  fid^  bie  barin  entl^altcnen  ®ar* 
fteöungen  ber  bamaligen  focialcn  3itp*«^^  i«  unferem  SSater:^ 
lotibc  bejiel^en,  burd^  gteid^jeitige  Urfunbcn  berbürgt  finb. 
IPiefc  Urfunben,  meift  nod^  im  Original  bor^anben  unb  tl^cU== 
toeife  im  Urfunbenbud^c  beö  Herausgeber«  mitgetl^eilt,  ^)  finb 
gefammelt  in  bem  älteften  Qcpm  be«  Sfofter?  ^arabie«, 
toeld^e«  nunmehr  für  ba«  ^robingiaI=9lrd^ib  ju  SKünfter  toieber 
emorben  ift,  nad^bem  e«  feit  Slufljebung  be«  Älofter«  burd^ 
wandle  ^änbe  gegangen  mar.  "Daffelbe  ift  auf  Pergament, 
m  Guart  mit  got^ifd^er  ?D?inuf!eI  feljr  fd^ön,  aber  mit  bieten 
Sfctörjungen  gefd^rieben,  f})viter  neu  gebunben  unb  ^it  82 
Seiten.  Sin  ber  testen  Sage  fel^Ien  bie  beiben  äußeren  33tätter, 
a(fo  ba«  erfte  xtoifd^en  ®.  60  unb  61  unb  ba«  lefete  am  Snbe, 


«)S)te  Utl.  batüber  in  ßacombret'«  Urfunbenbud^e  H.  9lro,  380, 
435,  436,  452,  463,  464,  465,  466,  534,  537,  571,  607,  617. 

»)  ©ctbet  J  Urfuttbenbud^  jur  Sanbc«*  nnb  9eec^t«9efd(^i(5tc  be«  ^rjog- 
timti«  ©ejlfalett  I.  9lro.  61,  66,  256,  270,  272,  278,  284,  288, 
300,  326,  833,  363,  465,  480,  11.  500,  514,  52o,  658,  HL  1094. 

1* 


OB  mit  biefer  8agc  urf^jrüngtid^  ba^  (Sanjc  fd^Io§,  tft  nid^t 
belannt;  bic  jüngfte  Urfunbc  tft  bom  ^T.  1339.*) 

®{c  ©cfd^td^tc  ber  ©tiftung  be^  f  loftcr^,  bom  SSruber 
§einrtd^  bon  Oft^cben,  fctibet  btc  gtnlettung  ju  bcm  So^Jtar* 
SSon  ber  $erfönüd;!eit  bc^  aSerfaffer«  tft  nic^t^  tDetter  Bcfattnt, 
al^  toa«  er  fe(6ft  barüBer  ntittl^etlt.  ©r  toar  M  ber  erften 
(Sinrid^tung  beö  Älofterö,  toDtnit  ber  Orben^nieifter  junöd^ft 
ben  iöruber  ßberl^arb  globt  Beauftragt  l^atte,  afö  beffen 
getDäl^Iter  ©eptfe  fel^r  tl^ätig,  toeö^alB  er  anä)  tt>o^  jum 
erften  ?ßrtor  unb  Seid^tbater  ber  ©d^meftern  Befteßt  tDurbe, 
Stnfd^etnenb  toar  er  an^  ber  Oftl^cbe  ber  ©tabt  ©ceft  geBürttg, 
toeti  er  fid^  felBft  babon  nennt  unb  btefer  5ßame  fonft  feiner^ 
bamalö  Belannten,  toeftfälifd^en  gantiUe  angel^Srt 


Anno  domini  M®.  CC®.  lij®.  mag^ster  Johannes  pater 
ordinis  fratrum  predicatorum,  ueniens  in  Sosatum  cum  fratre 
Hermanno  de  Hauelsb^erch  intellexit,  quod  fratres  in 
Sosato  intenderent,  fratres  de  domo  theutonica  promouere, 
ut  in  Alueldinchusen  reciperent  mansionem,  de  qua 
omnino  cessauerunt  propter  introitus  difficullatem.  Tunc 
dixit  magister:  Ex  quo  fratres  in  talibus  se  exponunt  et 
pccupant?  quare  ordinem  proprium  in  sororibus  ordinis,  ex 
quo  locus  habilis  et  amenus  et  aptus  est  ad  seruiendum  do- 
mino  et  beate  uirgini  Marie,  in  eodem  loco  non  promouent?  — 
Promoueant!  auctoritate  et  licentia  nostra,  in  nomine  Jesu 
Christi.  —  Statim  frater  Hermannus  supradictus  ex  parle  magi- 
stri  commisit  fratri  Euerhardo  clot,  quod  opus  tarn 
sanctum  promoueret.  Qui  statim  parato  et  libenti  animo 
hilariter  obediuit,  et  assumpsit  sibi  in  soeium  fratrem  Hin- 
ricum  de  osthouen.  Qui  primo  attemptauerat  de  uolun- 
tate  domini  Hinrici,  cuius  una  curia  fuit,  qui  consensit 
cum   uxore   sua  domina    Eueza    multum    benigne.    Soror 


*)  S>ie  Urfunbcn  bc«  ^oJ)iarö  enthalten  einen  reld^cn  ^^ai^  Bcfonber« 
für  bie  gamitienöefc^id^tc  ber  (Sbcli^erren  ö.  ^Äübcnberg,  toetd^e  o^ne 
jle  ttid^t  fo  ^oÄflätibig  I^Ätte  geliefert  »erben  lönnen,  al9  eö  in  bc8 
©erauegckrö  ^efd^id^te  ber  S)^ttapcn  unb  Ferren  be«  $cr* 
jogtl^umö  Sefifalen  @.  i92  u.  fg.  gefd^el^en  ip. 


Aleydis  de  roth'  cum  filia  sua,  a  domino  Theoderico 
de  honrode  promptissimo  animo  emit  proprielatem  cum 
domo,  quam  habuit  iu  Aldenieschen;  que  ualuit  ei  x 
maltia  annuatim;  quia  feodum  fuit  domini  Hinrici  predicti 
a  domino  Theoderico  supradiclo.  Sic  in  hac  parle  cum 
domino  Theoderico  terminatum  fuit  hoc  negotium.  Dominus 
Otto  comes  de  thekeneborch  cum  uxore  sua  et  cum 
Omnibus  heredibus  suis,  deuote  et  multum  liberaliter  dedit 
domum  suam,  uicinam  domui  Hinrici,  quam  dixit  se  omnino 
liberam  possidere  et  nuUum  aliquid  iuris,  preter  se,  in  ea 
habere.  Postea  frater  Hermannus  supradictus  commisit  fatri 
Conrado  de  mulenarken,  qui  tunc  fuit  prior  fratrum 
predicatorum  in  Sosato,  auctoritatem  magistri  Johann is, 
vt  ipsi  fratri  Hinrico  de  osthouen  eadem  auctoritate  in 
remissionem  peccatorum  suorum,  cum  fratre  Euerhardo  clot 
et  fratre  Menrico  iniungeret.  Quod  licet  esset  eis  valde 
graue  suscipere,  tandem  propter  obedientiam  susceperunt. 
Cum  autem  isla  que  ian^  incepta  erant,  aliquo  modo  com- 
petenter  et  prospere,  dei  adiutorio,  se  disponerent  et  per 
priuilegia  et  litteras  debitas  et  testimoniis  hominum  confir- 
mata,  de  consensu  fratris  Arnoldi  et  supradiciorum,  essent 
ODinia  ordinata,  venit  inimicus  omnis  boni  et  temptauit 
omnino,  iam  bonum  opus  inceptum  et  subsequens,  modis 
diuersis  inpedire;  quia  illusiones  per  ipsum  de  nocte  sepe 
ibi  uise  sunt  et  alie  dissolutiones  periculose  contra  dominum 
et  contra  salutem  animarum  et  quia  plura  mala,  que  per  eum 
et  stultos  homines  ibi  sunt  facta,  timuit  amittere  sicut  fecit 
Deo  optimo  gratias.  Isti  fratres  supra  notati  qui  humiliter 
magistro  ordinis  obediuerunt  et  prouinciali  fratri  Hinrico, 
tantum  sunt  tribulati  et  supra  modum  uexati  a  diuersis 
hofflinibos,  quod  omnino  decreuerunt  cessare  ab  incepto 
opere  sanctissimo.  Super  tali  continua  tribulatione  tandem 
dederunt  se  intime  orationi  coram  altari  b.  Marie  uirginis. 
vt  si  hoc  negotium  a  beneplacito  filij  sui  esset  inchoatum, 
dignaretur  aliquo  modo  ab  ipso  obtinere,  talia  promouen- 
tibas,  in  tanta  tribulatione  aliquam  salubrem  consolationem. 
Post  orationem  cessauit  tribulaiio   et  uenit  consolatio,  quia 


6 

per  uiros  sanctos,  magistrum  et  prouincialem,  fuit  ad  honorem 
dei  simpliciter  et  ad  salutem  hominum  inceptum  bona  inten- 
tione.  Hoc  ueraciter  compertum  est,  quod  dominus  opus 
inpedientes,  uel  conuertit  ad  bonum,  uei  sustulit  de  hac 
uita.  Quidam  inuenis  uenit  in  paradysum  contumax  et  per- 
tinax^  qui  minas  loco  et  personis  intulit,  dicens:  Ego 
Omnibus  modis  destruam  iocum  istum*  Qui  infra  paucos 
dies  occisus  est.  Quidam  minabatur  dicens:  Nisi  recedant 
cito,  ego  occidam  omnes  et  omnino  delebo  Iocum;  quia  a 
domino  Herbordo  emi  que  hie  sunt.  Dominus  Jonathas 
nobilis  de  ardeia  dixit,  curiam  suam  esse.  Prepo- 
Situs  de  sceda  similiter.  dominus  Hildegerus  dictus 
de  foro  idem  dixit.  Parui  de  alueldinchusen  idem 
dixerunt.  Ipse  dominus  Hinricus,  qui  quasi  fundator  tantam 
pensionem  loco  imposuit,  quam  non  potuissent  commode 
persoluisse,  antequam  aliquid  inde  recepisset,  mortuus  fuit; 
sicut  speratur  bona  morte,  quia  se  totum  claustro  cum 
magna  deuotioue  et  cAntjritionjß  himilUßr«  commisit.  Multi 
ciues  sosatienseis,  qui  coluerunt  agros  qui  modo  sunt  parQ*^ 
dysi,  valde  reclamauerunt.  Ista  omnia  sie  a  domino  Jesu 
Christo,  auctore  omnium  bonorum,  sunt  misericorditer  et 
comp^tenter  ordinata  et  terminata,  vt  promoueatur  in  suum 
obsequium  et  salutem  hominum  et  precipue  illorum  ibi  com-* 
morantium.  Tunc  misit  dominus  in  mentem  domini.  Arnoldi 
Guiusdam  militis,  qui  morabatur  in  Widenbrugge»  quod 
uellet'  se  cum  uxore  et  filiabus  et  cum  omnibus  rebus  suis 
ad  talem  Iocum  transferre^  Vnde  fratres  cum  priore  fratre 
Conrado,  hoc  audito  uocauerunt  eum,  persuadendo  et 
uitam  eternam  promittendo.  Ipse  credidit  fratribus  et  ordini, 
se  et  sua  de  consilio  fratrum,  domino  simpliciter  et  totaliter 
obtulit  et  commisit.  Secum  de  eodem  oppido  uocauit  do- 
minam  Cunegundim,  feminam  valde  religiosam,  cum 
Omnibus  rebus  suis.  Que  statim  priorissa  fuit,  licet  layca» 
Anno  domini  M^  CC^.  lij^.  uenerunt  in  Paradysum,  exemplum 
sui  domini,  Arnoldi  uidelicet,  et  suorum  multi  secuti,  quasi 
epdem  tempore.  Dominus  Gerhardus  miles  de  lo  et 
Ujcor  sua   d^i^iioa  Agnes    locauerunt  ibi   duas  filias  suas. 


Mortuo  domino  Gerhardo,  venit  domina  Agnes  et  se  et 
pneros  suos  et  omnia  que  habuit,  deuotissime  in  Paradyso 
et  aliis  religiosis  pro  dono  obtulit.  Frater  Bertuitius 
com  Yxore  sua  et  filia  Gerberge  totaliter  uenerunt.  Sic 
frater  Arnoldus  cum  matre  sua.  Sic  soror  Alheydis 
de  roth'  cum  filia  sua.  Taliter  dominus  Hinricus  de 
rüden,  cum  vxore  et  filia  totaliter  venerunt.  Dominus 
Hildegerus  de  wlerike  filiam  unam,  et  alii  ciues 
quamplures  locauerunt  ibidem  filias  suas.  Frater  Theo- 
dericus  de  Rykelinchusen  accensus  spiritu  sancto, 
maximo  afTectu  afficiebatur  ad  promouendum  Paradysum. 
Quod  cum  etfectu  optime  postea  obtinuit.  Primo  patrem 
suam  induxit,  quod  in  edificiis  et  in  bonis  emendis  Paradyso 
mnllum  profuit.  Secundo  dominam  Christinam  vocauit 
de  Tremonia,  que  ex  magno  desiderio  filiam  suam  dilectis- 
simam,  cum  gloriosis  edificiis  et  aliis  expensis  et  rebus 
ibidem  iocauit.  Tertio  filiam  domine  Beie  et  filiam  domine 
Margarete  de  Tremonia,  qui  multum  promouerunt  locum 
Paradysi.  dominum  Hinricum  gograuium  cum  vxore 
sua.  Ipse  frater  Theodericus  fideliter  et  multum  vtiliter 
istos  uocauit  de  Tremonia  et  alia  multa  bona  idem  Theode* 
Heus,  per  sollicitudinem  continuam  et  laborem  suum  magAum, 
inprimis  et  in  temporalibus  rebus  multum  promouit.  Fratres 
qaibus  a  principio  a  magistro  ordinis  et  prouinciaH  istud 
sanctum  negotium  fuerat  commissum,  uidentes  rem  fieri  a 
spiritu  sancto,  retulerunt  gratias  omnipotenti  domino  et 
beate  virgini  Marie  et  beato  Dominico  et  omnibus  sanctis, 
quia  per  talem  deuotum  fratrem,  pene  omnis  sollicitudo  et 
labor  eorum,  cum  gaudio  domini  finem  acceperat;  maxime 
qnum  viderent,  hunc  iuuenem  constantem  et  cito  in  nulia 
adttersitate,  in  honestate  multum  moueri. 

Sub  domino  Alberto,  qui  tunc  fuit  prior  prouincie 
fratrum  predicatorum ,  sorores  intrauerunt  Paradysum, 
locum  qui  ex  antiquo  uocabatur  Alueldinchusen,  nunc 
propter  utilitatem  et  amenitatem  uocatus  est  Paradysus.  Et 
merito,  quia  sicut  primi  parentes,  si  obedientiam  domino 
seruassent,  migrassent  sine  omni  pena,  ad  domini  iussipnem 


8 

et  uocationem,  in  gloriam  uite  eterne,  sie  iste  sorores  et 
alii  ad  Paradysuin  perlinentes,  si  veram  obedientiam  humi- 
liter  custodiunt  et  ad  quaslibet  curiositates  et  leuitates,  cito 
moti  non  fuerint,  transferentur  per  graliam  domini  nostri 
Jesu  Christi,  de  isto  lugubri  paradyso,  in  illam  iocundam 
et  inenarrabilem  letitiam,  vbi  beata  virgo  Maria  cum  dilee- 
tissimo  filio  suo  et  cum  omnibus  sanctis  sine  fine  regna- 
bunt.  Iste  idem  dominus  Albertus  venit  ad  Paradysum, 
ex  instantia  et  rogatu  fratris  Arnoldi,  qui  ad  hoc  manens 
in  habitu  seculari,  res  et  possessiones  suas  pro  utilitate 
Paradysi  distraxerat  et  uendiderat.  Et  dominus  episcopus, 
cuius  ministerialis  fuerat,  et  uxor  et  omnes  filie  eins  eodem 
iure  ei  pertinebant,  volebat  impedire,  quia  inuitissime  carere 
uoluit  ecclesiam  suam  Osnaburgensem  tam  honesto  uiro, 
sed  tandem  cessauit.  Dominus  Albertus  predicauit  valde 
paucis  personis,  ac  si  multi  fuissent,  ibidem  in  Paradyso; 
predicens  eis,  quomodo  secundum  regulam  beati  Augustini" 
et  secundum  constitutiones  ordinis  fratrum  predicatorum 
uiuere  deberent;  propter  deum  communia  diligere^  propria 
contempnere,  humiliter,  patienter,  sine  murmure,  sine  detrac- 
tione  et  statim,  sine  mora  maliuolentie ,  hilariter  obedire. 
Et  hoc  adiunxit  firmiter:  per  sepes  et  seras  et  porlas  et 
januas  et  fenestras  debetis  claudi  et  custodiri  et  nunquam 
loqui  in  loco  et  tempore  prohibito,  nee  per  sepem  nee  ultra 
sepem,  nee  per  parietem,  sine  lieentia  et  socia  vel  soeiabus. 
In  locis  honestis  et  cum  personis  non  suspectis  sed  matro- 
nis,  vtilia  sepius  tractanda  sunt.  Prohibita  omnino  sine  vera 
lieentia  vel  dispensatione  non  facietis.  Pro  utilitate  et  hone- 
state  a  maioribus  diserete  ordinata  non  omittetis.  Niehil 
dare,  nihil  seruare,  nihil  reeipere,  nihil  de  secretis  ordinis 
uel  eapituli,  uel  etiam  intus  uel  foris  alicuius  fratris  vel 
sororis,  reuelare  debetis  vel  recitare  alicui  homini,  quantum- 
cunque  familiaris  sit,  ne  uera  pax  et  Caritas  tepeseat  inter 
uo§  vel,  quod  absit,  non  destrualur.  Auerlat  hoc  dominus 
a  nobis,  ne  sitis  ingrate  benefieiis  suis  et  ordinis.  Beneficia 
dei  sunt  que  nobis  propter  eum  ab  ordine  ministrantur. 
Yerbum  optime  predicationis,  uisitatio  sincere  vestre  correc- 


tioois  in  capitülo,  ministratio  sacramentorum,  videlicet  cor- 
poris domini  et  extreme  vnctionis  et  confessionis  peccatorum 
et  diligens  custodia  uestri ,  que  est  salus  animarum  vestra-- 
rum  et  prouisio  temporaliiim.  Sed  qui  minima  negligit,  pau- 
latim  defluit.  Ad  hec  dominus  Albertus  episcopus,  qui 
tanc  fait  prouincialis ,  is|a  illis  paucis  personis  inculcando 
subiunxit  dicens :  Ecce  humiliter  et  deuote  uenistis  in  locum 
istum,  non  in  curribus,  non  in  equis,  non  in  tumultu  homi- 
num,  non  in  aliqua  pompa  scculari,  sed  nudis  pedibus  et 
babitu  humili,  quando  vüf  feria  in  mane  missa  celebrata 
fiiit.  in  hoc  imitate  sponsum  uestrum  Christum,  statim  omni- 
bas  uestris  relictis,  post  missam  sine  omni  mora  huc  festi- 
nastis,  uos  et  omnia  uestra  Jesu  Christo  deuote  donairtes, 
IQ  hoc  loco  uos  permansuras  et  de  cetero  nunquam  exi- 
turas,  deo  et  magistro  ordinis  et  mihi  Alberto  prouinciali, 
loeo  magistri  ordinis,  uouistis  in  ecclesia  sancte  Marie. 
Quod  uotum  recepi  de  consilio  prioris  et  omnium  amicorum 
oestrorum  et  uobis  et  successoribus  uestris  confirmo,  in 
nomine  patris  et  filii  et  Spiritus  sancti  et  hec  obseruantibus 
debetur  isla  benedictio.  Felix  sit  exitus  sancte  sororis, 
sanctum  corpus  cum  exequiis  commendetur  terre  deuote, 
angeli  uero  sancti,  sanctam  animam  in  paradysum  perhennis 
felicilatis,  sine  omni  purgatorio,  Christo  et  beate  uirgini 
Marie  et  omnibus  sanctis  recommendent,  in  ineffabiH  gloria 
et  letitia  sempiterna.  Qui  ista  fideliter  firmiterque  crediderit 
et  seruauerit,  saluus  erit.  Ad  hoc  plura  egit  dominus  Al- 
bertus. Ipse  dispensationem  domini  Hugonis  cardinalis 
confirmauit,  que  facta  fuit  per  eum,  circa  Gertrudym  et 
Odam,  filias  fratris  Arnoldi  primi  prouisoris  et  Lysam 
vt  de  regula  beati  Benedicti  ad  regulam  beati  Augustini 
transirent  in  Paradyso,  de  monasterio  dicto  Buren.  Et  hoc 
diligentissime  eisdem  et  omnibus  sororibus  commisit  et 
cAseruare  eas  monuit,  ne  per  nimiam  multiplicationem  per- 
sonarum,  indiscrete  personas  recipiendo,  nee  edificia  suf>rä 
posse  faciendo,  destruerent  se  et  locum  istum;  sed  expec- 
tarent,  doncc  in  temporalibus  et  in  beneficiis  et  in  ele- 
mosinis    fiddium,   in    tantum    proficerent,    vt   sine  lesioft^ 


10 

et    impedimento    regularis    discipline ,  j^  edificia    temporalia 
erigerent. 

Frater  Arnoldus  difliculter  se  absoluit  a  seculo,  quia 
valde  secularem  uitam  duxerat;  acceptus  fuerat  domino  suo 
episcopo  et  omnibus,  tarn  nobilibus  quam  ministerialibus* 
Monachi,  religiosi,  clerici,  layci,^  sui  cognati  et  uniuersus 
populus,  omnes  eum  diligebant.  gratiosus  homo  fuit,  valde 
strenuus  cum  militibus  et  omni  militia  fortis,  corpore  mag- 
nus,  bone  et  honeste  eloquentie,  discretus  et  fidelis  in 
Omnibus  consiiiis,  iuimicis  terribiiis,  amicis  et  cognatis  suiis 
et  domino  suo  episcopo  et  ecclesie  sue,  fideliter  expositus. 
Quantum  ipse  expositus  fuerit  prelatis  ordinis  predicatorum 
et  Omnibus  fratribus,  honeste  et  laute  procurando  eos,  uec- 
turas  eis  prestando,  quanquam  bene  sedecim  et  hoc  sepius 
fecerit,  ad  diversa  loca  eos  deducendo,  hoc  fratres  recog- 
nouerunt  ei.  Hec  et  talia  similia,  adhuc  existensjn  seculo, 
hilariter  et  deuote  fecit.  Et  similia  fecit,  postquam  habitum 
et  ordinem  et  procurationem  in  Paradyso  receperat.  .  Quam 
humiliter  et  vtiliter  fratribus  in  petitionibus  profuit ,-;  eundo 
cum  eis  et  saccum  eorum  portando  et  exponendo  eorum 
necessitates  ad  singulas  domos  et  personas,  bene  dignum 
fuit  et  est,  quod  fratres  nunquam  per  ingratitudinem  ei  et 
Yxori  sue  et  filiabus  obliuiscantur.  Cum  frater  Arnoldus 
primo  intrauit  Paradysum  et  pleno  a  priore  recepisset  curam 
totius  loci  et  omnium  temporalium  eius,  inuenit  quasi  omnia 
minus  bene  ordinata.  Sed  dominus  Herbordus,  prepo- 
situs  quondam  sancte  Walburgis  et  dominus  Men- 
ricus  judex,  dominus  Rutbertus  fernere  et  dominus 
Albertus  de  o^thouven,  cum  aliquibus  fratribus  ad 
hoc  ordinatis,  in  Omnibus  consiiiis  et  placitis  fideliter  assi- 
stebant  ei.  De  consilio  istorum  redemit  agros  expositos 
quorum  uix  inuenit  V  'f  jugera  absoluta,  de  Omnibus  agris ; 
et  de  consilio  eorundem  composuit  cum  domino  Tork  de 
curia  sua  et  cum  Thetmaro  et  cum  domino  Herbordo 
de  Tremonia  et  cum  domino  Stephane,  qui  omnes 
dicebant  ouriam  esse  suam,  quam  dominus  Otto  comes 
de  thekeneborch  constanter  affirmauit,  quod  nullus  in 


r 


11 

ioto  maiido  aliquid  iuris  haberet  preter  se.  Tale  litigium 
taliter  oportuit  terminari  vel  omnino  iam  propositum  sanctam 
adaichilari,  Ipse  frater  Arnoldus  inuisus  consilio  pre- 
dictoruffl  et  confisus  pleno  in  domino  Jesu  Christo,  statim 
largam  elemosinam  pauperibus  et  caritatiuam  receptionem 
hospitibus  et  conuentui  suo  intus  et  foris,  confratribus  suis 
et  familie  sue  honestam  prouisionem  et  in  uictu  et  uestitu 
competentem  procurationem  exfaibuit.  Ipse  multum  paci  et 
uere  humilitati  confidens,  propter  humilitatem  suam  et  dis- 
cretionem  plus  sequebatur  uoluntatem  aliorum  quam  pro- 
priam,  quia  sperauit  sicut  infra  paucos  annos  ei  occurrit, 
quod  parue  res  per  concordiam  bonam  crescerent,  quod 
per  malam  discordiam  omnino  perirent  et  si  multe  essent. 
Com  bonis  et  rebus  que  secum  detulerat  de  Widenbrugge, 
in  aimona ,  in  denariis ,  in  equis  et  in  aliis  bonis  satis  uti- 
libas,  utensilibus  locum  extulit.  Iste  modus  uiuendi,  quem 
sie  arripuit  circa  principium,  tantam  a  domino  accepit  gra- 
tiam,  quod  mirabiliter  cepU  habundare.  Tempore  caristie 
pienas  domos  in  sosato  cum  tritico  et  cum  aiia  annona  et 
oiclualibus  occupauerat  et  eis,  qui  hoc  percipientes  uene-^ 
runt  ad  Paradysum  de  diuersis  ciuitatibus  et  terris,  quasi 
ad  soleropne  forum  uendidit.  Propter  hoc  tanta  fama  bona 
Yolauit  de  probitate  prouisoris  et  de  sanctitate  conuentus, 
quod  com«s  et  comitissa  de  Arnesberch  festinaue* 
runt  ibi  lockre  filiam  suam.  Domina  Yda  nobilis  domicella 
de  Essendia,  cum  magno  desiderio  et  humilitate  obtulit 
se  ibidem.  Nobilis  dominus  Conradus  de  Rudenberch 
et  uxor  sua,  filias  duas  dilectas  ibidem  locauerunt.  Frater 
Arnoldus  de  effle,  quasi  altera  manus  fratris  Arnoldi, 
sicut  in  wlgjari  solet  dici ,  uenit  cum  vmca  filia  sua ,  ualde 
deaote^t  utiliter.  Dominus  Hinricus,  qui  fuit  quasi  filius 
faodatoris,  ministrauit  ab  initio  in  officio  sacerdotali,  sancte 
et  deuote.  Multi  qui  in  principio  contempaerant  quod  fiebat 
in  Paradyso,  postea  cum  uellent  habere  eorum  familiaritatem, 
ceoseipii  non  yalebant;  quia  tot  et  tanti  desiderabant  eorum 
lamiliaritatem,  quod  ibi  non  poterat  omnibus  satisfieri. 


i8 

Sorores  de  Paradysol  suis  memores  cum  gratitudine, 
gualiter  prior  firater  Godefridus,  frater  Jacobus  et 
frater  Albertus  et  quasi  totus  conuentus  fratrum  predica- 
forum  vos  promouerint.  Prior  sacrum  velamen  vobis  inpo- 
suit,  cum  essetis  numero  XII.  Episcopus  altare  vobis  con- 
secrauit,  frater  Euerhardus  Clot  multo  populo  predicauit 
sub  diuo  subtentorio  pulchro,  in  äere  et  tempore  pulchro, 
deuotissime  celebraverunt  missas  suas  fratres*  Eodem  tem- 
pore et  die,  ualde  deuotum  festum  factum  fuit  domino  et 
vobis.  Sorores  Icarissime,  introitus  uester  fuit  sanctus,  con- 
uersatio  uestra  sit  sancta,  finis  uester  sit  sanctus,  per  mise- 
ricordiam  Jesu  Christi,  cuius  sponse  estis,  cum  quo  et  cum 
beata  uirgine  Maria,  que  custos  uestra  est  et  cum  omnibus 
sanctis  sit  post  mortem  uita  eterne  glorie  amen. 

Computatio  receptorum  et  expensarum.  Frater  Ar- 
noldus  gratia  domini  nostri  Jesu  Christri  tactus,  reliquit 
uitam  secularem  honestam,  submisit  se  et  uxorem  suam  et 
filias  suas  et  pulchras  res,  plana  deliberatione  prelatis  et 
fratribus  ordinis  predicatorum  et  ordini  eorum,  qui  locaue- 
runt  eum  et  suos  et  cum  omnibus  que  habuit  vt  in  para- 
dyso,  ubi  uocauerunt  eum,  inchoaret  claustrum  sororum 
ordinis  predicatorum.  Cum  sie  intraret  locum  Paradysi,  non 
inuenit  domos,  nee  horrea,  nee  agros,  sed  paucos  vix  YII. 
non  sepem  circa  aream.  Ante  mortem  suam  edificauit 
domos,  pistrinum  cum  molendino,  domum  familie.  Will* 
horrea,  caminalam  de  Sueue,  sepem  circa  omnem  aream; 
agros  expositos  soluit,  hoc  faciendo  ducentas  marcas  ex- 
pendit.  Has  curias  eroit:  Bukele,  Wostenhof  pro  CCC*i* 
et  L;  marcis.  Ridderinhof  pro  CCCC*i'  marcis,  Tor- 
koni s  curiam  CCCC*!"  marcis.  Quid  ordinauerit  cum  dena- 
riis  in  Kuddenbeke  et  in  Thodinchusen  et  plura  que 
comparauit  et  ordinauit  de  pluribus  rebus  emptis  et  de 
expensis  factis,  sepius  ante  mortem,  adhuc  sanus  compu- 
tauit  que  hie  scripta  sunt  et  inuentum  fuit,  coram  prelatis 
ordinis  et  fratribus  et  sororibus  quod  M"««  et  CCCC^y  mar- 
cas receperat  et  per  istam  pecuniam  hereditatem  que  bic 
superius  nominata  est  comparauit,  que  ualuit  et  valet  duo 


13 

fflilia  marcarom  et  ducentas  marcas.  Et  in  Omnibus  cauil 
omne  genus  debitorum  et  sine  debitis  mortuus  est  et  reli- 
quit  Paradysum  cum  multa  annona  et  bonis  equis  et  multis 
pecoribus.  Et  preterea  fuit  et  misericors  circa  conuenlum 
säum,  in  victu  et  uestitu.  Et  tempore  caristie,  trecentos 
panperes,  duobus  diebus  in  septimana,  in  bona  elemosina 
misericorditer  respexit.  Et  ideo  dominus  eum  benigne  re- 
spexit.  Anima  eius  per  misericordiam  dei  requiescat  in 
pace  amen. 

Ista  omnia  rescripta  sunt  de  manuseripto  pie  memorie 
fratris  Uinrici  de  Osthouen  primi  prioris  et  confessoris 
sororum  de  Paradyso  fideliter,  sicut  ab  ipso  sunt  edita  et 
conscripta. 


-  twj  3<0{*C^«*— • 


14 


E 


61«  inm  Qaifxt  1391. 

Ueberfe^t  unb  umgearbeitet  t)on 

nitida  S^ertte, 

(So^eüatt   3u  ^amnt  1538. 


i©ie  ei^ront!  gctoolb«  öon  3iort^off  ift  atten  tt>eftfätt== 
fc^cn  ©efd^td^tfcrfd^ern  au«  bcr  aWittl^cllutig  SÄcibom«  I&ngft 
klannt  *)  !Die  alte  Uefcerfefeung,  ti)el(^c  toxx  nad^ftel^eub  baöou 
ücferu,  berbtent  al^  fetbftftäubigc  (Sefd^ic^tqueüe  l^icr  barum 
etucu  ^la^,  tpcit  ii^r  3Serfaffer,  ti)ie  er  felbft  berichtet,  nur 
ba«  bie  ©rafeu  uub  ba«  Sanb  bon  ber  3RarI  betreffenbe 
überfefet,  biefe«  aber  jugletd^  auö  aubereu  Si^routfen  unb 
©d^rifteu  berbeffert  uub  erweitert  l^at.  ©iefclbe  ift  bal^^r  fei* 
neötoege«  bIo|  etue  tpörtlid^e  Ueberfefeung,  foubern  eiue  eigene 
Umarbeitung  ber  älteren  5ßortl^o^4en  Sl^ronif,  toeld^e  gugleid^ 
für  alttoeftfälifd^e  @:t)rad^forfd^ung  mand^e  tntereffante  äu«* 
beute  getoäi^rt, 

Qn  letäter  SSejiel^ung  ift  l^ier  nod^  gu  bemerfen^  ba^  beni 
Herausgeber  gtoei  ^anbfd^riften  jur  Senufeung  borgelegen 
l^aben,  ÜDie  eine  beftnbet  \iäf  in  einem  ^a^Jiercobef  in  gr.  4" 
auf  ber  Sibliotl^el  ber  l^iefigen  tgl.  ^Regierung,  ber  augcrbem 
eine   (gl^ronil  ber   SSifd^öfe   bon   9Wünfter   bt«    auf   ^einrid^ 

1)  Meibom  Scriptores  rerura  germanicarum.   L  375  fg.,  ^^  f^^  on^ 
9la(!^ri(!^ten  über  iRortl^off  finben. 


15 

wn  Mx&,  ben  9lad;>fofgcr  Otto'«  üon  ber  §o^a,  ein  ^tottcg 
be^  Sifd^of«  3?o^ann  bon  1570  für  ba«  ©tift,  ein  ditäft^nU 
achten  ber  Unibcrfität  5D?arBurg  bon  1586  für  bte  ©tabt 
ffiarenborff,  Betreff enb  bte  Surt^bictton«  =  ßotiflicte  berfelBcn 
mit  ben  ftiftifd^en  Beamten  ju  ©affenberg  unb  einige  aSerfü^' 
gungcn  beö  ^erjogö  SOBill^elm  ju  Stebe  jc.  öcn  1551  über  bie 
gciftlid^e  3fnri«biction  in  ber  (Sraffd^aft  SKarf  entl^ält  S)iefe 
^anbfd^rift  ift  an«  bem  lefeten  SSiertel  bc«  16.  ^al^rl^nnbert« 
fel^r  feferlid^  nnb  gut,  aber  rüdfid^tUci^  ber  ©^jrad^c  nid^t  rein 
gei^aften.  ©ie  neigt  fid^  bielmei^r  bnrd^gängig  ber  nleberrl^et* 
nifd^en  ©^)red^fcrnt  jn  nnb  ift  bal^er  toeber  correct  tteftfätifd^ 
\ioi)  in  fid^  gleid^fßrmig.  <^ier  nnb  ba  finben  fid^  bielme^r 
ftnttftSrenbe  ©^reifcfe^ter  nnb  gegen  ba«  Snbe  mel^rere  3(u«* 
loffungen,  tt>elc^e  bnrd^  f^jätere  Slad^tragungen  am  {Ranbe,  nur 
t^citoeife  gel^oben  finb. 

®ie  anbere  ^anbfd^rift  gel^ört  ber  ÄönigL  SiWiotl^el  ju 
|)annober*  ©ie  ift  gleid^fatt«  auf  $a^>ier,  an«  ber  jtoeiten 
Pfte  be«  16.  3a^r^,,  lt.  4®  nnb  in  Iatligra^)l^ifd^er  Sejie^ 
^ung  jtear  minber  gnt,  bagegen  aBer  nngleid^  f^jrad^rid^tiger 
gcl^aften  al«  bie  vorige.  ®ine  gleid^förmige  .Sorrectl^eit 
hm  fie  jtüar  and^  nid^t  in  Slnf^^rnd^  nel^nien,  ti^eil«  toeil  bic 
3?egeln  ber  Ortl^ogra^jl^ie  bantaf«  überl^an^Jt  nod^  toenig  feft 
ftonben,  tl^eil«  »eil  an  biefer  §anbfd^rift  brei  berfd^iebene 
äbf^reifcer  nad^einanber  gearbeitet  l^aben,  toie  fold^e«  anäf  in 
ben  9?oten  Bemerft  ift  2l6er  be«n>egen  l^at  ber  §eran«geBer 
bo(^  fein  Sebenlen  finben  fönnen,  ii^r  Beim  SlBbrndte  ben 
Sorjug  jn  geBen  unb  bie  in  ben  5Roten  angebogenen  ^araöet 
ftetten  an«  ber  2lrn«Berger  ^anbfd^rift,  toerben  l^offentüd^  ben 
8eti>ei«  tiefem,  ba|  auf  fotd^e  SBeife  ein  rid^tiger  alttoeftfäli:» 
fc^er  Sejt  getoonnen  toorben.  5Die  ©uBftantibe  finb  mit  großen 
5(nfang«Bud^ftaBen  gebrudtt,  um  ba«  SSerftänbniß  ju  erteid^tern; 
oigteid^  man  e«,  toie  Befannt,  bamal«  mit  bem  ©eBraud^c 
großer  nnb  Keiner  Sud^ftaBen  nid^t  genau  nal^m. 

©Ott  bem  UeBerfe^er  Utrid^  SSerne  ift  un«  au«  feinem 
ebenen  SSorBerid^te  nur  Belannt,  baß  er  Sa^jeltan  gu  ^amm 
toar  nnb  1538  auf  Srfud^en  ber  bamatigen  SBürgermeifter 
Sonabentnra   Proben   nnb  Jürgen  SRiJbindEi^n«  bie  ei^ronil 


16 

SRort^off^,  XDtlif^  in  bie  ©e^rtomincT  ju  ^anrni  itQtitn,  aud 
biefcr,  man  toclß  nid^t  tote,  in  bte  §änbc  bc«  ©teglcr^  ju 
SBSerl,  burd^  Prfcrgc  ber  gebadeten  Selben  SBürgermcifter  ober 
lieber  nad^  |)amm  gclommcn  toax,  auö  bcm  Satclnifd^cn  über^ 
fcfete^  um  jtc  gemcinnüfeigcr  ju  mad^cn. 


(£  r  0  t  n  t  I  a. 

9tcm  oucr  anbcrl^alff  ^unbcrt  3^atrcn  ^efft  Äcnolbud 
öon  Siortl^off  bam  StbcQ  bc«  8anbc«  bon  bcr  SRardCc  gebotrcn, 
e^n  eanonidC  tl^o  Sucdf  bnb  ein  toeltlid^  2t6t,  ©raff  ßngcltcrt 
bc  im  3[air  M®.  CCC®.  XLVIL  regneten  begunbe  tifo  5Dan(fc 
bnb  tl^on  (Sl^ercnn  c^nc  ßronldCe  in  latl^inifd^er  ©jjradCe  t^an 
bem  C)erf<)rttngi^e  SEeüungi^  bnb  ©efd^efften  ber  ©raucn  bon 
ber  SKardCe  gefd^reuen,  gelidC  bc  bürgen.  9ienotbu^  folf  tfn 
anberen  iöoedCen  befnnben,  ban  finen  bur  battern  berteßen 
l^oirt  bnb  tiforn  ÜDele  felneft  beleuet  bub  gefein  l^efft.  ®o  l^e 
ban  be§  burfd^r.  ©rauen  ©d^oetemefter  getieft,  l^efft  ^e  borl^en 
gefd^reuen  boeß  fd^oner  8ere,  einen  ittic^cn  gurftenn  be^nlid^^ 
ate  rmn  in  bem  S3oeIe  feigen  magi^  bnb  bar  aud^  6^  ge^ngen 
ban  Äe^feren,  iöifc^cffen  bnb  anberen  durften  bnb  leeren. 
!Dat  fulffte  33oedC  ti)om  $amme  in  bc  ©ei^rlammer  gegeuen 
ift,  bnb  ^n  berrud^ten  3^airen  (^n  toat  geftalt  ts>tfS)  men  nid^t) 
i\)  bem  ©egeler  ti)o  äBerß  gefommen  toa^,  ban  bnrd^  ©otici* 
terungl^  Sonouenturen  ©reuen  bnb  3^urgen  SRebindCi^ufen  i^igeu 
SSurgermeifter^  nl^ue  toeberumb  Üiox  ©tebe  gefurbert,  iftbUn 
bamnae  gebadete  33urgermeifter  m^  3Slricum  8Serne  Sa^eßaeti 
ti)om  §amme  angefoid^t,  be  fulfften  Sronifen,  fo  bclc  be 
©rauen  bnb  Sanbt  bon  ber  3)Jarte  fcetreffcnbe  toere,  bl^t  bem 
8atia  in  ©u^tfd^  ouer  tf)o  fetten ;  fuld^er  3Ke^nung^,  be  (5ro* 
nife  btl;  toiberen  ©d^rifften  bnb  tunfd^afften  bcreinbigt,  tcttcr 
9fiaIomeIinge  ©ebed^tniffe  bnb  tctoettung)^  gebeien  mod^te.  Da:== 
rumb  ^ej  idC  SSIricu^  burfd^r.  btl^  borriger  OierfaidCen  bit 
nal^folgenbe  btl^  bem  tat^n  in  ©u^tfd^  ouergefabt  bnb  oudE 
)^ti)  anbern  ßroniden  bnb  ©d^rifften  gevettert  bnb  bertenget 
Ao*  dni.  bufcnt  b^ff^unbert  ad^t  bnb  bertid^  j)oft  octaua« 
»)aff(^c. 


17 
Drf;|ni«8  tiitb  ^tlbtitl  bet  iBtmtn  um  ber  9l<itile* 

Anno  domini  ©u^fcnt  t^  gctocft  ein  Äctfer  Otto  be  bcrbc  lOOO. 
M  9?atncn§,  tocWcrc  l^croucr  bat  (ScBcrgl^te  trcdcnbe,  l^cfft  mit 
|i(f  genanten  twee  ©ebrobere,  oem  ^n  fonberl^eit  angcncme  bnb 
Wi^,  geborn  bon  cincntc  aelben  berncanH)ten  bnb  cbclen 
©efd^Ied^te  ber  9ioniern  genant  Srfiner'^)  befulfftc  ®eBrobcre 
^n  oere  JR^febomen,  ©ctoalt  bnb  ©nnften  be«  Äc^fer«  Betru* 
»cnbe,  liebten  fe^  8anbt  bnb  |)ertfd^afft  gelofft,  baernegcft 
foefenbe  e^n  ©tebe,  batr  fe^  ein  ©lott  bnb  SSeueftnngl^  loibber 
©ctoalt  bnb  SRifgnnner«  b|)rici^ten  mod^ten,  l^eBben  fe^  e^nen 
Scrg:^  bmBel^outoen  ^n  einer  graten  S^Itni^e,  ban  bcn  33^* 
toonner«  SBuIffeöetfe  genant,  begunnen  tifo  Beneftigen,  be 
Soeme  bouen  \>p  bem  Serge  erft  äff  gel^antoen  bnb  barmitt 
ben  SSerg]^  getoeßet  bnb  gefterlet  bnb  barnegeft  mit  grotem 
Ärbeibe  fceueftiget 

©0  bit  be  Oraue  ban  Slrn|berg  bemomen^  toUd^er« 
SKad^t  bnb  ©el^oer  totten  2:^ben ')  fid  berne  bnb  toi^etl^ 
ftredenbc  bnb  anber*  geinen  in  ben  gänberen  erfante,  l^efft 
^e  burd^  be  ®J^ne  be  ©ebrobere  befanbt,  fe  bat  angel^auene 
JBerd  beruften  leit^en,  »ante  futd^e«  SSeueftung  bnb  @Iott 
ecm  bair  al  te  nae  toere,  bar  btl^  fe  bem  @Iotte  einen  Sla* 
incit  geuen  Sitte  nae  bnb  toenid^  b|)  be  ißotfd^afft  gead^tet/) 
laben  mit  groetern  bl^tl^  bnb  S(rbetbe  gefterlet*  Demnai^e 
be  ©raeff  »an  Slrn^ergl^  fei  Otiten  berbriuen,  l^cfft  ben  33erg]^ 
umHad^t,  ban  tl^om  leften  fel^enbe  nid^t  lonnen  befd^idfen,  mofte 
fei  beruften  latl^n. 

Sil«  nue  bat  ©lott  3[ftenae  geueftiget  bnb  gemadtet  loa«, 
^ebben  be  feßfften  im  ©ebrobere  e^n  anber«  ©lott  geti^mmert, 
na  goBn  l^erutl^,  n^d^t  berne  ban  bem  JR^ne,  6^  einem  ©at* 


Ä)  S)iefc  alte  gabel,  toom  rBmifci^cn  Utf^rungc  ber  ©rafcn  to.  b. 
SRatf,  \^<it  allen  ©lauben  tocriorcn,  fett  ©clentu«  in  ber  historia  S.  En- 
gelherii  angefangen,  i^rc  ^Ibflammung  V)on  ben  alten  S5ögten  tcn  S>euftr 
mit  überjeugenbcn  ©rünben  na(]^auiöcifen.  @cibcrft  Uebcrfid&t  ber  ®e- 
fti^tc  be«  SÄegter.  «eüirf«  Slrn^berg,  in  ber  Scitfd^rift  für  toeflf.  ©efcj. 
tt.  Httetttjuraöfunbe  «.  IG  @.  245.  -  3)  ^it  SCmöberger  ©anbfd^rift 
M:  SWad^t  tonb  ©ewatt  jo  ber  3eibt.  —  4)  2)te  SSorte:  tonb  tocntd^  ^p 
bt  ©otft^afft  geaii^tet,  flcl^cn  in  ber  ^Jannoifterfdjen  $anbf<i^rtft  nod&  ben 
Sotten:  al  te  nac  tt)cre;  »0  fte  ben  ©inn  ftörcn.  2öir  i^aUn  fle  fo 
"'  '    töie  fle  in  ber  Krn«b.  4>bfdjr.  folgen» 

2 


18 

terlen,  l^ett  bc  üDumie/)  t>p  ünmi  ©erg^e  gcttant  ?lclbcn* 
ktd^e,  ate  mcn  nod^  bie  ®tcbe  bcfel^en  fajt. 

!Du§c  tioee  ©lotter  l^ebenn  be  ttoe  ©raucn  gebroberc 
t>nx\di}x,  fcctocnnet  bnb  ban  SE^ben  burd^  oirc  Äocui^cit  bnb 
®aj)^)er:^elt®)  ^n  ßrfftattc,  ®e6eibc,  §errfc^o))ie  fid^  ic  mer 
bcrmert  bnb  berlenget  35an  bu§en  ttoeeu  bc  ©raueii  ban  bem 
S3erg:^c  bnb  ban  ber  SRarfe  cijn  Orf^^rnngi^  bnb  iöeg^n  gcna- 
mcn  lieben  bnb  oer  ®xam\ä)Op  bnb  ^ecrfd^o^). 

Dan  bufecr  ttpter  gebroberc  SSerl^^Hnng"^)  bnb  bort  SEet 
Inngl^e  binbt  men  ^n  gctncn  ©d^rifften  bi^  totten  SE^ben  bic 
eirfte  bn^tfd^  Äc^fcr  gcforen,  gott^arin^  be  anberbc  beö  5ßa^ 
men^,  c^n  ^crtongi^  ban  ®a§cn  bnb  f^nt  bcn  X^ben  cid  be 
Se^fer«  b^  bnl^tfd^er  Siation  gebicucn-  ®) 

1126.  ®u§c  gotl^artn^  l^cfft  begunnen  tl^o  regnerenn  ao.  dni. 

M^  C".  XXVL  3n  bcn  SC^bcn  ^eben  toebernntb  bc  Beiben 
©lotte  bnb  ©tanefd^afft  3Htcna  bnb  Sfelbenbcrgl^e  toe  ©tauen 
gebrobete  Ibnlff  bnb  (guetbt  genanbt  befetten  bnb  regeert 
§efft  fid^  barnae  genaßen/)  gebad^en  ©raeff  ?CbuIff  bnb 
gnerbt  mitten  §ertogcn  ban  g^mbergl^  ^nt  ©tifft  SuedC  geto^ 
gen,  tegen  ben  §ertogen  ban  SSrabant,  ©tauen  bau  goeucn 
bnb  fjtanbetn,  batin  ein  gtoite  ©d^Iad^tungl^  gel^olben  i^.  ®o 
mtx^  bie  ttoe  ®xamn  mcbetumb  t^o  §ueg  gelcmmen,  l^cfft 
©taue  guetb  ein  gtoiti^  SSefd^tpetungi^e  finet  ßonfcientie  batnti^ 
genomen,  i^  i\)  ^taäftz  in  fcl^mmen  Älebetn  l^emelücn  ban  bet 
Sotgi^  5tttena  getöedten,  be«  SSotnemen«,  f^n  itnm  (alfo  ^e^ 
nitentie  boenbe)  in  Slenbe  bnb  3Sti^^ufid^eit  tt>  enbigen.  . 

3fnt  etfte  na  fanct  ^cttx  bnb  ^autDcH**^)  t^o  SRoma, 
batnegft  na  fanct  3^acob,  t^om  teften  na  fanct  ßgibtu«  SSebe* 
fatt  tcifenbe,  l^efft  batnae  ^n  tDacIen  Sanbt**)  b^)  einen  |)otte, 
gel^otid^  bem  Stceftet  9Kotimnnt,  fi;^nen  SlbeÖ  tüenld^  gead^tet, 
b^3  f)z  fine  ©eeße  Bie  ©oebe  mod^te  ebeß  madten,  btl^  grotct 
^emobid^eit  mannid^  ^aix^  bie  ©to^ne  gel^oct 


&)  SBtc  ctttent  Söcffcrtin  l^ctgt  bie  2)urtnc.  «.  $.  —  6)  5S>üt^ 
jpfc  grom^it  tonb  mcnftti^c  2:^>abcn.  2[.  ©.  — .  ?)  SSetl^ciratttng.  21;  $. 
8)  Bnb  ifi  Big  ^mo  bad  ^eifert^tunB  6ie  buetf(i^eriBa^tongeMetten.2(.i^« 
9}  ©nb  ««  Ijait  fl($  batnad^  begeben*  Sl.  ^.  -  ^o)  nad^  fant  ?ßiter  t>«b 
^autc.  «.  *.  -  ")  in  ©et^lant  tÄ.  *. 


19 

@D  ^fft  fid^  \>tmmfft  l&egeuen,  bat  tti)e  @be((mand  ^tff 
gebadeten  ©raeff  gttcrb^  Sanbc  fcebcuatt  tl^ccnbc,  i«  otr  JReifc 
b€jt  SlBeg:^  l^eti  gefatten  bnb  ^n  beut  Sßcgl^e  bcrbiöoiöcn/^) 
l^ctt  fc^  einen  ©einer  btl^gefant,  ben  redeten  SBegi^  to  ftae^ 
genn,  ber  eine^  ©to^nel^erbeö  ge^at  tt>ott,  bmb  ben  SBegl^  to 
iextxm  angerebt^  tt>ert  ben  Orauen,  bar  f)t  be  @ti)inc  l^oett, 
h\)  ctttcr  ©marrl^en  ")  be§  Stngefid^tc«  ^n  ber  SSl^ebc  gefregen 
crlenncn  bnb  l^aefttid  tt>ibernmb  tot  feinen  ^^nnd^crn  gerant 
l^cfft^  t^at  fulffte  enn  ertatt  bnb  fotf  ain  ein  Socfterie  gebnd^t,") 
ifühcn  bannod^  be  nigge  ^el^re  fntueft  befel^en  toiden,  l^aben 
jie  ben  ©to^nel^erbe  in  buitfd^  angef^)ro(f en ;  bon  bie  (Sraeff 
n\)äf  gclant  tmßen  f^n  (fo  l^e  bie  anbere  gar  toott  fantl^c) 
l^cfft  en  in  ©etfd^e  toeberuntb  geanttoorbt,  bod^  ti^om  geften 
bord^  oere  bete  ftanti^affttge  einbringen  onergetonnncn  \f^  ift 
tt>^rben  fcetoagt  bnb  bie  ©adEe  *^)  o^)entIid^  belant  5Do  l^akn 
i>ie  (gbeßut  btl^  groter  ßefftenn  fd^rfenbe  *^)  ben  ©rauen  bmS* 
l^alfet  bnb  gelufet  bnb  mt)t  m  op  ben  ^off  gangen,  l^aben 
ben  ^offnieifter  acngef^^g^t,  tDat  J^e  bof  einen  3D?an  i\)  ben 
-<Stj>^nen  l^ette,  5De  |)oeffmefter  folj  bort  an  ben  2tbt  geBrad^t, 
l^efft  be  »t  ben  ^rior  bnb  Äettencr  mit  2)te  tot  fid^  geefd^ct 
wtb  pfS)  groter  SSerkonnberniffe  t>p  ben  §off .  getreben  bnb  at§ 
fe  bar  ber  ©aide  daerlid^  onberri^ttet  toeren ,  l^eff  be  Slbt 
ben  ®ranen  (fo  l^e  ber  ©d^rifft  getert  toa^)  int  Stoefter  tl^o 
cteem  SKonnid  genomen* 

älö .  nne  gebad^e  ®raeff  (Suerbt  eine  Stitlandt  ®obe 
fuertd^.")  in  bem  Orben  gebeinet  bnb  ein  geeffl^ebber  bed 
fuXfften,  Jegernbe  be.SDeinfte  ©obe^  bar^nne  gevettert  mod^te 
toi^äsftrif  l^efft  l^e  Drtoff  gegeben  bnb  bcrfregen  bam  Slbt,  f^nen 
SBxober  Slbnlff  [bnb  c^nberc  f^ne  grunbe  to  bifiteren-  Site  aBet 
f^n  aSrober.  Slbnlff]  *®)  f^ne  gnbe  SWeinnngl^e  bnb-  Slnbad^t  tegen 
@iobe  bi^ertigl^t,  J^efft  l^e   bat  ©tott  tl^om  ?üben6erge  mit 


12)  gcirrct  H.  ©.  —  i3)  @d^rararacn.  21.  ©.  —  ^^)  iß  l^ait  jUÄe 
^tx  fuldjc  Siebte  ein  ©offetic  gebüßt.  31.  $.  —  ^^)  S)te  SBortc:  bie 
.^olc^  feWen  in  ber  21.  $.  —  i«)  Stebben  getotenet.  2[.  $.  — 
W^  onbedjtigli^.  21.  $.  —  i»)  S)te  Sorte:  tonb  anber«  fijne  grnnbe 
i»  jötfitercn.  211«  aber  ftjn  IBröber  «buiff,  feieren  in  ber  ^ann» 
^anbf^t, 

2* 


20 

»eetcn  ©uebcrn  l^n  be  (grc  ®obe«  tott  einem  gtocftcr  fuly 
Orben^  »tc  bie  ©rober  gemaWet, 

S)atrnae  ate  be  SSrober  Suetbt  bete  anbete  gottlid^e 
ÜDinge  nod^  angertd^tet  bnb  tDibberumB  ^n  fin  ßloefter*®) 
gefommen,  tft  l^e  mit  gemeiner  einbred^ttid^er  ©temme  \)n 
etjnen  getftßd^en  SSaber  gefaren,  bar  nae  ban  SrfeBiffd^o^)  tc 
SRenfe  §tnrid^,  bnrc^  ^jautoeftüd^e  SBenebiction  jinn  einen  älbt 
pxomcmtt 

?(bulff  ®raeff  ban  SHtena  burfd^r,  »ort  begrauen  ^n 
bat  eioefter  tl^om  SKbenbergl^e,  »eldf  l^e  geftifftet;  ate  be  leeren 
bar  nod^  iKemortcn  i^alben,  bat  be  ©rauen  bon  Sötena  be^ 
tloefter^  ©t^fter  f^n  gett)eft. 

©uffe  «burff  ©raeff  t^om  Serge  bnb  «ttena,  l^efft 
gehabt  einen  ©onne  oid  Slbnlff  genant,  »Hfer  tetebe  ta>te 
@onne,  ber  eirfte  ©rune  ein  gr^Biffd^o^)  t^o  Soßen,  ber  anber 
Äbulff  e^n  @raue  ti^om  Sergl^e  bnb  Stttena^ 

S)uffer  l^efft  gel^att  bier  ©onne,  f^teberid^  bnb  SBrutne 
beibe,  ber  eine  na  bem  anberen,  ßrfebiffd^o^)  tl^o  Soften^    ®ar 
neuen  guerbt  eJ^n  ©raeff  ban  Wtena,  t^om  leften  Engelbert 
ein  ®raeff  ban  bem  ©ergl^e. 
1193.  ©0  auerft  ©rfebiffc^o^)  f^reberid^  burfd^r.  Stlber«  l^aluen  ^^) 

t^om  aSi^bomb  nid^t  benebe,  l^efft  eme  f^ne«  S3rober«  guberb« 
©raeff  tl^o  TOena  ©onne,  Slbulff  genant,  e^n  (gr^biffd^o^)  tl^o 
eoUen  geforget  ao.  M«.  C\  \CUh 

Site  nul^e  be  ©rauen  ban  Slttena  bnb  33ergl^e  ^n  ©e^^ 
fd^tcd^ten,  Srfftalen,  Sanben  bnb  $erfd^afften  bermert,  lieben 
fei  bem  nl^ae  8anbt  bnb  8uebe  beelen  moetl^en» 

©0  l^efft  ber  burgefd^r.  ©raeff  (Suerbt  t^o  9ötena  brei 
©onne  gel^abt,  bie  eine  Slbulff  gr|biff(^o^)  t^o  Soßen  toie 
bouben  goroirt,  be  anberen  ttt)ee  grebcrid^  bnb  Suerbt  genant* 
^efft  ©raeff  gteberic^  gel^alten  bat  ©tott  ti^o  3lttena  bnb 
ßuerbt  ein  anber  jnngenomen  t>p  ber  iippt  ^m  Äerf^)eß  ^et:^ 
ringen  betegen,  genant  9iiggenbruigge  bnb  bartl^o  bat  ©tott 
ban  Sfennberg^  \>p  ber  9ture,  ban  Srfebiffd^o^)  Slbulff  f^nem 
Srober   (atg  men  fec^t)  get^mmert.    Duffe  tn)e  ©ebroebere 

19)  S)ü«  SBort  mojler  fcWt  i.  b.  «.  $.  —  ^)  aller  2)ing  ^falben 
)um  i^igt^umB  nit  bequem  toag  %,  $. 


21 

^eBen  bcn  ®t<mcn  »an  bem  SBcrgl^e  tottcn  5£ibcn  jnt  anberbc 
Ztüf  öcrtoanbt  gctocft^*) 

S)em  burgefd^r.  gt^ebcrld^e  ift  f^n  ©onnc  S!(bttlff  ein 
©taue  t^o  Stltena  gcfolgct  bnb  Suerbe  f^n  ©onnc  grcberld^ 
eui  ©taeff  bau  ^fenjcrgl^,  btc  fid  berl^ttilet*^)  an  ^crtod^ 
^inrtd^  t)an  Stmburg^  bnb  ®racff  ban  bem  ©ergl^e  ©ncfter» 
3:)er  fulffte  grebertd^  ©raeff  ban  Q^tnbtxi^  ban  bem  S5nueü 
t)erfc^uebt2^)]^efft  gr^Btffd^o))  ban  Sotten  Engelbert,  etn  Oraeff 
tyan  bem  Sergl^e  ftjn«  ©roteuabcr«  SSrober  fonne,  be  and^ 
ttoee  f^ner  Stöbere  ^Jtomouert  l^att,  ben  einen  33iffd^o^)  Üfo 
3Riinft€t,  ben  anbeten  tl^o  Ofenbtügge,  tl^om  ©euetgfcctge  bot* 
Itgenbe^   cnn   tottten   bangen,   jamettilen  etmotbt  annö  dni. 

35u|e  S3oe§]^eit  bnb  !J)ottfIad^  ^enttd^  SDlottenatden,  fot 
genbe  (gtgBtffd^o^)  t^o  gotten,  tottet  SBtale  ftettenbe  [l^efft]^*) 
mit  aStftant  beö  tei^fet«  be«  bntgefd^t,  ©taeff  gtebetid^ö 
8anbt,  8uebe  bnb  ^xm  betbampt.  @tnt  fi;fne  ©totte  ^fen- 
betgi^,  5Wiggenbtügge  bnb  be  ®tabt  bat  tl^o  gel^oetid^  gen^Iid^ 
Detfturt  bnb  bet  gtben  betitlet,  be  ©nbete  bnb  Stue  tl^ot 
SButl^e  gelommen. 

^emnad^  ©taeff  gtebettd^  atte  finet  ©eftnnge  ßanbt  bnb 
guebe  betonet,  iß  bettfluc^tigl^  ixxt  ©tifft  ban  ßnele  gefommen, 
bat  fft  ban  e^nem  S^nä^txn  genant  ©atbe^^n  ban  ©enneff 
aitgegte^)en.  ©nmmige^^)  f)>te(fen,  l^e  tott  enn  tl^ot  §etbetgl^e 
gefomen,  ^efft  en  bem  33tffc^o^)|)e  ban  Sotten  bot  II?  3Kat(f 
^etfofft,  be  enn  tl^o  Sotten  bot  funt  ©tbettn«  Rotten  b^)  eine 
ftcnen  ©nie  gemaitft,  b^  ein  SRabt  gelad^t  ^efft*'*®) 

§^t  en  tnfd^en  ©taeff  Slbntff  ban  Slltena  fine  Sbett* 
man^  bnb  JRntete,  bnbet  toettfeten  ttoe  ®ef d^Ied^te '  be  ban 
Soenen  bnb  Slltena  infnnbetl^eit  beftanben,  bntd^  bnffet  SRaet^ 
tottb  $nl<)e  ^t  ftn  8anbt  tegetbe,  befd^etmebe  bnb  betmetbe. 
ig)eBen  ntd^t  gefta))en  bnb  bnnetfnmelid^  gett)efen,  ban  in  SEibt 


21)  ins  anberbe  ©ctitt  hmant  gcwcfl.  ST.  S>.  —  22)  tocrlS^eirait. 
m.  9.  -  23)  5)ur^  angcbung  be«  S)üuct«.  %.  ©.  —  ^^)  S)a8  ^Mäftn: 
^cff  t,  fcl^It  i.  b.  $an.  ©bfd^r.  2)ic  Slrn«B.  fagt:  l^ait  $tnridj  aKoInarft 
(grtsbiWoff  jo  (£otn  gcro*en.  -  25)  gj^ti^e.  «.  §•  —  ^^)  2)a«  nun 
golöcnbc  tft  toott  einer  anberen  $anb  gcf(i^vtei&en. 


32 

buffet  Setftutungc  bitb  JBcrf^tittcrung^,  txit  bcrftteugebe«^) 
bttb  bcrjagcbe  SSoId  iDibberum  ffitßci^cn  tt)0  öetfameln,  l^cfft 
©raeffe  3(bulff ,  bar  btc  8i?^)^c  bitb  Sltffe  tl^o'  i/ept  fonmten, 
ein  ®tabt  gcttntmert  bnb  beucftiget,  genant  ^anrate,  kgmmett 
1225*  ao.  dni,  M^  CC^  XXV.  \»f  Slfd^ebad^,  bae  bat  ©lott  Sllg^en- 
Brügge  bnb  bie  bcrfturbe  @tabt  ^arbt  U  gelegen  toa^  bnb  gßif 
ate  nne  ein  (gntl^altnuffe  folben  ^Um  bie  W  ber  8^^>}>e  l^er 
Derbriuen  toaren,  b^)  ban  otd^  be  bt  ber  3inire  ban  ber  ^^m^ 
borgl^  berfturet,  cid  etne  SSerl^albnngl^e  mod^ten  l^eil&en^  ^f 
mit  geinem  minneren  t^te  beö  anberen  ^al^rö  b^)  fant  ^an^ 
crtttiu«  ÜDad^,  burd^  ^nbi)I))i^  ban  Spenen  ein  ©Ictt  getimmert, 
bat  nome^en  fe  Stanlenftetn.  ©urci^  bnffe  ttot  2:^mmernngl^ 
ber  ©tabt  ^arnnte  bnb  @Iot«  Slanfenftein,  tt>aß  -bie  ®raue=^ 
fd^oj)  nid^t  toeinid^  gep:crdEt  bnb  bermertl^, 

ÜDan  oidt  l^fft  ifegebad^te  Snbolff  ban  SScenen  Oraff- 
^butff^  Stntptman,  bnrd^  fine  äJerftd^eit  bnb  gtit*®)  finem 
^eren  8anbt  bnb  ©nibere  fere  bermert,  toantt  be  ©raeffe  em 
at  SJtndt  in  fln  §anbt  geftalt  l^efft.  ^at  8ant  regeret  XXV 
3ar,  bar  eintnfd^en  [in  egen  gnit  nid^t  gefterdfet,  ban  aüe  tot 
S3etterung]^e  fine^  ^eren  bnb  be«  8anbe«  angelacht  (Sin. 
(^ent))el  atter  3tnt()tlnben.  SBanne  l^ei  l^efft  bar  bei  33ord^ 
tl^or  5!ÄardEe,  tl^o  83c:^oiff  ©raeff  SIbuIff«  finö  §ern  )>rccnrert: 
önb  gefofft  mit  jirer  2^:^obe:^oernng^e  bon  einem  §ern  bon  ber 
SDlardfa.  Slffo  be  9iame  bon  Slltcna  bt^geflitten  (fo  xd  acSftt) 
toerben  fei  nn  ©ranen  bon  ber  SKardte  genomet  35nb  otdt 
bat  ©lott  Slandfenftein  (toie  tonen  ftcibt)  getimmert.  §efft 
bartljo  bele  anbere  ©nbere  bnb  ©ered^üd^eit  t^om  8anbe  ban 
ber  3KardEe  gefofft,  atlet  in  ©etternngi^  fine«  §ern. 

211«  ber  bnrg.  ©raeff  greberid;  ban  Sfenbergi^  bmB  bat 
fine  fo  toa«  bmBiommen,  i^efft  ber  §ertoge  bon  S^mßord^  fine 
©ödster,  ©raeff  JJreberid^«  ^nl^fratoe,  mit  erem  ©onne  tl^o 
fid^  genommen,  ban  bie  SOJober  i«  Binnen  3far«  berftornen* 
©0  anerft  be  ©onne  groit  gett)orben,  tootbe  [em]  ^^)  be  grölte 
ißaber  i^le  fln«  35aber«  grne  bnb  8anbt  ettoa«  tolbbernm  ero* 
neren  bnb  afflangen  mod^te  enc  ber^el^jen,  toeWere  bnrd^  maw^ 

27)  t)etfh:ctttt)€bc.  ^.  ^.  -  28)  tnx^  ]t\ntn  erttfU^afftigen  gtelg. 
a.  *•  —   2»)  2)a0  Sörtd^en:  cm  fc^t  t.  b,  ©.  ©bfd^r. 


23 

nige  f)ettbe  t>nb  f)crcn  gefommen  gerouet  Ȋff.  ^cfft  toer 
^^extßdf  cfai  groit  ^cer  t^nb  SSoW  öcrgabbcrt  önb  ö<)  bc  Senne 
ein  @tott  gctad^t  bnb  bem^  na  fincr  ^oxdf,  encn  yiwntn 
gegiuen  S^mburd^* 

9?ac^  bcn  S^^bcn  l^efft  ntanntd^  Qax  ein  ftebc  SBel^cbe 
getieft,  tutfd^en  bem  ©raffen  t)an  ber  SÄarde  Dnb  bent  ban 
Qiftnbnxdf;  bar  fin  grotc  SBabcr  ^crtougi^  i>an  S^mburgl^  t)nb 
®tacffe  Dan  bem  Sergl^e  b^geftanben  Dnb  enen  groten  ^otp 
JRttitcre  »ergabberenbe,  ]ß  gefaüen  int  8ant  i>an  ber  SKarcfe, 
t^D  tcrnenbe  ijnb  ti)o  rouenbe  y>nb  mit  finem  ^eer  Bi  ber 
©tfctfc  t^o  ^ebtncf^nfen  t>nb  SBteberid  ftd^  baß  geftagen,^") 
i^  ein  §u^)en  Dan  ent  üjo  93oenen,  »nt  95rant  Dnb  JRolff  ti)o 
bctne,  jngefaüen;  ban  Dan  bem  SSotcfe  ber  ©raffen  Dan  ber 
ÜÄardc  onergefommen,  l^ebben  oer  ein  Deeü  bcit  geftagen  bnb 
bte  anbern  t^om  §amme  Dnb  9Karcfe  gefendti^  geuort. 

"^axm  aU  ber  futffte  ©racff  9lbulff  an  einer  ©ibt,  Dan 
ben  »an  S^mburgi^  an  ber  anberen  ©^bt,  Dan  anberen  §eren 
euer  ber  i\)ppt  gefetten,  be  fid^  Diöid^te  DerBnnben  l^atten  fin 
ganbt  tl^o  Derberuen,  tDart  angened^tigt,  ^efft  be  ©raeffe  Dan 
ber  SKarde,  be  »an  3Htena  bar  l^er  tegen  bc  Dan  ^^"^^^^8^ 
geruftet  Dnb  Dnuer jaget  tegen  be  §ercn  ouer  ber  2\)ppt,  fin 
aScti  t^or  Tlaxdt  Dnb  t^om  §amme  gefterdEet. '*) 

§efft  fid^  barni^ae  begenen  t>p  einen  ®agl^,  bat  bie  ^ern 
ouer  ber  8t(3pe  Dergabbert  mit  einem  groten  SSotdfe  bie  2)or=» 
p^vt  i\)  bem  §am,  ate  §effnen,  |)ettfelbe,  ®affbid(e  Dnb 
anbcre  barb^  belegen  |)ufere  anftedfeben  Dnb  beroneben. 

Do  l^efft  ©raff  2lbntff  ber  boe  jegentoerbid^  toaff,  mit 
ben  3iii^^^^^  ^^^  33oenen  Dnb  anberen  f^nen  SOtanff  einen 
JRacbt  gei^alben^  toie  fe  eir  ©afe  Dornemen  toolben,  Dnb  toant 
cir  fer  toeinid^  tt>a§  tegen  be^  aStanbe  geredfent^  l^ebben  fei 
ncd^tant  in  ©obe^  ^nl^^e  betrüget,  ban ^'^)  ibt  gelidf  ift  jn 
toelen  off  in  toenigen  ouer  t^o  ioinnen  Dnb  geftotten  be  asianbe 
to  »erfolgen  Dnb  fotd^«  nic^t  DngetoradCen  Ü)o  |)uiff  bragen 


30)  pd^  aelcgert.    «.  $.  —    a«)  S)a«  »ettcr  golgeube  biÄ  jum 
€MUitffer  ift  mth^  )»oti  einer  anberen  $anb  gefd^rieben«  —   ^s)  bem. 


24 

tätigen.'*)  Datums  ben  ©iatibcn  nagejiagct,  bc  fid^  nuc  bcr* 
nwben  ouertofinc  önb  nrfbbcrumb  nal^  ^u^ff  rcifcnbc;  iftiUn 
fid^  gebeitt  in  ttotif  ÜDcelc,  bc^  eine  tl^or  red^tern  ^anbt  na 
©ibcnbrugge,  be  anbete  tl^ot  lud^tetn  §anb  na  ©tenfotbe  bnb 
na  Offenbtugge.  Äfe  nu  be  tiicx  lud^tetn  ^anbt  betncmcn 
bat  bc  ban  bet  Wloxdt  fo  nac  beigeben  bnb  anfed^n  tootben, 
l^ebben  fe  be  glud^t  genl^omen  bnb  fo  entlommen.  ®atuan  bc 
ban  bet  3Katd(e  nid^t  ban  einen  gefangen  gnant  §^ntid^  bon 
3ftotd^.  @o  buffe  anetft  gel^ott,  eet  ©efetten  mit  ben  aSianben 
tl^ot  ted^tetn  ©tbt  ntangetben/^)  f^n  fe  funbet  JCouen'^)  el^n 
t^o  ^nipt  gelomnten;  bet  ®taff  Äbolff  itf  SßibenBtugge  tin 
©d^Iad^tunge  gel^alten,  l^efft  fe  onetgett)nnnen  bnb  ben  fceftcn 
©eeß,  bet  ein  gtotl^  2^aeö  gett>eft^  gefenglid^  genl^omen  tl^or 
9Äatdfe  bnb  tl^ont  ^am  gefatt  bnb  ban  el^nne  eine  gtotc 
©untma  ®eftö  gefd^attet,  5Dutd^  »eWete  SSictotie  be  ©taue* 
fd^o^)  ban  bet  aOiatde  nid^t  toeinigi^  gefutbett  tt>att 

3fn  fotten  5Dagen  batnae  liebten  aud^  be  ban  ^mloxäf 
mit  gtotet  5!Ka^t  auet  bet  9lute  tt)c  betnen  bnb  touen,  ftd^ 
int  ganbt  ban  bet  3Katdfe  gebtungen.  ©enfulfften  be  bau 
Stftena  mit  geinet  Ileinet  !55a^)^)etl^eit  bejegcnt  fJ^nt  bnb  ftd^ 
betfamlenbe  bnb  bet  ban  S^mbotd^  S:^oInmi)ft  betn>ad^tenbe, 
l^ebben  fie  ftd^  mit  elftem  ^etpe  fot  etft  in  ben  8nteti)atbt 
gelad^t»  ÜDatnegft  lotl^gcfanbt  be  bat  betlogen  bnb  bctnl^emen 
foften^  n)ie  ftatdt  be  95ianbe,  tx>at  el^te  95otnemen  bnb  Slnflcge 
toeten;  bnbet  n>elcfetn  einet  n^aff,  gnant  SReiftet  §entid^ 
Änoe^?  ein  ^eget,  bet  nai^e  bet  S^^bt  nod^  ein  ^ottenet  ti)o 
Wtenae  getootben*  Sttö  buffet  be  9Sianbe  ouetfe^en  bnb  bnbet«» 
fod^t  »ebetumb  lommenbe,  l^efft  em  ^uncfet  3(tnoIbt  ban  Sil* 
tena  ein  ftott  bnb  mcbig  SRutl^et  botl^cn  entjegcn  gangen  bnb 
na  aüet  ©eftalt  geftagt;  l^efft  3Keiftet  |)entid^  gef^Jtodfen,  bat 
be  SSianbe  l^atbe  i\f  nieten  bnb  alfo  bieü,  bat  fe  fid^  bat  nid^t 
l^etten  tegen  to  fetten*  5Do  ^pxad)  3fundEet  Sltnolbt,  l^c  fold^« 
nid^t  an  ben  ^etp  l&tengen  foüte^  ban  en  ein  ^txtt  inf^)tedfen, 
btiemoebige  tl^on  SSianben  ^n  to  tteben,  fe  lid^ttid^  to  ouet«^ 
toinnen  f^n,  Site  nue  bat  SReiftet  ^entid^  nid^t  feggen  loolbe, 

33)  tiit  t)tigcrod^en  taefcn  fftnga^n.  «.  $.  —  34)  jur  redetet  ©anb 
fein  fltiben.  %.  ©.  —  'S)  «crjog.  H.  S>. 


25 

l^fft  ]^  fiifffft  öorutl^  8^*^«^^«  *>ttfe  8cfö(3^t:  geuen  Srober^ 
9Rcftcr  ^ctirtd^  Brengt  i)n6  gubc  ©obefd^o^),  ti>!?  tocrben  nod^ 
(»il  ®obt)  buffctt  Dad^  gl^r  bnb  ^r^c^  ti>^nncit,  be  SStanbc 
fhib  niäft  öcmc  öan  l^ljr^  barumb  f^tl^  Bcrctl^  bnb  tooö  gcmocbt 
Dan  f^nc  ©ebrobcre,  ^cmian  bnb  ©iebcrid^,  ÜReftcr  f)^nrid^ 
fragcttbc,  atitl^tDorbe  %  crm  Srober  gcfad^t  ^cttc,  batt  gl^cnne 
^c  iDuftc^  i)nb  bar  ötl^  ein  Duabt  tjcml^cmenbc,  fftütn  ftc 
el^rc«  Stöbert  tocnl^cJ^t  bnb  ©tottmobigictt  geftraffct, 

^^c  en  tnffd^cn  l^cbben  bc  Dan  g^mbord^  batt  DoT^> 
©locrtl^c  angcfaden  bnb  angcftcden,  i>nb  bat  ^funcfcr  Wcnolt 
fe^cnbc,  l^cfft  l^e  ^noptn  mit  lubcr  ©ttmme:  ffil^c  Srober 
©ibcrtd^,  nu  bcrncn  fc  ünfc  üDor^),  öortoair  bcff  »iß  toi^ 
rageiürocfen  nid^t  tätigen,  nnc  mocgcn  rx>\f  nid^t  Icngcr  touen.'®) 
Du  l^cBBctt  fe  fid^  gcmjiet  önb  el^r  f)ect  alfo  bcrorbcnt,  c^n 
©d^Iad^tungc  o^)  bct  9inrc  B^  Sciigcft  mit  bcn  SSianbcn  ti)t> 
^otben.  S5nb  barna  ban  bc  öngcti)aj>cben  mit  crem  äJennelen^''') 
mit  grotem  ©crod^te  önb  gfnfaß  ber  aSianbe  öcrfotgcn  fclben; 
bcm  atfo  gcfd^cin  ift^  S5aro^)  ben  Dagl^  ein  groitl^  ©d^Iad^*» 
tunge  gcl^albcn  bnb  be  »an  SKtenac  SSictoria  gehabt,  l^eMcn 
bcr  ban  g^mbord^  bi?  bc  feftigl^  cbbelen  5D?anff  bnb  öcrnomBtcr 
Sttttl^erd  mit  fid^  gefcnglid^  gcfortl^* 

(Sraff  aibulff  l^cfft  nod^  einen  Äricgl^  gel^clben  b^)  bcm 
ScTgc  gnant  ©arfenbrad^t  i\f  ^erfd^cbe,  tegen  ben  $cm  ban 
SBirbcBurd^  t>nb  bclc  anberc  eble  SKanff^  bair  tofamcn  ber«» 
gabbcrt,  bc  in  f^n  8anbt  gcfattcn  mxxt,  bar  be  löan  Sötenac 
ft<^  fcl^r  mentld^  gcl^alben^  l^cfft  be  ©raff  bc  Onerl^anbt 
Bel^alben. 

SBJattant^«)  ©raff  «bnlff  fad^tmobtgl^  Dnb  gubertiercn, 
^cfft  ttod^tant  in  Ärtegc^failen  bnb  9iuit^erf^)itt  fcr  ba))^)cr  Dnb 
ftrcngc  getieft  bnb  bclc  asi^cbc  Btj  finen  X^hm  getncflid^  gefort^* 
f>cfft  ti)ox  ßl^c  gel^abt  be«  ©rauen  ban  ©cücrn  ©nifter,  be 
ctm  bcir  ©onne  gebecl^rt:^®)  gnerbt  be  olbcfte,  fel^r  ti>reibt 
bnb  ftardE,  i«  i\)  9inffe  boit^  gcfcicnen;  bc  anbern  brc^  fint 
gelert  getieft  bnb  ©erbt  ein  Siffd^o))  to  5IÄnnftcr  geti>otrbcn* 


36)  «ergeben.  %.  ©.  —     37)  »cnlin.   H.  ©.  —     38)  ffiic  »oH. 
H,  ^.  —    39)  gcjert    ^.  ^. 


26 

®{e  löfflk^  mi  frebefain  l^c  be  Äcrtfc  regert,  ifl  twd^  te 
©tifft  aÄmiftcr  f^ttcr  Oebed^tniffc. 

35uffct  ©raff  Slbtttff  berftarff  ao.  dni.  M^  CC^  XLIX. 
al^m  «ucttbc  Petri  et  Pauli*  5ßa  bem  bat  8anbt  regierbe  bic 
@onnc  ©raff  (gngcltcrt,  todäfzt  toaff  bon  gtotcr  ©tcmbt^ff* 
tiglcit;  ein  geff^ebber  ber  {Red^tuerbtglett  mit  beten  Dogcnbcn 
bergtrt-  5De  gtommcn  l^at  l^e  teeff  bnb  be  SBofen  l^otebe  [^e]; 
be  l^e  fad^,  be  bat  el^te  bj^Iodeben  bnb  berbraffeben/®)  bcr 
mod^te  ]^e  nid^t  bcrbragcn;  ban  »an  fe  in  f^n  Sld^t  betten,  fo 
fd^ore  ]^e  f e  t^o  redete  bnb  be  bat  ei^te  bemairben ,  be  i^cfft 
^e  borbaen  gefotbct  bnb  ben  Strmen  ftiöilen  bcci  S^tofte« 
gebaen. 

5Do  anerft  ©raff  .(gngetbcrt  bat  8anbt  ein  tittandt  attelnc 
regert,  l^efft  be  Srcber  Otto,  ber  fo  lange  geipd^  ein  ©om^er 
tl^o  Suedf  bnb  ^ra»eft  tl^o  SStl^red^t  gett)eft,  loertßd^  wrbcu 
toiöen  bnb  ban  bem  Srober  f^nen  35ettt  beö  baberlifen  @rff* 
tailö  gefunnen;  bar  be  ©ebrobcre  ein  Sötte  2:^^  in  SSneinfd^* 
®tnt  tl^om  teften  bnrd^  «btttff  ©raff  bon -äBalbetf  berbragcn; 
otfo  bat  bnrg.  Otto  tot  fincm  35eele  genomen,  be  ttoeen  ©fotte 
ättena  bnb  Standtenftein  mit  fummigen**)  anbern  ©uibern 
1262.  bnb  ©ered^tigfetten.  3)ann  ao*  dni.  M®.  CC«.  LXIL  berftorucn 
funber  ßruen,  in  vigilia  assumptionis  Marie.  3fft  ba^  8anbt 
toebemmb  *  ge^eitt  genauen  an  ©raff  gngetbert,  be  ibt  fxenc 
ZtfH  tandf  nid^t  funber  Streitig  tnb  Stnfed^tung  toffltd^cn 
regiert* 

äBanbt  »emb  ©itter,  ©raff  (gngelbert«  «mbtmann,  ^att 
fummtge**)S3urger«  ban  ©oift  gefangen,  barutl^  tuff^en  [bem] 
ßrfebtffd^o})  ban  Soßn:  ßngelbert  bau  S3aIdEenberd^  bnb  ©raff 
ßngetbert  erioaffen  iö  ein  fd^ioare  SJi^ebe, 

.  ©emnl^ae  [be]  SBiff^o^j)  ban  ßotne  ^efft  f^n  S5oM  Ü)o 
(gffenbe  bnb  SfenBcrd^  gelad^t,  int  8anbt  ban  bcr  SKardfe  t^o 
tl^enbe,  fo  ift  Sembt  Stmbtman  burfd^r.  beö  anbern  ®ag^ 
im  2lj>ria  to  5Kttbage,  bar  mit  einer  groten  getoaj>enber  SRa^t 
gefommen,  beff  beöid^te  be  ßotffd^en  nid^t  »etenbe,  l^ebl&tn  je 
bat  ®or^)  Hattingen  gebranbt  bnb  beff  [be]  t^om  SBtandCen- 

40)  bie  ba«  ire  tomWre<3^tctt  »üb  »crttemben.  %.  <>.  -  4»)  c^ft^en. 


27 

prtiic  gctoait  toötben,  l^cfcBcn  fc  geringe**)  tooU  geruftet  be 
Solffd^cn  tjerfolgenbe,  mit  el^n  op  einer  ®tebc,  genant  ßo^>eKe, 
fangmifc  ein  täm^)f  gefd^Iagen  bnb  toattan  ber  gottfd^en  afti^o 
tnel  mcl^t  toaff,  f^n  fe  nod^tan«*^)  ouergewunnen  bnb  gefangen 
6J>  be  LXXX.  gnber  SÄan«  bnb  «ut^ere.  |)efft  oW  in  ben 
£^ben  ©raff  (gngettert  bat  ®or<)  QRenben  ein  SBeftunge  l^art 
beladet  »nb  beftruert. 

SSit  buffen  bitrgetailten  Saiden  ber  ©iffd^op  fer  Betpegt 
onb  öertötnt^  l^efft  f^n  SSoId  bcrgabbert^  cp  bat  8anbt  ban 
ber  SÄarde  to  tcl^enbe  »nb  ©raeff  gngefterti^,  em  toeber  tftaine, 
getncn  Keinen  ^tp  t^lüj  finem  Sanbe  bnb  barnmnte  l^er  b^ein^ 
anber  gebracht,  l^efft  cm  biff  Ü)o  tettoid^  to  SDfocti^e  *®)  getogen* 
ate  bat  ber  ©iffd^o^)  bemomen,  l^cfft  [^c]  f^nem  SBoW e  geb^nff* 
lid^  Oricff  gegenen.**)  ©o  bat  be  @rane  gei^ort,  l^efft  [l^e] 
bc  f^tte  oi(f  na  §niff  n^eberumB  f^jofferen  lat^en.  flu  bat 
gefd^ein,  bo  tettl^  ber  ©iffd^o^)  geringe*'')  fin  95oI(f  toeber  Itf 
ciitanber  lommcn  bnb  ti^fiet  inb  Sonbt  bor  bat  35orp  SSnna 
[bat].  ettt,»eftuiig  l^aet,  ftormet  bat,  nemet  ibt  in  bnb  brenbt 
ibt  bnb  be  9httl^ere  »nb  Surgere  »erben  gefangen ;  ban  aScrnbt 
33ttter  be  Stmfetman,  burd^  einen  l^eimttd^cn  SBegi^  bar  btl^ 
gaenbe^  ücrl^e^senbe  ben  SS^anben  atfo  to  entfomen,  toert  im 
Selbe  gefangen  bnb  t^an  ben  ban  ©oift  boit  gefd^tagen« 

SSnb  Runder  !Diberid^  3Soüenf))itt  ^efft  bo  bat  !Dor|) 
Tanten  gebranbt,  loeti^  man  nid^t  tmat  9iaibe  offt  ®eifte,*®) 
tan  bittid^t  ber  2)letnung^,  bat  be  SSianbe  geine  (Sntl^eltniffe 
cffte  ^erbcrgl^e  bar  liebten  folben.  2)o  -bebten  fe  ge^anbeft 
55crbrac3^t  bnb  ^ebe  tmalen  bnb  grebe  tt>ert  geflotten  bnb 
beitefttgt  mit  fold^en  ÜRittel  (fo  ®raeff  (gngetbert«  |)ufffra» 
Gunigunbi«  berftoruen)  bat  bem  ©rauen  beff  Siffd^o^)«  5ßid^te 
ei^abet^,  ein  ÜDod^ter  be«  §ern  bon  SSaWenberd^,  »eberumb 
t^oT  <Si)t  betonet  toirbt,  be  cm  gebeert  einen  ©onne  guerbt 
wib  ein  ©oc^ter;  ein  ^utfrato  ^ern  gtoren«  bau  9Äagtinia, 
ein  SDlobcr  ber  ©rauinnen  [ban]  ©etrem*®) 


43)  fnetr.  a.  ©.  -   *4)  bannod^.  U.  «>.  —  *»)  entgegen.  %.  *.  — 
«)  im   @e^in  abgebancft     S(.  $.  —    ^7)    in  einer  3tte.    «. 
4ft)  ottg  tDit^  9tatbe  chtt  ®#e  t)nb  SRe^ung  mteg  mm  ntt.  %. 
*9)  ber  9ia^fa%:  ein  ^nfffra»  u.  f.  to.  fc^ift  in  ber  «.  ^Wr. 


28 

®racff  (ötgettert  tö  cid  c^n  SÄumfiot»®)  geioeft,  bcr 
®vmt^äfcp  i)an  2:cdenBord^  mt>  afe  bo  f^tt  crftc  ^utfffraw 
bcrftorucn  önb  bc  ©toiß  bcr  Äerdcn  tl^o  Ofenbruggc  baccrbc, 
»ert  ]^e  cinbrcd^ttld^en  ein  SSiffd^o^)  gelorcn» 

1277.  C^efft  ftd^   barna  fcegeucn   ao.  M^  CC^  LXXVlI.  ml 

aOc  ®ofe  ^iötgcn  ^txntf),  bat  ©raff  @nget6crt  »olbe  teilen 
in  be  ©raucfd^o))  ban  XedenBord^,  »cld^crcr  l^e  ein  ©cfd^crmer 
toaö,  bmB  fummtgcr^*)  ©atfc  »iöcn,  bar  tl^o  ber^anbelen 
tüaren;  »ante  l^e  ein  ftant^afftid^  bnb  ftrenge  aSnberfd^eiber 
ber  9ted^ten  tDaff,  barumB  ban  ben  ©üben  bnb  JRcd^tuerbigcn 
leiff  gel^abt  bnb  bau  ben  SSofen  gel^atet  iport  T>o  l^cfft 
§erman  ban  8oen  ein  |)oupen  33onen  bnb  ©tratenfd^inber« 
bergabbert,  bem  ©ranen  bar  borgelad^t  bnb  berreitüd^cn 
gefangen,  getounbet  bnb  op  fm  @Iott  Srebcnfoirt  gebrad^t, 
bnb  barna  nid^t  fo  fer  btl^  ©(^toari^ett  ber  ffinnben  [frani 
tporben]  ^^)  ate  bt)^  aSnuerbu&igleit  bnb  9Ko^eniffe,  bat  l^e  fo 
bnuerfid^tßd^en  gefallen  bnb  ban  fold^en  fd^abBen  bnb  flammen 
SBonen  fo  berrettid^en  gefangen,  %U  f)t  be  teften  ©acramente 
entfangen  l^att,  ^efft  [l^e]  f^ncn  (Seift  b^gegeuen  o^)  fanct  Ot^* 
mar«  S5ad^j  iö  be  blffte  ©ag)^  nae  funt  9Wert^n. 

5Rae  bobc  ©raeff  gngelBert«,  ber  ©onne  guerbt,  ban 
ber  erften  grontDen  Sunignnbi«,  (bar  oid^  bre^  2)od^ter  ban 
geboren,  bei  erfte  ©raninne  Dan  bem  S3erge,  bei  anbere  ban 
JEedfenBord^,  bei  berbe  ban  Sl^egenl^agen  getoorben)  tüeberumb 
bat  ganbt  ban  ber  9Wardfe  regiert  l^efft  bnb  fid^  al^n  Srme^ 
gart  beff  ©ranen  ban  bem  33erge  3)od^ter  berl^itlidEt/')  2)nff^ 
©raue  gnerbt  i^efft  bat  ©tott  Srebeuolrt,  bar  f^ne«  SSabere 
g^d^am  mit  foftelen  Äru^bern  gefalnet  noc^  ent^atben  n^a«, 
beff  nad^fotgenben  3fair«  Beladet  ©at  gJ^d^am  »ert^  e^m 
cnergegeuen  bnb  tl^o  Sa))^)enberg]^e  el^rlid^en  begrauen,  3^ 
nod^tant  bat  iBeled^  bur  bem  ©totte  gebteuen  bnb  fterdEttd^en 
angened^tigt  bnb  be  baru^)  toeren,  ^ebben  tl^om  leften  fid^  l^eim^ 
liefen  b^  3lad^t  affgeftoten  bnb  bat  ©lott  ift  toorben  beftruert. 


.50)  ©urwcfer.  tl.  $.  —    si)  c^Iid^cr.  %.  ^.  -    52)  bte  SBorte: 
franf  »orbcn  Mtcn  in  bcr  ©an.  ©bfd^r.  —   53)  t>er^^ctw«t  %.  €>• 


29 

Doma  ate  bc  Stnibtlubc  t>an  {Rcdtindl^ufctt  bc  ©lotte 
htf  ber  ©raucfd^c^  SDiardc  belegen  rcgercnbe,  l^cbbcn  [fc]  bat 
8anbt  mit  bctcn  SSnred^ttd^eiten  bctbrudt  bnb  bcm  SBiffd^o^ 
t?an  eottn  barm  ein  SSutbart  geucnbc,  35arumb  Oraeff  Sucrbt 
ein  junger  §err,  in  tpetd^eni  be  SJogebe  ber  ©roitntobiglclt 
mi  bcftont  b^)  Üio  toaffen,  l^efft  fulj  nid^t  lonnen  butben;  ein 
Äon^eit  f^n  8anbt  ti)o  befd^crmen  angeni^ouicn,  fid^  gefterdt 
onb  »an  f^ner  §ufffr.  Srobcr,  3lbutff  ©rauen  tl^om  S3ergc, 
otcf  S^ftant  begert. 

^tr  entuffc^en  ao.  dni.  M«.  CC^  LXXXVIL  beff  ©un*«  1287. 
tage«  für  funt  5Rico(au«  be  ämbtlube  t>an  Stedtindl^u^fen, 
Eibcrld^  Ä^gge  mit  f^nem  «nl^ange,  öan  bem  ©lotte  Sli^uijff 
jetogen  int  8anbt  ban  ber  3Äarcfe,  l^ebben  fe  gebranbt  bnb 
geroibet-  Sli^  bat  be  ©raeff  bernal^m,  ber  ba  tifo  Samen 
jegeniDurtl^ig,  ift  [er]  geringe ")  ban  ber  "SRalüfÖ)  bl)geftanbett 
önb  einen  Studien  l^aftigen  fid^  ti)o  voa^tnm  geboben,  l^efft 
bomae  be  aSianbe  berfotget  ?ttö  be  toeberumb  nid^t  bernc 
Dan  SC^ui^ff  meren,  l^ebben  fe  el^r  ^erbe  op  bat  ®btt  gefanbt 
önb  bar  b^)  bem  Oucr  ber  i\fp)fz  be«  ©rauen  S^i^ofumbft  tl^o 
Soii^c  bertoad^tet 

SBeld^er  be  ©raffe  fnlueft  tl^om  erften  m^t  »einigen 
menniglid^en  angaenbe,  fterdHid^en  geftreben  bnb  berfc^tagen 
»ibbcrutnb  be  SSianbe  onertt>innet  bnb  berfd^tegt,  fummige  in 
ber  ^^ppt  gebrendEt,  fummige  gefangen  bnb  n>enig]^  entlommen* 
t)arnae  bat  ©lott  Stl^niff  beladet  bnb  nae  toenig^  S5agen  ge* 
ttununen  bnb  berftuirt, 

©raeff  (Suerbt  ^efft  oidt  bat  ©tctt  SRaffenborg^  beladet 
»nb  crceuert  be«  neeften  5Dage«  na  Ascensionis  dni.  bnb  b^) 
ben  fttifften  !3Dagl^  be  ^am  oidt  be  meiften  S^-^eitt  btl^  ^t^ 
Branbt  i«- 

^amat  im  ^air  M^CC^LXXXVIIL  ^efft  ©raeff  (Suerbt    1288. 
be  ©tabt  SBerle  belad;t  bnb  fo  bete  gebrangt,  bat  fei  fe  bt)geucn 
mcften;  be  ©räuen  bnb  Sßueren  ber  ßrben  bertJ^dft^    ^efft 
eicf  bat  ©tott  SBoünfteine,  bat  bem  SBiffd^o^)  t>an  6oIn  l^oerbe, 
bctad^t  bnb  beftruert.    !3DergI^d^en  bat  ©lott  ^ffenbord^.    3m 


&4)  fneU.  «.  «). 


30 

fulfftw  Qaü  in  bcr  SKairlbt  Stttgufti  iff  bcm  (graueti  et«  Bon 
gcBcren  Slbulff  scnant^  ber  ein  Sijfd^o^)  \>an  Sucd  gctoorbcn  i«* 

1291.  Anno  dni.  M^CC^XCI.  in  ber  SSaften  iff  ©rocff  (guerbt 

f^nem  5ßeuen^^)  Otten,  ©rauen  ban  Z^d^nioxäf  tl^o  ^ul^)e 
gelamen;  bat  ©tifft  ban  Ofenbrugge  aäjtt  ÜDage  bmfcl^er  öJp 
bnb  bael  getogen  bnb  bat  Sanbt  berbijruen  bnb  gefd^ebigt 
aSnb  bc  aSifd^o^je  ban  Soön,  ^aberborn,  SW^nben,  be  §er  tan 
ber  8^^)<)e  bem  ©tiffte  B^ftaenbc,  töern  mit  bem  Siff(^o^^)e 
bnb  Sanbefd^ö^)  ban  Ofenbrngge  Binnen  Ofenbrngge  bergabbcrt, 
ban  ben  ®rauen  nit  borften  aniatn  [bmB  SSiell^eit  be^  SBoIdö]*®) 
tpettent  el^r  fo  bnget^fe  mel^r  Ȋff. 

1293.  Anno  dni.  M®.  CG®.  XCIII.  bmBtrent  purificationis  Marie 

f^nt  ©raeff  ßuerbt  ttoee  S:ö)eefefen  geboren:  (Sonrabu^  i^nb 
ßnnignnbiö,  na  toetd^erer  be  ÜÄober  grmgart  r>p  fttßen  Sr^ 
bage  loerftornen.  3ff  ^P  ?5afd^e  Stncnbt  cl^rtid^en  t^o  groen^ 
bern^'^)  begrauen,  bar  fe  el^r  ÜDod^ter  (Satl^arinen  ein  3^mtg^ 
franse  in  bat  Slofter  gelouet  :^att.*®) 

1295.  .  Anno  dni.  M^CC^XCY.  l^efft  be.®rauc  ban  ber  SKardfe 
be  ®tabt  Wedlindtl^nfen  beladet,  baer  em  tl^o  ^nljje  gefomen 
iö  3^i^an  ^ertoge  Don  SSrabanbt,  bc  oid  bar  bi  cm  gcbleuen, 
biff  be  ©tabt  getonnnen,  be  ©räuen  bnb  5Wneren  aße  berlidt 
»eren.  $efft  barna  be  ©raeff  tueffd^en  ^affd^en  bnb  ^injften 
»ebernmb  mit  bem  ^ertogen  ban  Sörabanbt  getogen  bnb  bat 
©lott  SBaftcnberd^  beladet  bnb  ate  bat  toa«  getounnen  bnb 
»erftuirt;  iff  be  ©raffe  in  ber  Seelen  na  ^injcften  toiberumb 
tl^oe  ^uff  gefommen. 

1296.  SDarnae  anno  dni.  M®.  CC«.  XCYI.  t>p  pnacften  l^efft 
9intger  ban  SHtenae,  ©raff  (Snerbt^  ämbtmon,  bat  ©lott 
©albenberge  mit  finer  §ertid^eit,  t^o  Scl^oiff  pne«  $ern>  tan 
^mtott  ban  ^tettenbrad^t  gefoefft  t>or  biffl^nnbert  SWardC  bnb 
Ift  baru^)  getogen;  bat  beueftigt  mit  9Kan^  bnb  ^rofanien^®) 
np  bat  l^e  bar  mod^te  befd^ermcn  bat  Sanbt  nan  ber  3Rardte 
»nb  ben  SSianben  tl^o  Sittenbern  bnb  ©neüenberge,  bar  i^arbe 
b^  belegen,  toibberftaen  lonbe. 


65)  gjcttern.  H.  ©.  —  56)  S)ic  in  Älamtncrn  gefegten  Sßortc 
feWoi  itt  ber  ^on.  $bfd^.  —  57)  gronbettbetge»  «.  $.  —  58)  in 
mttgen  »oofite*  9.  ^*  -   59)  ^touianbt.  $1.  ^. 


31 

Anno  dni  M9.  CC^  XCVIII.,  conuersionis.  Pauli  ^efft  1298. 
©racff  eucrbt  cm  foftöd^cn  mi  tffxüäftn  S3rutfcff«  5Da(^ 
t^m  ^om  gcl^olbcn^  f^ncm  clbefteh  ©onne  (Sngcttertc,  bc  fcr 
lüfflid^en  bnb  i)oiä)üä)tn  georbtnert  matt,  bat  t)e(e  ©tauen 
wib  ^sxn  jegcntDctbic^  ti>ctett,  —  3«  beut  fulfftcn  3ait  l^cfft 
Sfbitlff  bet  jungfte  ©ou  bc  ^touwfrtc  in  aSutniBiS  ti}o  fanct 
äKatt^Tt  gcftegen. 

Anno  dni.  M^  CC^  XCIX.  in  bft  Saften,  ©unbage«  1299. 
Sicmmifccte,  hiüf  Ottfad^en  be«  ©tauen  bau  S^ecfenBotd^,  l^efft 
©raff  eucrl  f^n  §cet  »etgabett  t>p  bcn  S3tffc^oi>  bau  5Diunftet 
Dnb  em  in  f^n  ßanbt  getl^ogen.  S)at  ^oxp  t>an  !3DuImen  l^cfft 
fi(fy  m^t  ®etbe  gelofft,  bat  tbt  ntd^t  gcfctanbt  tüatbt.  ^et 
^ttvnann  »an  Sub^ntfl^ufen  i^cfft  f^n  ©lott.oicf  bo  bnb  in 
ti^olommcnben  Sieben  Detbtngt  üub  öctBunbcn,  bat  tbt  beut 
©rouen  i>nb  f^nen  (Smcn  tegen  etc  SStanbe  o^)enftacn  folbe. 
Dar  entuffd^en  »Ott  be  ©aile  geftogen  öub  in  gtebe  gefatt. 

Anno  dni.  M®.  CCC^  ift  toebetumi  ein  äJe^bc  etftanben  1300. 
tuffci^n  SQ3ic^6oIt  (Sx^U\\ä)i>\>  tf)o  (Soön,  bem  fid^  Qmdtx 
©ofcbe  fc^euogt  t>nb  tetbunbcn;  Ottfafe  bcff  ©Icttö  g^mbotd^, 
bat  befutffte  ©obbe  önbetge^at  an  einet  (S\ftt  bnb  ©taeff 
Cuetbt  an  bet  anbetn  ©^bt.  ®a  l^efft  be  ©taeff  gnetbt  im 
"Sttt}'  ^undl^ctn  ©ebben«  Stotne  tffo  SSäetben  t>p  bet  Shttc 
jjctftueret  önb  ein  ©tott  t>p  bem  SSetd^  Sdle*^)  genannt  gclad^t, 
^rbc  ht)  bat  ©lott  S^mbotd^  ümb  bat  fulffte  to  benautoen 
tjub  to  btengen.®*)  5Dan  batna  ^cbe  gemalet  tt>etbt,  bem 
©tauen  g^mbutd^  »ebetnmb  gegeuen  önb  bat  nigge  ©tott  to 
gdete  tt>ebet  äff  flebrodcn.  —  Snb  batna  l^en  öot  äWittointet 
foe^)t  »ibetnmb  be  ©iffd^o^)  üon  Sofa  bam  ©tauen  bat  ©tott 
SSJalbctibetd^  tjot  bte^  bufent  9Katd. 

Anno  dni.  M^CCCM.  al^m  ®age  ©etuatii  l^cfft  JRutget    1301. 
tan  Stttena,  %mptman,  be  9?ieftabt  bnb  batna  ai^m  S5age 
Kemtgii  bat  ©lott  ©d^ti)attenbotd^  gelad^t  t>nb  o^jgettmmett. — 
9m  fulfften  3oit  in  bet  3Äaenbt  3fulii  loetbt  bat  ©fott  bnb 
©tabt  Seggenid^  Betad^t,  butd^  ben  ©tauen  bau  ©ußd^,  bat 


60)  In  monte  dicto  Ecke  juxta  Limborg,  (etgt  t9  bei  i^ovtl^of[; 
Meibom»  p.  394.  ^   61)  30  beroencn,  bettantt)en  ^0^  |o  btengen*  K.  9"* 


32 

tc  ^erc  »an  arn^bcrd^  »nb  bc  olbefie  ©pnnc  öon  ber  SKartfc 
mit  l^unbert  gcmunftcrben  gerben  mit  teeren  bnb  be  SSaber 
©raeff  Suerb  bleeff  nod^  in  bem  SSeled^  bor  bem  ©lotte  9to^ 
benfcerd^.  Stt^  bat  geuatigen,  erobert  bnb  beftruert  toaö,  i« 
^]^r  ottd^  beö  ÜDage«  na  SSincuta  ^etri  bor  geggenid^  gefommcn 
bttb  atbatr  gebfeucn,  btff  batfulffte  b^)geuen  bitb  berftuirt  loa^. 

Motten  2:j^ben  liebten  obgL  |)eren  einen  ©tr^bt  gel^albcn 
in  bem  ©albe  genant  3SeIe^  b^  bem  !iE)or^)e  ®Inene  mit  ben 
ban  SBroele  bnb  be  ©ranen  ban  ©utid^  bnb  9Äar(Je  i^ebbcn 
aStctorte  gel^att,  be  fid^  bar  menüd^  bnb  ba^)^)er  bett)^fen.  — 
Qm  fnifften  3^^^  i^  ^^  i>cr  ^oneftabt  ein  ©d^kd^tunge 
gel^alben,  bnrd^  Sertotbt  ban  2^neten^  2tm^>tman  tl^om  ^am 
bnb  be  ^undE^ern  r^an  ber  5KardCe  tegen  ^nnolbt  ban  ^letten^« 
berd^,  !3Droften  tl^or  ^oneftabt;  bnb  be  ban  ber  SJiardtc  l^ebbcn 
getonnnen. 
1303.  Anno  dni.  M^CCCMII.  n^a  {Remigii  l^cfft  ©raff  Snerbt, 

mit  ^nlpt  Dtten  SSifd^oj)«  tl^o  ÜRnnfter,  bat  ©tott  ©reben^ 
fartl^  ingenommen  bnb  bat  ioebernmb  mit  f^ncn  bnb  beff 
aSiffd^o^)«  S3oIdEe  befabt  bnb  gefterdCt.  ©arnit^  SBid^bott  grfe- 
biffd^o:()  tl^o  SoQn  fer  ertornt  (fo  $er  §erman  ban  Sreben* 
foirtl^  fin  ©nefter  tl^or  (g^e  gel^abt)  l^efft  ein  ^eer  öergabbcrt 
bnb  biff  tl^o  3)orften  gefommen,  $ir  entiegen  be  Slffd^o^  bnb 
bc  ©rane  toeren  ben  ©tr^bt  bertoad^tenbe,  ban  be  ©aife  ift 
in  iBeftanbt  genl^ommen. 

S5arnae  na  ber  l^iöigen  bre^  Äonninge  l^efft  ©raeff 
(Snerbt  bat  ©lott  §oueftabt  beladet,  ingenl^omen  bnb  berftuirt 
^irntl^  SBid^boIbt  grfebiffd^o^)  ban  (Soün  ioeberumb  betoegt, 
l^efft  ein  9SoM  öergabbert  bnb  t^o  ©oift  gelomen  bnb  ben 
©ranen  ban  Reffen  bnb  ©raeff  i)^nrid^  ban  Staffauwe  tot 
fid^  geeffd^et  bnb  be  ban  ©oift  bnrd^  ©rangnngl^  be«  Sr^^ 
biffd^o|)«  moften  ben  ©ranen  ban  ber  3ÄardEe  entfeggen,  bar 
fe  gar  bntoißig^  tl^o  toeren.  |)ir  entnffd^en  be  ©raue,  toeber 
tl^o  ftane,  ein  groitl^  §eer  bon  9tnit:^ern  bi^einanber  gebrad^t, 
l^efft  fid^  tl^o  aSoberle  önb  in  ben  bmbßggenben  5Dor))eren  bele^ 
gert  bnb  bar  bele  S5age  beff  grtjbtffd^o^)«  ^olnm^^i  bertoad^tet. 
atö  ber  ©raeff  tl^om  leften  bermerdCt,  [bat]  be  33iffd^o^)  nid^t 
l^ernitl^  fomen  »oltc  bnb  em  be  SSnloefte  ^efd^toarnngl^  brad^ten, 


93 

ifr  i^e  l^art  ^tx  @otft  getogen  tnb  im  tax  einen  X)ag^  fand 
wttDa^tetibc,  ^efft  be  ^oxpt  bar  ünib^er  gebranbt  bnb  barnae 
fi?n  ©eer  tocberuntb  Otloff  gegeuen,  auerft  fumtntfle**)  baruan 
kleben,  be  ftjne  SSeftunge  bett>art  ^fc6bc«. 

Ate  nitn  be«  Oranen  §ect  gefd^eibeu  tt)a6,  ^efft  be. 
Sif[(i^o:|>  ban  Solln  bat  ®(ctt  ti^or  $oueftabt  »ebcruniB 
gcruftet,  gettuimert  mt>  geueftigt,  'Dan  Subol^)]^««  bon  ®itfe 
Dorntet  t:^o  Sottn  bnb  bee  aSiffd^o)»«  ©tabt^efte?  beutbcn 
Ä^^n«  ]^cr,  l^efft  einen  §m)cn  SSoId«  öergabbert  bnb  b<>  fant 
©ertrubiö  üDagl^  in  ber  SSaften  ben  SWorgen  free  oor  Doge 
^itif  ®clft  gelogen,  bat  35orj>  35nna,  bat  gerne  ©eftunge  l^att 
»nb  bar  öorban  be«  ©tauen  fiaubt  bi«  ti^o  Sffelen  gebranbt 
»ttb  im  fulfften  3Dage  toeberumb  binnen  ©oift  gefommen.  ®o 
auerft  barnae  be  (grfcbiffd^o^)  frand  toart,  ift  in  33eftanbt  gefatt; 
b«n  ber  Siffd^oj)  )op  ^affd^eanenb  berftorben^  »art  ti)e  ©oift 
begrauen. 

Anno  dni  M^CCC^.V.  toaxht  ©raeff  Suerbt  bat  8anbt  1306. 
(Skiern  to  regeren  burd^  ©ranen  SRcijnoIt  bcn  oetbeften  ©on 
angcnl^cmen.  §trentnff(^cn  erl^euct  ftd^  ein  aSel^be  tuffd^en 
®raeff  (guerbt  önb  SSiffd^o^)  Otten  ban  5Munfter,  oirfale  be« 
©totte  SBrebenfoirt^,  bar  be  SBiffd^o^)  be«  ©tauen  SSoW  affgc* 
bteuen  l^efft.  ©racff  (Suerbt  i^efft  Dülmen  ingenl^omen;  barnae 
be  »iffd^ol)  ein  niggc  ©lott  i\f  $R^le«moaen  gelad^t,  batfulffte 
be  ©raue  mit  ftatdem  SSoWe  belegctt,  l^efft  ber  ^x^äfop  bat 
fffc  entfettene  ein  |)eet  öergabbert.  Darentuffd^en  fummige 
bar^nne  gel^anbelt,  l^ebbcn  be  ©aife  tl^o  greben  geftatt,  alfo 
bat  !£)ulmen  bem  S3iffd^o))e  tt)eberumb  gegeuen  bnb  bat  nigge 
©lott^  ber  f&i\\öfcp  get^mmert  l^at,  affgebrad(en  bnb  bem 
©rauett  »an  bem  ©lottc  SSrebenfoirtl^  gefd^ein  ift  (äJeno<i^* 
foml^ett. 

Anno  dni.  M^  CCC^  VIL  Donnerbage«  na  Sätare  ^efft    iMf> 
Stutger  ban  Sdtena  %m)>tman,  bau  All  Qaixtn  fl^n«  SmBt« 
^0  Stitena  9led(enfd^o))  geboen  bor  ©raeff  Suerbte,  toeld^ 
^täftn^äfop  bem  ©rauen  fer  angenl^eme  getoeft  bnb  el^n  flit^ 
Ud^en  angefod^t,  i^  bem  Ämbte  bortan  toBtiuen,  bar  JRutger 


«)  ctiftd^e.  «.  «. 


u 

t>ctf(i^r.  ntc^t  fet  tottttg^  t^o  flctoeft,  i^fft  fotd^c  SBotfbte  t^om 
®raucngcf^>rod^cn:§cte  iäf  begcte  anbcr«  gcin^cm^n, 
bau  bat  m^n  Dc^nft  b.  O.  attgcnemc  f^,  bnb  qultctt 
altcnc  bc  gcntten,  bcn  td^  t>an  b.  <S-  tocgcn  nod^ 
fti^utblgl^  f^,  bat  anbct  toiti  id^  b*  (*>•  fd^cndeti 
fcnH^tUd^,  !J)oc  l^efctcn  em  bc  (Sraff  mit  f^nen  t^nbern 
bnb  {Rittcrfd^oJ)  ffoiäftiäf  gebanrft  btib  fo  ban  9?utgct  be 
?(mttnan  burfd^r.  binnen  bcn  XII  fairen  in  bclen  S^ricgöl^anb* 
tungen  tjnb  in  Zimmerung  bcr  S^iicnftabt  bnb  beö  ©tott« 
©tbarttenbord^  biß  bent  ©tauen  bertad^t  l^att  be  ^nmm 
negen  l^unbert  9Kardt,  l^efft  nid^t  mel^r  ban  b'rc^  l^unbcrt  bnb 
blfftlc^  5IRardE  teilten  toebernmb  l^ebben,  bat  anber  f^nent  §cm 
quict  gegcuen.  @ln  Sjemj^el  ben  StmBttuben,  be  el^re  egen 
Rubere  bnb  §utfere  Vettern  bnb  bet  §eren  bcrfaßen  tätigen. 

3m  fulfften  3aire  t>p  bcn  ad^ten  ®agl^  nal^e  Pnjrften, 
iff  bc  ^om  i\)na  ^eiü  ütl^gebranbt.  "^at  S5uer  erft  gefomen 
iö  ban  bem  ^uife  ©erbe«  bam  Serge. 

3m  fntfften  ^air  \>p  fanct  aStrtd^«'  ©ag^  berftarff  ©taeff 
(Suerbt  ban  bcr  5Kardt  bnb  n^art  üjo  groencBcrn  ®^)  bcgraucn 
bnb  na  f^nem  ÜDoibe  be  ©onne  gngcIBcrt  bat  Sanbt  rcgerbc, 
bcr  bama  b^)  fanct  SRcmigii  mit  fl^ncm  SSoIdfe  int  ©ttfft  ban 
OfenBrüggc  gctogen,  mit  bem  S5iffd^o^)c  einen  ©triebt  angacnbe, 
l^efft  fxn  §cer  gcorbent  ünb  mentid^  bc  SSianbe  angebrungen 
önb  f^n  8anbtfd^a|>f  bnb  bc  ban  S^edfenbord^  cm  bt^ftaenbc, 
bän  be  anbern  cl^m  nid^t  fotgenbe,  f^nb  erfd^tagen  bnb  gctounbct 
»orben,  fummige  boit  gefd^tagen,  fummige  gefangen**)  ban 
nid^t  bclc  t>nb  tl^om  (eften  entfommen.  ?luerft  barnac  toiberumb 
einen  groten  ^otp  SSotdEc«  bergabbert,  ift  toeberumb  int  ©tifft 
Dfettbruggc  gefomen,  bat  ©tott  ©igetfort  Beladet  bnb  bat 
8anbt  gebrengt,  mit  em  grebe  mafen  moeften. 
im:  Anno  dni.  M^CCCMX  ift  gctoeft  ein  l^arbt  !att  SBinter, 

bat  al^m  JR^nc  bcH  SSS^nftodfe  bcrfroren  fein.  Qm  futfften 
3air  ift  Subomicu^  beff  ganbtgrauen  ©onne  bon  Reffen  burd^ 
ben  ^autoeft  Elementen  ein  SBtffd^o})  t^o  aRunfter  ^romouert; 
bat  Otto  ©raue  tl^o  SIeuc  bcrfd^affcbe. 

«3)  grönbenberg.  5C.  $.  —  64)  e^lt^e  boit  eeflagen  tonb  fiefanßen. 
f[.  t>.  — 


35 

Anno  dni.  M^  CCC^  X.  omnium  sanctorum  loart  @raff    1310« 
«bulff  S)om^crr  ti)o  Soan/') 

Anno  dni,  M^  CCC\  XL  toart  bat  @Iott  gorftenBcrgl^    I3il. 
bdaäft  öttb  beftrucrt,  ban  bem  ©tauen  ban  bcr  SJiarde,®*) 

Anno  dni,  M®.  CCC^  XIL  toaxt  ©raeff  Stbulff  ban  bcr  1312. 
SDiardc  Siffd^o^)  t^o  8uecf,  ber  im  ^air  barnac  bt)  SRtto^u* 
ttt^  Stucttbt  f^n  crftc  9Ätffc  gcl^atten,  bar  fin  SBrober  ©rane 
Engelbert  bc  ©raeffc  ban  bem  SSergl^c,  be  ^crr  bau  SSaMen* 
boxi^  bttb  anbete  bde  ©rauen,  $em  bnb  ßblerman«  jegen* 
»crbtgl^  teeren  bnb  einen  loeftfld^en  §oeff  baer  gel^aften  ^efft.®'^) 
3in  fulfften  3^air  bp  ftitten  gr^bag^  tod^  [be]  (Sx^U\\äfop  ban 
gottn  bti^  atedlind^u^fen  burd^  bat  8anbt  ban  ber  3Kardc 
funber  ^ranbt  bnb  tJ^mmerbe  teeber  b^)  bat  ®Iott  gorften* 
bord^>«)  aSnb  bot  b^)  ^affc^e  Slnenb  i«  ber  ©tabt  SoBn  ein 
groitt  ^eett  btl^gebranbt 

Anno  dni.  M^  CCC^  XV,  ^^  ein  grote  Dueret^bt  bnb    iÄt5. 
Jg)unger  erftanben  ber  geburet  biff  int  anber  3[aire,  bat  be 
Siogge  r^})e  »äff;  barnae  ein  ©terff  gefolgt. 

Anno  dni.  M^CCC^.XX.  (fo  ber  ©raeff  bau  ber  2»ardc    1^0. 
ein  aSein  tl^obroden)  l^efft  be  iBiffd^o})  ban  SOiunfter  beladet 
bat  ©tott  ^orcefflere,  bau  ban  bem  Srfebiffd^o^)  ban  (Soön, 
©tauen  ban  bem  Serge  bnb  SSetnebotd^   bnb   ben  mix  bet      .    - 
aSarde  bat  l^en  gebteuen.^®) 

Anno  dni.  M^  CCC®.  XXIIL  al^m  gt^bage  na  ^infften    1323. 
ift  be  33iffd^o^)  ban  SOiunftet,  bo  l^e  ben  §am  innemen  tootbe, 
in  bet  ©d^Iad^tnnge  anet  bet  S^od^btftggen  botm  §am,  ban 
ben  »am  ^am  gefangen  mit  LXXV  gubet  SKanff  bnb  JRutl^ete. 

SDatna  b))  fanct  ^etet  bnb  Sßavl^  3luenb  i^efft  od£  be 
©taue  ban  bet  5!KatdCe  b^  bet  ganbttoete  im  ©tifft  SMunfter 
tegen  be  SRunftetfd^en  SSictotie  gel^abt  35atneift  be«'  J)agc« 
nai^  funt  SKatgtct^en  l^efft  be  ©taff  b^  5Rufd^enbotd^  be« 
aSiffd^o))«  3SoIdt,  bat  SKettaet  gebtanbt  l^att,  bctfd^tagen  bnb 


65)  2)tefc  «Stelle  fc^It  in  b.  31.  ^.  —  «s)  SBon  einer  ettoa«  jäteten 
^ttb  t{i  Mcgu  bemerft:  S)ig  @6(o6  gftrfienBerg  ifl  tjermntbtad^  i^m 
@ttfft  (SioHxL  gelegen,  bannen  l^er  ft^  bte  t)cn  gür^enberg  i^iger  Qtit  noi^ 
i^m  (Srijflifft  (5oIn  töo(;nenbt,  rechnen.  —  6')  3)tefcr  ^affuS  fe^^U  in  bcf 
t,  $*  —  68)  3n  ber  «.  ^.  j^cißt  e«:  htanit  ürib  bau»ebc  tpibcr  anft 
ba«  ^Io6  gfcrjlenberg.  -    69)  ©iefc  Stelle  fc^t  in  b.  «.  $. 

3* 


86 

t«te  ^[önif^cni  i)ttb  cMct  SRanff  gefangen.  3m  fulfften  ^mr 
iö  tl^om  Slclbenberg^e  ein  SQSoIdc  geborften. 

liB24.  Anno  dni.  M**.  CCC^  XXIIIL  be«  SRanbage«   ijor  be« 

f)ern  ^emelfartt  ^cfft  ®raeff  (gngelbcrt  bat  ©Ictt  »an  SSoIm« 
fteine  betätigt  bnb  bj5  funt  ^acoU  ÜDagl^  ^ngefregen  Dnb  ber* 
ftuirt.  3«  tt>el(i^em  Sclegl^  be  Äonntngl  tjan  SBeenten^  be 
©tauen  t>an  §ana»)  bnb  ban  bent  ißcrgl^c  btl^  ercm  eigen 
SSorncnten  l^ebben  bem  ©tauen  Wff  tl^om  (Snbe  ttutüeüd^en 
b^geftanben.  [ÜDe]  gtfeBifd^o^)  t>an  6oön  ntit  bem  ©tauen 
Dan  SBetnebotc^  l^efft  mit  f^nem  aSotde  gelegen  t^o  ©oift  bnb 
Anette,  bmb  bat  ®Iott  tl^o  entfettenbe,  l^ebbe  fjt  gefonbt  Wliffx 
fo  be  SBiffd^o^)  ban  gued^  mit  ftatdem  SSotde  tjan  ?ued  gebtad^t, 
.  ^tt  entuff^en  bat  fianbt  ban  bet  3Kat(fe  tl^o  befd^etmenbe  in 
bet  ©tabt  3Snna  la(f),  botften  bee  Solfd^en  fid^  nid^t  int  SSeft 
gcucn.  ^^) 

Idse.  Anno  dni.  M«.  CCC«.  XXVIII.  t^p  fanct  3(tnoI|>^n«  5Dag^  '^) 

i^etftatff  ©tacff  gngelbett  ban  bet  SRatöe  bnb  o^>  fanct  Qa* 
co6«  ^uenbt  [Üfo]  gtoenbeten'^^)  begtauen  toatbt;  bem  bet 
^nm  Slbulff  in  5Regetung  beö  ganbeö  nad^gefolgt,  bet  fid^ 
el^tt  3Katgteten,  beö  ©tauen  \>an  Steue  >Dod^tet  bctl^tüidft,  be 
c^m  ben  ctften  ©onne  gngetbett  in  bet  SSaften  bmbttent  9?e^ 

1338.    mittifcete  getetet  Anno  M^  CCC<^,  XXXIIL 

1344.  Anno  dni.  M«.  CCC«.  ILIIII.  ift  ein  SSe^be  fid^  etl^auen 

tuffd^en  [bem]  gtfebiffd^o|>  ban  Scttn  bnb  bem  ©tauen-  ban 
«tnffbet^,  l^efft  boe  ©taeff  2lbulff  bem  Siff^op  bau  eottn 
cntfad^t  bnb  bem  ©tauen  bau  Sltn^betg^  b^geftanben,  funbet 
einigen  JRaebt  bet  ®^nen,  bat  beten  fi^nen  gtunben  feet  miff* 
l^aget  l^efft  bitb  bat  biüid^,  toante  l^e  fo  funbet  Oitfafe  ein 
fij^töaet  |>eticutoeff  2)ing]^''^)  fid^  »nb  f^net  Sanbtfd^o^)  ange^ 
btad^t  l^ett,  tt)ete  ©aife  em  ©obt  batin  gein  ©elud  gegeucn. 
t)atumb  ift  ©taeff  Slbulff  in  bet  3Kaenb  ^vAtf  getogen  bot 
be  nien  ©tabt  SKenben  bnb  toölbe  bat  einen  ^vifaU  boen,  ban 
tebig]^  affgetoeefen.  —  3ft  batna  bot  alle  ©ott«  ^ißigen  i\f 

70)  2)0  töcrcn  bic  CoIWcn  ntt  fo  focn,  baß  jle  insf^ett  qucuicn.— 
^<)  2>tc  a.  ^.  Jat  trrtg  1824  auff  St.  «rnolbnö  Züq.  SRort^off  faßt: 
1328^  mense  jalia  in  die  S.  Arnoifi.  p.  400.  Arnulpbus  £p.  metens* 
rat  änf  b.  13.  3ult.  —  '?»)  gronbenbctö.  fC.  ^.  -  ts)  ein  fmr  ^ren- 
fcli^  2)tn(!.  9.  ^.  rem  periculosani  et  (rravem  S^OYtl^off  p.  403. 


3? 

Slod^te  auer  bc  aRuetcu  jeftegen  Wt>  otfo  SKenbcn  ingenomen^ 
genffltd^en  öerftuert  tjnb  berbotuen. 

^tn  fulfften  ^atr  a^m  bcrben  ©age  na  atte  ®ctt«  ^tt* 
Rg^n  ift  Stbulff  bon  ber  5Warcfe  ©iffd^o^  t^o  ßuecf  t^o  Cletc* 
mcxtt  öcrftoruen  bnb  in  be  ©ontferie  ti)o  2ntd,  bor  bot  l^oge 
Ättoir  el^rüci^en  kgrouen  bnb  Sngdbert  bau  ber  SWarcfe  Orocff 
abutff«  33rober,  burd^  iöeebe  bee  Äonninge^  ban  grandrt^d, 
toerbt  toeberumb  35iffci^o|>  Üfo  Sned. 

Anno  dni.  M^  CCC«;  XLV.  nac  geft  ^acfc^cn  ^cfft  1346- 
©taeff  Stbulff  tegcn  be  (Jolfd^en  in  ber  ©d^tad^tung  6^  9ie(f- 
Untf^ufen  SSictorie  be^atben  bnb  bar  bele  ^undi^ern  bnb  eblc 
SÄonff  gefangen,  ©arumb  ber  (Sxi^U\\ä)op  ban  Söün  fofd^e« 
»ttten  ujrecfen  l^efft  ein  §eer  bergabbert,  \)nt  8anbt  ban  ber 
3)iar(ie  to  trecfcn,  i«  ben  9ii?n  l^eraff  gefönten.  @o  anerft  be 
©racue  ban  ber  50iar(Ie  gein  dein  SBotdE  b<)geBrati^t,  bem 
S3tff<3^o<5e  t^oe  entmot^ene/*)  bleff  ber  ®iffd^o^  i\)  SR^ne  liggen. 
^ir  entnffc^en  i«  njorben  bam  gtebe  tractirt  bnb  ein  ÜDagi^ 
t^D  Söttn  getad^t,  t)}>  njeld^crcn  S)ag^  ber  ^ertongi^  n^an  Sra* 
6a«bt,  bem  (Srauen  tV  (Snnften,  ein  grotc  ©efclfd^afft  r>phxtn* 
genbc,  toerbt  be  ®afe  geflogen  bnb  ©raeff  3lbntff  eine  fetfer 
Srnnute  ber  Henninge  "^s)  fnr  be  (befangene  entfangen  l^efft 

Anno  dni.  M».  CCC^  iLVII.  bor  fanct  ©enerinö  ©ag^    1347. 
Derftarff   ©raeff   Slbnlff  im  8anbe  ban  ©ettern   bar  f)t  ein 
SRnnBar  gefatt  toa«  bnb  \\ytxt  Begrauen  t^o  gronbenBcrge  bnb 
f^n   @onne  (gngeifcert   nad^   em  bat  Sanbt  ban  ber  SWartfe 
regerbe.  '^^) 

Anno  dni.  M^  CCC^  XLVIIf.  »art  §er  «bulff  ban  ber    1848. 
Barett,  ®raeff  (Sngelbert^  95rober  ein  ÜDom^cr  tl^o  Sottn. 

Anno  dni.  M^  CCC^  XLIX.  iö  ein  groit  ©terff  getoeft.    1849. 
3m  fntfften  Qair  i«  ein  ©ecte  getoeft,  be  h\)  groten  ^oejpen 
burd^  be  ©ertt  geIo^)en  bnb  fid^  gegeiffelt;  bair  fummige  gubcy 
inniger  3Keinunge  met  tocren,  bau  bete  bit^  ©efinfic^eit  bnb 
angenommen  5KiracuIe  to  boine  bnb   anbere  bete  tDunbcrtid^e 


^*)  SU  ^«öncn*  ^*  *•  ~  ^*)  "tt  feiet  ©umma  (Seift.  %  $.  - 
7«)  3n  b.  %.  $fc$r.  folgt  biefe  ©teile  trrtg  auf  bic  folgenbe;  »iewo^I 
bte  3abre  ttd|itig  angegeben  finb. 


38 

!0itt8e.'")  i)arumB  f^n  fc  »an  bcr  ^iütgcn  Äerrfctt  nid^t 
tcnger  getebcn  m\>  ömB  ber  Otrfalc  ftnt  bo  ot<f  aße  ^ubcn 
binnen  Sottn  gcbobct  bnb  bc  ©racffc  mn  bcr  SWardc  l^cfft  bo 
oicf  bcci  ©elbeö  ban  ben  ©ucbcrn  bcr  ^ubbcn  binnen  T}oxpU 
munbc  bnb  anbercn  ©tcbcn  gcfregcn;  ban  tot  bc^  Orauen 
Shtttid^cit  bnb  ©ebrut^cf  nid^t  bete  gefönten  i«,  ate  men  fcd^t. 

3m  Qak  VP.  CCC^  ttocc  bnb  btffti^  l^cfft  fid^  ein 
Scl^bc  tnffd^cn  ©raeff  ßngcftert  ban  ber  SRardc  bnb  bcm 
©ranen  ban  Strn|bcrd^  angcl^oucn^  in  toetd^er  SJel^bc  bc  ban 
5Dor^)tmnnbe  [id^  mit  ^ngcftcd^en,  l^cbbcn  bem  ©raucn  ban 
Ärn^berd^^  b^gcfaQcn,  bnrd^  ben  Kaibt  Sambert^  gnt  SScicr 
bnb  fnmmigcn''*)  anbercn  bebroegen,  bcr]^o^)cn^  en  fotd^cö  »oü 
gebicn  folbe,  bat  fc  barnae  tooü  anberö  bcrnl^ommen  liebten, 
©ante  bc  ®rauc  »an  bcr  SKarcfc  bnb  fine  ganbtfd^afft  l^ebben 
bc  ban  S5or^)tmnnbe  alfo  bcnantoct,  in  fotd^cr  SBacr  gcl^olbcn,''') 
bat  fc  bem  8anbc  ban  ber  SKarrfe  geinen  ©d^aben  boen  lonben, 
ate  fc  gemeint  l^abbcn.  SSnb  bc  @racff  »an  StrnPerd^  el^n 
oidt  geinen  SB^ftanbt  boen  fonbe  bnb  alfo  geqnelt,  [bat]  be  nan 
Dor^)tmunbe  f^n  fo  toatt  to^fer  getoorben  bnb  tl^om  leften 
(nid^t  frnibcr  ®ett)  mit  bem  ®rauen  ban  bcr  aWardte  toebemmb 
grebe  gemaidtt  Qn  beffer  ^tgöl^anblnngc  iff  batt  ^u^ff, 
toctd^cr  be  ®ranc  ban  ?lrn|bcrd^  op  bem  ©lottc  ©toartten^ 
bcrd^  l^att,  »erftnert  »nrben. 
136a,  Anno  dni.  W.  CCC®.  LIII.  l^cnct  ®racff  Engelbert  ouer 

bat  SWci^r  getogen  fnnber  Oirloff  ban  bcm  ^antoeftc,  barnmb 
l^c  barnae  bor  fid^  bnb  be  genne  mit  cl^m  teeren,  ^[bfolntion 
)»an  bem  ^autocftc  moften  erlangen*  Darentnffd^cn  ii^m  fnifften 
3air  f^nt  fine  brc^  ©ebroberc  abniff,  ©^berid^  bnb  Suerbt 
in  ©tnbinm  geti^ogcn. 

3n  ber  X^bt  bto^Ic  ®raeff  engcIBcrt  Bnten  8anbe«  »a«, 
l^efft  f^n  Slmbtmann,  ©erbt  ban  ^tettenberd^  begnnnen  ti^o 
(eggen  bnb  tl^o  tl^mmcrcn  bat  ©tott  tl^o  {Roebe  bnb  be  ©tabt 
barb^.  3Jnb  bergeltd^en  bat  ©tott  SInfcnftein  bnb  l^euct  barnae 


77)  @tatt  bcr  ®tettc  batr  fummtge  u.  f.  »  <>at  b  lt.  ^fdjr.  aBer 
bitte  au6  Äinb«^^ctt  i)nb  Wlxtacnltn  get<>an  bnb  anbcre  bitt  »unbcrlt«!^ 
SJinße,  -  78)  cfttid^er.  Sl.  ^.  —  w)  alfo  beenarfliflet  »nb  ©arnung 
gehalten«  %.  $. 


>lte  ®«^erc  t>nAfftx  crtangt  t^o  ®e^oiff  be«  ©lottc«  t^  9l#bc, 
tu  aÄußcn  in  SS^ffd^erien  önb  anbeten  erfft^aeleti.  ©erfulfftc 
^ettenbcrc^  l^efft  oicf  bat  ©lott  ©toartebcrd^  bnb  bc  giten- 
ftabt^  bor]^en,ban  Stutger  ban  ^(tenae  angel^autn  bnb  getont* 
inert,  gcBettert  bnb  gefterdct  bnb  i\f  be  @tabt  ein  nigge  ©lott 
ge(ad^t    (Sin  (ijctmpd  aßet  Slntpttnben. 

AnnQ  dni.  M^  CCC^  LVI.  iff  ein  grntoeßc^  grbfteunnge    1356, 
geipeft  ti^o  SSafet  t>nb  bar  bmbl^er,  tl^ein  ÜDage  buembe;  atfo 
bat  böir  bete  Äercfen  bnb  anbcre  Sl^merungi^  gefallen  bnb 
i^nibgelart  f^n. 

Anno  dni.  M«.  CCC».  LVII.  ^efft  ©raeff  gngettert  ban    13B7. 
ber  3Rar(fe  f^n  ©nifter  bem  ©rauen  ban  Slaffaio  tljor  (Sf)t 
belcttet  bnb  einen  fofttid^en  Srnittoff«  Dag)^  fort  bor  Safta* 
ttenbe  t^c  3Q3erben  gel^Iben. 

3m  fulfften  3air  i^  Sobetoidj^  SBifd^o^)  t^o  5Knnfter  in 
bcr  3Kaenbt  augttfti  berftornen,  ber  XLVlII  Qaix  bc«  ©tlfft« 
SMunftcr  ein  SSnrioefer  bnb  S3iffd^o|)  getoeft  ^att.  $eB6en  boe 
bat  ©<4)ittel  bc  SRitterfci^afft  bnb  ©tebe  bcff  ©tifft«  einbrcd^t* 
tt^en  tegert  bnb  geBeben^  barnenen  toebernmb  geforen  §ern 
«bttiff  ban  bcr  ilKarde,  @ranen  (gngettert«  Srober,  bcrjiert 
mitt  einem  el^rlid^en  fd^onen  Sid^am  bnb  guben  frommen 
3eiben®®)  beff  genen«,  ber  ii^m  3^air  barnae  ai^m  ©nnbage 
©cfagefime  mit  grotem  ©täte  bnb  (gieren  ti^o  3Kttnftcr  ingc* 
fort  warbt.  3^ft  oicf  ein  SCl^bt  ban  3^airen  barnae,  Bnten  finett 
ffletoitten  ban  fummigen  ßarbinaten  bart^o  ein  grfebiffd^o}) 
*>att  eoOen  ^^romouert  »orben,  bar  f^ne«  aSaber«  SSrober 
engettert  SBiffci^c))  t^o  gued ,  bor  fiäf  fulueft  bei  bmb  foüici* 
tirbc,  l^fft  el^m  ni<i^t  gebabt 

@o  auerft  ber  ©rane  ban  Stene  bcrftoruen,  i«  bat  ßanbt 
Ofa  gebadeten  «bulff  SSiffd^ol)  t^o  Sollen  bnb  SKunfter  gefaöen. 
^efft  ]^e  im  erften  3alr  bat  ©rtfft  6oÜn  burc^  SC^otatnng^ 
bed  f^autoefte«  bnb  ber  Sarbinatcn  bem  %iffd^o)>  ban  Sued 
fm«  aSaber«  S3rober  refignert,  ber  bo  Sued  ouergegeuen,  tl^o 
gotten  refiberbe;  Q^  toxi  barna  fd^tocrftd^en  befrandt.  35nffer 
bmB  btter  S3o§^eit  bnb  SBJebcrfj^ennici^eit  ber  ban  Stnbernad^ 


w)  eeben  (^ttcti)  %.  *. 


40 

trefft  ben  lottv  men  bar  pUä^t  t^  bwn,  Üfo  &^i%  i/tUäft 
Wt  bar  ein  ©tott  gebantoet.  ^cfft  oid  be  ©tobt  3ut<)ctf 
bam  ^erfeogen  bau  ®uüdf  gcfoift  bnb  (anfte  *>nber  ge^bt 
®o  ^c  ban  mit  ftoarcr  tratitf^cit  ömfcfangcri,  l^cfft  Sonett 
(Sx^U\^^t>pe  t^o  Ireer  ein  SWumtar  be^  ©rtffte^  (Sotten  gefatt; 
ia68.  iff  boitli^  atgangen  anno  M^  CCC^  LXVIll.,  @Äterba#  na 
©art^otowei.»*) 

SSnb  iftgebad^te  Sone  Qx^mäfop  ban  2:recr  i^efft  ban 
^cren  (Stobbert  ©raeff  t^o  ^xn^Ux^i)  afftangct  be  (Bxaut^äfap 
ban  Ärngberg^  ^*)  bnb  be  t^om  ©tifft  ßoCen-  gcgeiien  »ab 
®ranett  ®obbert  toibbernntb  gebaen.  bat  ©lott  aärple  mit  f^nen 
85|)!mn^)ften  bnb^airtif  X»  ©ottgntben  ao.  dni.M^CCC^LXIX.««) 

®o  ban  [be]  &x%U\^ä)op  [ban]  (Sotten  (Engelbert  oon  ber 
ÜKarde  berftornen  (toie  bonen  geroirt)  ^efft  tffta  grebertd^  da 
$err  )^m  ^axtotxtm,   ©iffd^o))«   Sonen  ban  Srect  ©nifter 
©onn?^  »ebernmb  gefolgt,  ber  ban  groter  ©tanbti^afftigleit 
bnb  fe^r  berombt  6^  bem  tetfer  getoeft,  ^efft  bc  ©tabt  (Jottn 
onerfatten  t^n  eieren  ^rtnüegien.    ©arnmb  be  ©tabt  mit  el^m 
einen  ©triebt  angei^uen  bnb  be  §erfeog  oan  fflrabanbt  bnb 
be  ©tabt  Stiden,  liebten  bent  33iffd^o^)<)c  b^geftanben,  ban  be 
(iJrane  tan  ber  üKarde  t«  ber  ©tabt  (Soßen  bi^gefalfen  tege« 
ben  Sb\^\d)op  bar  oan  I?e  ^att  (atö  mau  fachte)  XVllf  ©djfäbt; 
ban  be  (gntfeggebreeff  bem  i8if[ci(>o))e  gefanbt  bermclbcbe,  l^e 
nid^t  bmb  ber  ban  (Sotten,  ban  bmb  anbere  f^ne  fjrnnbe  ei^nt 
entfeggen  moefte.    35arumb    l^efft  ßJraff  (Sngetbert   ^an  ber 
2Kar<f?  mit  ben  r>an  ß^oün  b^  fanet  ^ieronimuö  !Dag]^  b^ 
fieci^ulj^d^  ^omnid^  bnb  be  J)or^)erc  barumb  l^er  gebranbt  onb 
oerboruen.  SSnb  bc[f  negften  ®ag«  na  fanct  Sterne^  ^efft  ßr^* 
bi\\öfiop  greberic^  mit  ben  i>an  SSnnne  ©ed^in®*)  bnb  ^att^' 
hoxp  J^nt  SSeft  getogen  tegen  @raeff  gngetbert  bnb  be  ban 
Cottn,   «uerft  be  ^ij^^op  mitt  ben  fi^nen  tegen  3Kibbag^  fid^ 


Clement  in  '^vti)o^  bei  ^vAom  @.  409  i^  ixxia  1369  (M  STobedial^T 
genannt.  -  82)  3«  b.  SC.  ^\äfv.  felSiTcn  bic  «Borte:  bie  ©raffd^. 
Ärn«bg.  andelfäuft;  tooburd^  bie  gon^t  Stelle  flnnM  ttlrb.  — 
«8)  3)icfc  Angabe  ijl  au«  bem  @u^^)tement  ju  9lort^off  bei  aWeibom  a.  D. 
berübergenommen;  aber  irrig.  3)er  Äaufbrief  iß  t).  25.  Ana.  1368. 
«eiber^  Urf.  «u(^  IT.  9?.  793.  -    ^)  e^tm^.jt^U  i.  b.  W.  |rf<^r. 


41 

iDel>eriiii^  tn  Sunde  gtgeiitn;  i»  gein  (Sd^Iad^tung  gefc^ebu 
«Ifo  ^fft  be  »Iffd^o^j  au  ©taeff  (gitgctfccrt  gcfd^tcuen,  t>at  ^ 
tem  ©erl^iinbe  in  2Beft^>]^aIen  gemaWt  »nucrbroden,  e^n  Di* 
f)^n  ©tift  ntd^t  etttfeggen  tttuge.  !X)em  itai^e  fce  {(ntbtlttbe  U§ 
@ttffte^  (Sotten  mit  SJouc  önb  Sranbe  »nb  mannigcrl^anW 
Sc^aiben  int  Sanbt  Dan  ber  9)2at<fe  gelogen  t^o  ^erbenr^d^ud 
onb  bacr  an  ber  Äantl^en  6^  Äedtindf^n^fen. 

Sm  fnifften  3fair,  im  SBaftauent,  bo  ®raeff  gngettcrt 
^at  ®Iott  aSn^Iaer  beladet  l^att  (totldf  ^e  oid^  genfttd^  ber» 
ftiiirt,  öt^gcfad^t  ^ifnxid)^  \>an  äKnnfter^  C>"^fD  ^P  ^^^  S<>^' 
)»ofitic  t)nb  35erbrad^t  bnrd^  bc  gronbc  an  bciben  ®^ben  gema^dt. 

@o  oucrft  bonen  gerorte  Slbnlff,  ©raeff  gngclbert^  ©rober 
be  SJ^ffbom  (Sotten  bnb  SWunfter  onergcgcuen  bnb  bat  ßanbt  ban 
(Heue  cmgenl^omen,  ^efft  ^e  SWargaret^en  beff  ®rauen  ban  bem 
«crge  ©uifter  t^or  S^e  genl^omen  ao.  dni.  M®.CCC«.LXX.  [bie  1870. 
ime  bcn  erften  Sonne  Stbolff  genant  tetbe  ao.  M^  CCC«. LXXlIf .]»*)  1373, 
t>p  fanct  ®te^)^anö  3Dag]^.  Bdmae  ben  anberen  ©onne  Dieberi^ 
ao.  M®.  CCC^  LXXUU.  beff  gribage«  na  ^nbica.  1874, 

Anno  dni.  M.  CCC^  XCI.  2)injftagee  na  »art^olomci  1391- 
ffj^pcbe  ©raeff  ©ngetbert  tl^or  3Karde  mit  f^nen  grnnbcn 
Otter  9?i>n  onb  tad^  in  bem  ©tifft  ßottn  IX  Sflaäft,  be  erften 
btf  Orbingen  be  anbern  i\f  ®jon«,  be  berben  bnb  oeerben 
taffd^eti  (Sotten  onb  93roIe,  be  tjifften  t^o  ®run>iler,  be  feften 
onb  fcuenben  tl^o  grifen  tnffd^en  Sed^nid^  bnb  ^nlptt,  be 
ad^ben  t^o  gr^me6bor^)e  i\)  be«  oan  JR^uerfd^ette  ©lott,  be 
negebcn  Slad^t  ö^)  bem  JR^ne  oor  Orfe^.  SHfo  bat  l^t^rent* 
binnen  tDarbt  gebranbt  toott  XXX  "SRtfk  SBeg«  tandt  Dnb 
bort^o  töorben  gebingt  bat  8anbt  ban  loneberd^  bat  ßanbt 
oon  Stowener,  bat  8anb  ban  ginne,  bat  ßanbt  Dan  ^amptn 
onb  bartl^o  anbere  ®or^)ere.  SHfo  bele  bat  fid^  bat  kip  an 
ffiinci>j|>e  bonen  VIIIt  Ontben  bnb  bart^o  beff  a3iffd^o|>«  @tott 
t^o  ^onn^nd(ftor)>e  Dnb  oid(  bat  S^ott^ng  gebranbt  bnb  getonnnen; 
bartl^o  fc  biett  gefangen  bp  XT  ®nlben  gead^tet. 

©umma  ber  3K^Ien  ban. bem  S3ranbe  onb  ©etoege  Dan 
Orbtngen  t^o  5Rnffe  lil  SWi^Ie,  ban  9lnffe  f^o  (Sotten  V  ÜR^Ie, 


»)  2)t«  in  [  ]  aefc^te  ^itUt  fe^It  i.  b.  $au.  ^\^x. 


4? 

)><m  CoOen  ti^o  ^unne  IUI,  wa  Simtte  be  SSeHe  tangd  lol^iite 
t^  SBrutol^lre  IUI,  t>an  Sbxm\fixt  biff  tl^o  Sed^nl^ci^  w\>  t^o 
^ttl^te  cid  IUI,  )>an  3u{)>te  i)nb  f^^l^fert  t^o  ^^mnid^  tffot 
l»t}b  t^o  ^^beborn  Üfo  IUI,  ban  f^iineftct))e  t^o  fdottU  Vfyo, 
bdTt^o  bat  ©ttd^t  bart  Sotten  geftranbt  Wff  t^o  Orfc^  VI  mpU 
©cg«.  —  &nvma  XXX  2»^te. 


4ä 


IIL 

^ertttann  Srattbi«; 

(Srbfäljer  ttnb  )@ürgemtei{ler  bafelbfl. 
1673. 


^cr  aScrfaffcr  bicfcr  ©efd^id^tc  tourbc  ju  «Berl  am 
19-  Qnlx  1637  geboren.  *)  ©eine  goiniße  gel^ört  ju  bcn  erb* 
fäljem  uttb  fd^cint  anfangö  3^ß«>t  g^^^^ff^«/  fP**^  <*^ 
i^ren  j[e|tgcn  ^Warnen  bem  frül^ren  gugefügt  ju  l^atett;  betw 
in  ber  SSertetl^ung^llrltttibc  beö  (grgitfd^of«  fjriebrid^  IIL  ühtt 
bic  SBerler  ©atgtoerle  an  ble  bortigen  ©älger  b.  1382,  lömmt 
lein  S3rattbtö  fonbcm  nur  »Ootfcalc  ©etUote"  unter  ben  @4t 
gern  Dor.  (Sben  fo  1395  aW  bie  grfcfdtjer  %e  ©etoDl^nl^eiten 
mtb  JReci^te,  tocrüber  il^nen  bie  fröl^cren  Söriefc  cntfommen 
toarcn,  neu  belunbeten.  *)  Qn  ben  ^al^ren  1487—1491  toar 
"®crt  3ettoI  genant  Söranb  nu  tor  t^t  r^d^cr  to  SBerie.i< ') 
&pattx  fd^rleb  fid^  bie  0amttie  b.  SBranbi«  gut.  .ßetiol. 

§emtann  SBranbi«  »ol^nte  in  ber  SWäi^e  bc«  ©d^Ioffe«, 
bem  ©d^fingelfd^en  ^lafte  gegenüber,  auf  berfetten  ©teOe, 
toeld^e  nad^l^er  ber  Sfirgermeifter  S^reH  bon  einem  geifttid^en 


1)  eeiber«  toefif.  beitrage  pr  beutfiten  Oefd^i^te  I.  @.  103. 
SHe  Sebend'iRad^ri^t,  U)e%  t).  Steinen  OuefCen  ber  toeflf&t.  ®efd^td^te 
@.  144  toott  i^m  mitt^citt,  t|l  irrig  auf  H>n  Bcwgcn,  ha  jlc  toieltnel^r,  ö)ic 
».  ©tcineti  tu  ber  Sorrcbc  berid^ttgenb  fclbfl  bemcrft,  etn  anbcrc«  SWit* 
glteb  ber  gamtlie,  n&mlxäf  (Sa^^ar  Rtlbn  ant  $ranbi9  betrifft,  ber  um 
1518  ju  fecrt  geboren  unb  1600  ofe  fürjlbifd^öpid^cr  Äammer-^irector 
in  ^firjbnrg  gefiorben  i{i;  ^  foE  mebrere  genealogifd^e  S)ebuctionen 
noAgclaffen  babcn,  ton  bencn  jeboti^  toeitcr  niAt«  bcFannt  gcioorbcn.  — 
2)  @  ei  ber  6  Url.  ©ud^  IL  ^i\  860  n.  891.  -  3)  J)afelbfl  IH.  9h:.  993. 


i>.  Senbttt,  ber  fie  butd^  fetnc  9)iuttcr,  eine  STod^tcr  f)ermatttt« 
gecrfct,  angclauft  «nb  in  ben  3a^rcn  1746  unb  1747  mtt 
einem  fd^önen  §aufe  l&cBaut  l^at.  ^ermann  »ar  SBfirgetmctfter 
jtt  SBerl  unb  fd^ttcB  ate  folc^er*)  im  iJntereffe  fetner  3Sater* 
ftabt  1672  eine  auf  urfunbftcj^c  85etege  geftüfete  Debuction, 
»etd^e  ben  ^rx^td  ifatte,  ü}xt  9ted^te  mnfängtid^  barjuftetten 
unb  baburd^  für  fie  einen  guten  ©nbrucf  bei  bem  frangöfifd^cn 
®enerat  lurenne  ^erborjutringen ,  ber  eten  bamate  bon 
8ubtt)ig  XIV.  mit  ber  Eroberung  §oöanbö  beauftragt,  gegen 
ben  gro|en  ßl^urfürften  griebrid^  XBiC^dm  bon  Sranbenburg, 
ben  aSerbünbeten  ^ottanbö,  burd^  SBeftfaleu  ju  gelbe  jog. 
gelter  toäl^nenb,  ba§  ber  g^urfürft  bon  SMn  äWajimiüan 
^cimidf,  Im  3)urd^jug  ber  grangofen  nad^  6lebc  l^ätte  ber* 
l^inbern  fönnen,  belagerte  bafür  3öert  mit  10,000  9»ann, 
tourbe  iebod^  jum  JRüdfguge  unb  nod^  1673  jum  grieben  bon 
SJt^ff^nt  gejtoungen*  ^)  (&^  gel^t  iene«  au«  einem  ©d^reiben  bc« 
5^ftberborner  ©d^afeeinnel^mer^  griebrid^  bon  ®toäf)an\^n  bom 
29-  ©e^>tbr,  1672  l^erbor,  toorin  biefcr,bem  @ieg(er  ju  ®eri 
melbet,  fein  ^err,  ber  gürftbifd^of  (gerbinanb  b-  gürftenbcrg) 
l^abe  ein  fonberüd^e«  ®efaöen  an  ber  bom  58ürgerme{fter 
©ranbi«  erftatteten  fd^riftl  JBelation  gelabt  unb  il^m  eröffnet^ 
hat  ^^  ^^i  ^^^  ©eneral  Siurenne  ba^  gute  (Sonce^^t  6eftätigt 
l^abej  ber  ©iegler  mige  bie«  ben  S3ranbi^  U)iffen  laffeu. 
fetter  arbeitete  l^iernäd^ft  bie  ©ebuction  ju  einer  umftänb* 
Hd^eren  ®efd^id^te  au«  unb  fftgte  berfelbeu  einen  Stuögug  be« 
i^m  bom  ©iegler  mitgetl^eiften  ©^reiben«  mit  ben  bergnüg* 
Ild^en  aSJorten  bei:  Ötoabengebanlen  Q^x^t  l^od^fürftL  ®naben 
JU  ^aberborn,  gegen  ntid^  ®ero  bttbctti^Änigft  gel^orfombften 
iBtener  29.  ®ej)t.  1672. 

®en  SCobedtag  ^ermann«  l^aben  toir  nid^t  ermtttete 
Wunen,  toeil  bie  SBerler  Ätrd^enbüd^er  unbollft&nbig  finb.  5Kur 
fotrlel  gel^t  m^  ä^m  l^rfesjr,  bafe  er  1673  mit  Sil^eobor  ^a^)en 


4)  2)er  Recessus  perpetu»  concordi»  toott  1654  tfl  für  SBcrt  toott 
Äcrmann  «ranbiö  üoÜ^CQtn.  @cibcr^  Ur!.  ©ud^  IlL  ^v.  1047.  2)te« 
faiitt  ithoö)  unfer  ^ermann  nidjt  loo^il  gctoefcn  fein,  xctü  bcrfetbc  bamaW 
«x|l  17  3al^rc  j&Wte  unb  a(fo  fcbtocrlidb  fd^ou  SBürgermeijler  war»  — 
B)  $)te  ^ef^id^te  ber  iBekgerung.  ebenfall0  t)on  {^ermanu  Sranbt^,  werben 
»it  in  einem  ber  fetgenben  2^ei(e  unfer  er  Cueaen  intttl^i(en. 


4b 

ßflrgftmctftct  toor  imb  bat  «t  am  3.  !l)ej.  1705  nod^  leBte; 
»ctt  an  bicfcm  läge  feine  (gl^efratt,  bie  fonft  tool^t  föitloe 
»ürbc  genannt  toorben  fein,  afö  ^atl^e  ein  Äinb  aM  bet 
Saufe  ^t>h.  ©a^  Criginafc5Kanufcrl>)t  bcr  »tanbi^'fd^n  (Sc-» 
fd^id^tc  tt>irb  int  ©cbfaijer^Slrd^ibc  jn  ©ert  anfbetoal^rt. 


OBtooI  ber  atgentlid^er  Stnfang  ber  Statt  ©erO  bnb 
»et  beten  etfter  UI;t]^eBet  gett)cfen,  nod^  jut  ^eit  eBen  ttlt 
fcefonbt,  SBeiten  bannod^  bie  alte  ©ad^gcn  nttgcnt  lieBct  i^e 
sedes  figitct,  al§  »o  ©af^quctten  fic^  etöffnet  bnb  alfo  bmlfr 
bicjcniae  Ottl^ete,  attoo^e  bicfelBe  entf)>tnngen  (inbem  fie  fei* 
bige  bie  l^ö^fte  ®abe  (Bcttt^  gead^tet)  fid^  gelempffet  bnbt 
geftttftcn  bnb  bet  ©tätletet  ben  ©d^toSd^cten  abgetttcBen,  tote 
Tacitus  Hb.  13*l»  in  fine  bis  verbis  melbet:  eadem  aestate 
(tempore  seil.  Neronis)  inter  Hermanduros  Cattosque  (tt>eld^ 
bie  3Kei)fnet  bnb  ^e^cn  gewefcn)  certalam  magno  praelio 
dum  flumen  gignendo  sale  foecundiim  et  conterminum  (biefed 
foBe,  »ie  man  bafüt  l^attet,  ba«  ©al^toetdt  an  bet  SBetta, 
nun  noäf  jn  Sötenbotff  in  ^e^en,  bettoffen  l^aben)  vi  trahunt 
saper  libidinem  cuncta  armis  agendi,  religione  insita,  eos 
maxime  locos  propinquare  *  coelo ,  precesque  mortaliam  i 
Diis  nusquam  propius  aodiri.  Inde  indulgentia  numinum, 
Ulo  in  amne,  illisque  sylvis  salem  provenire,  non  ut  apttd 
alias  gentes,  eluvie  maris  arescente  unda,  sed  super 
ardentem  arborum  struem  fusa  contrarüs  inter  so  elementis 
igne  atqne  aquis  concreta. 

Snb  bon  bnWngfcat,  bafe  gn  befagtem  ©ettt  bie  ftfitHfät 
önbt  reid^fte  ©al^qneflen  l^etbot  bringen,  meldte  nod^  de  prao- 
senli  fld^cte  gamitien  bafcttften,  »eld^e  betmög  betet  ©ebne» 
ttonen,  bon  ben  alten  ©ad^B^n  ^^tjnftammcn  angeben,  befl^- 
ftd^cn  inne  l^aben,  ba§  bctgletd^en  gtoifd^en  bem  Dtl^ein  ünb  bet 
©efer  nit  ju  pnben. 

@o  l^altct  man  bafüt,  ba§  fettige  ©al^tnnnen  (al|  eine 
fonbetBate  bon  ^c^ben  bnb  Sl^tiften  l^od^ead^te  ®abe  ©ottef) 
mit  bet  ^tU  gum  Corpore  einet  ®tatt  (bie  anfangt  Werlaoni 


46 

mif^ffmt&  W^Iah  atk^  Werliz,  Me  bie^^iftorten  melben, 
mnm^x^  (^6er  SBerU  gimtrm^t  toxxht)  ben  erften  ^nlag  gegeben 
l^abett« 

Ob  nun  aber  ju  ^c^en  Caroli  Magni,  alg  bcrfelbc  ab 

769,  ao.  Christi  769  bt«  804  bicfer  Oerter  j«  tifun  gcl^abt,  obgmfte. 
©aci^fen  gu  bbertoeltigen  önb  gmn  (Sl^riftentl^uinb  gu  ^^ringen, 
bieö  gtte.  SBertt  fci^on  eine  Statt  getoefen  ober  toanncl^e  nad^* 
gel^entö  barju  geratl^en,  mug  man  bal^tn  gefteüct  fein  laffen. 
Wntcrbeffen  bannod^  ift  biefeö  getoife,  ba|  \äfon  Bc^  ^ükn 

919.  Henrici  aucopis,  ber  ao.  Christi  919  ium  rdmifd^en  Mnii 
ttm^^t,  bieg  SBerte  nit  eine  geringe,  fonbern  eine  t>on  ben 
tornel^mbften  ©tätten  getocfenj  ban  Crantzius  Saxon.  lib.  13, 
C«  7  melbet  his  verbis:  Rex  Henricus  tum  (nembttd^  aU  bie 
SSngern  felbige  Sanbe  lobergDgen  ^atttn)  erat  in  praesidio 
Werlaon,  urbis  tuno  praecipuae,  rudique  militi  quem  habebat, 
non  satis  fidit  adversus  insolentissimam  et  ferocissimam 
geöltem. 

Urbis  tunc  prsBcipuae  faget  Crantauus;  @^  mu^  anif 
ettt>a«  gejöcfen  fein,  toeUen  aöerl^öd^ftgltr*  Äönig  barinnen  fo 
offter^  \idf  aufgel^atten,  bag  pe  aud^  ber  ^dt  civitas  regia 
genatnet  joorben;  ban  alfo  finbet  fid^  in  bente,  efelid^e  ^al^ren 
l^najd^er,  bon  baraug  ber  Slbte^  SBerben  an  ber  SRul^r  gege* 
benent  privilegio ,  in  fine  finali :  datum.  7..  Cal.   Martii  ao. 

931.  iacfarnat,  Dni.  931,  ao.  regni  IT  Henrici,  IS*;*'  actum 
in  Werlah  civitate  regia;  geftatt  and^  big  bal^er  no^  bie 
®ebed^tttfiff  atbal^  ber^^fieben,  bag  bar  gnbtg  ber  (Statt,  tjoo 
bl^amalg  ber  Wnigßd^er  ^off  getoefen,  ef  nod^  in  ber  Mni^^ 
ftragen  genennet  toirbt;  bie  |)ö]^e  and^  anger  ber  5WeIffter 
^Pforten,  atoo  bl^omal^Ig  bag  ^eertäger  geftanben,  ben  Sial^men 
am  $errenf})erge,  big  auff  l^eutigen  Za^f)  bel^alten* 

Dag  nnn  beme  atfo  toirbt  mel^rerö  beftättiget  bnrd^ 
Johannem  Werdenhagen  de  rebus  pubL  Hanseaticis  part.  3, 
C.  5,  bal^  er  fagt:  Werlilz  vero  sine  dubio  estWerla^  dioe- 
cesis  Coloniens.  CWidechindo  et  Gobelino  in  Cosmodromio : 
Werlaon,  Urspergensi  cum  aspiratione  Werlah)  huc  tempore 
imiHressionis  Hungaricse,  alibi  intutus,  decedlt  Henricifs 
imcepg,  ut  Widechindus  et  alii  docent.  Hermannus  Hermes 


47 

in  fascic.  jtiris  publ.  faget  oitc^  Cap.  89  S«  41,  in  hoc  dla^ 
tricta  (Amsbergfensi)  sita  est  Werla,  inter  Lippiam  ei  Roran^ 
huic  magis  vicina,  quo  Cassar  Henricus,  ut  ab  Hunnorani 
iiicursibas  tutus  esset ,  se  recepil. 

In  Monumentis  Paderbornensibus  foL  129  fhtbet  fid^ 
befgleid^en  mit  biefen  Serbien:  Ita  Hungari,  Hunnoruin  pro- 
genies,  inde  a  Ludowici  III.  et  Conrad!  I.  imperio  ässuett, 
flamma  ferroque  interiorem  Germaniam  depopulari,  Henriciim 
«iicupem  Germaniae  regem  exercuerunt,  qui  nusquam  tatns^ 
in  prsßsidio  urbis  Weriaon  Cquae  nunc  Werla  dftionis  Colo<^ 
niensis  in  Westphalia  oppidum)  Hungarornm  impetum  deeii«» 
navit. 

Anno  936  ftarb  ftal^fer  Henricna  condictus  auceps;  986. 
bemc  folgte  Otto  magnus,  xoti(fftv,  (d%  bie  aSngern  fettige 
Cuttere  nit  berfotcn  tooflten,  fonbem  Mc§  auf  DottitiunM 
^tneintrlngen  tl^eten,  btefcttc  bcrfolgtc  bnb  bctgeftaft  jertten^ 
nete^  ba|  er  nit  aQeine  glte.  ©tatt,  fonbern  anäf  ba|  gän|i^ 
?ättbt  Don  benen  Mtcnben  S^^enbcn  crfcbigte;  vid.  Brun.  in 
tbeatro  urbium.«)  Sfficr  ao.  973  \toxb  Otto  iT;  bente  fucce*  973. 
btrte  Otto  secundus  unb  bentfeKen  Otto  3  **;;*,  condictus  mira-^ 
bilia  mundi,  tt^eld^er^  ut  habent  annales  SeAi  Galviai  ad 
ann.  994,  non  tantum  in  Saxonia  aulae  suae  sedem  habere 
voluit,  sed  etiam,  ut  subditorutn  suorum  benevolentiam  siM 
conciliaret  et  in  Westphaliam  eam  transtulit,  statumque  ^ub- 
ditorum  suorum  et  urbium  diligenter  inquisivit  et  ubique 
propter  dementiam  et  sapientiam  bene  audivit*  (Sx  ft^rii 
aBer  anno  1002.^  £)ente  fofgte  Henricus  Bavarus,  ber  ait^  1002. 
fettig  geitennct  toirbt  bnb  ntcl^rentl^eitl  jnc  ©ortntunbt  feine 
»ejibent,  bafelBften  anäf,  tote  Gobelinus  foL  211  ftejengete^ 
tinen  ftatttid^en  Steid^tag  gel^alten.  tiefer  (SUid^ter  tal^tv 
^att   anäf  anno  1013  ein  ^eitlangl^  gne  SS^ertte  ftd^  otifge^    MIS^ 


6)  Ao.  937,  11  Kai.  Jalij  Otto  I,  in  Werlaha  benefacit  Hambur- 

«ensi  Ecclesiae.  vid.  privilegia  Hamburg,  ap.  Meiboniium  post  uotas  ad 
Ifidekindum  Corbejensem  pag  116,  —  ao.  946,  IUI  Nonas  maias 
Ottol.  in  Werlahon  benefacit  Gandersheimensi  Abbatissae  vid.  Meibom. 
l  e.  p.  119  et  120.  litte  3Ratginat-©emcrfutig.  —  7)  Ao.  1002 
Werlie  fnit  celebris  conventus  principum  Saxoniae  de  rege  in  löciftn 
defandi  Ou^nis  IR^  tUgenda  deliberantinm.  vid.  Chronic.  Ditbnari  Epi 
Nersbargensis.  Lib.  V.    flUe  aH^arg.  ^emerf. 


48 

l^ten;^)  testaril^  dhro&ico  DitlHnttri  Lib.  6^  p.  ISy  in  piroxinm 
qotdragesima  rex  CfleRricus)  tid  Werla«;  veniens  diu  diolica 
pMsione  ibidem  inCrmatiir  'et  imilta  per  virionem  sibi  reve^ 
lata  sunt,  ©cmnad^  ift  er  alba  mf^tixcäftn  t>mb  fein  Dftern 
px  ^ab€ti^otn  ju*  l^altett:  vid.  Bi^weri  scfaolta  ad  vitam 
S:  Meimverci  Nurii.  22.        ' 

®6en  betgtcfd^en  melbct  an^  Wefcr  Browei^s  sac.  J. 
i»  fetWgcr  SBef d^rctfeitng  ^  ba§  ffa^fcr  Conradus,  bet  annO 
1095  ttenrico  fuccebittc/)  in  feiner  9iu(fr«tfe  <>on  iRom,  bott 

1<Ä7.  bannen  er  ao.  1027  in  SBegfettungc  be§  l^cfl.  Meinwerci,  bie 
la^fcrtid^e  Srtjn  gcl^riet,  alba  jue  SBerle  eingeleitet,  his  verbis: 
proxima  dominica  regressus  ac  pervasa  circumquaque  pote- 
Stative  ea  regione,  in  pace  repatriavit  et  nativitatem  S.  Jo- 
bannis  Baptistae  novus  ioiperator  in  Werle  celebravit. 

Qn  biefem  @tanbt  ift  SBerfe  getoefen  a  tempore  Caroli 
magfni,  tt)ie  alftgunel^nien^  ba  biefell^  ao.  Christi  91d  alfo 
floriret,  ba$  ^i^ning  Hetiricus  auceps  ber  ^dt  fein  refnghim 
bal^in  nel^men,  and^.  Äal^fer  bnb  Äöninge  bafieftft  einfrieren 
Unmtirhi^  ad  tempora  be§  le^tern  fäd^fifd^en  ^ärften  Hemid 
Leonis.  üDiefer  Henricus  Leo  toal^re  fe  tned^ltg,  ba^  er  fagen 
ttnnen,  gtoifd^en  <SIb  bnb  JRl^ein  ift  atteö  mein;  aber  er  mlg* 
ferand^e  fid^  f^old^er  iKad^t  bnb  toölte  aßen  fo  tooß  geift==  al| 
»cltßd^eit  gürpen,  tele  aud^  in  specie  bl^amal^ügem  (SrfeBlfd^offe 
bi*t  g^urfftrften  ane  ©oetten,  Philippo  ab  ^ein«^)erg  bie  ©tatt 
®0cft  fambt  beten  Sörbe  abjtoadEen.  Turmatim  ilaque  faget 
Hamelmannus  omnes,  tarn  ecclesiastici  quam  saecularea 
l^ncipes,  regionum  domini  äc  civitates  in  vnnm  Henricum 
Lebnem  cohsplrarunt  et  hostilia  multa  iri  eum  tentaruiit; 
sed  cum  pärum  proficerent,  erat  enim  ejus  potehtia  major, 
<piabi  ut  ei  possent  resistere^  sie  eum  uuanimi  querela  ad 

HjBOi  Fridericum  imperatorem  deferünt,  itaque  ab  ipso  anno  1180 
in  comitiis  Wirthehburgicis  proscribitur  et  damnatur,  omnique 
plane  ditione  exuitur.  SB^rauff  ban,  alß  bie  eingegogene  8anbc 


8)  Ao.  1013,  V«  NoQ.  Martij  S.  Meinwerco  £po.  Paderb.  9t 
VI.  Non.  mart.  S.  Bernwardo  Epo  Hildesieosi  Werlis  existena  S.  Hen- 
lifMB  rex  diversa  dadii  diplomata.  SUte  SRaTgi9at«8eiRerfn«g.  — 
9)  (Conrob  n*  mntbc  8.  &tipt  1024  )tt  SRaini  geMnt. 


49 

tratet  bte,  Dm6^  Steid^  \s>cl  meritirte  Surften  mxtffdUt  mnxUn,  118O. 
oud^  bcr  3cit  bic  gürftent^umber  ©cft}>falen  bnb  (gngern, 
bomnen  ntei^rglte.  @tatt  SBerU  in  extremis  Angari®  gelegen, 
^odMißltn.  erfebifd^uffen  bnb  ßl^urfürftcn  gu  6dtten,  Philippo 
ab  Heinsberg,  eo  qiiod  ob  honorem  imperialis  coronae  pro- 
movendum  et  manutenendum,  nee  rerum  dispendia  nee  per-- 
sonaß  formidarit  pericula  (toit  bte  be^  @ine^  ^oäftd.  S^^umb' 
6(H)ituIg  gu  Sötten  Slrd^tb  tooübetoal^rte  la^ferlid^e  Sbuüa  l^er» 
über  mitt  mel^rerm  nad^fill^rct)  bem  erfefttfft  Söüen  beigegeben 
ünb  etöigKd^en  tncorj)ortret.  5Da§  alfo  biefemnad^  mel^r^ftd^ftgltr, 
Sx^U^ä}ofi  ^i^Ui|>6  bnb  aße  be^en  d^urcölnifci^e  9?a(i^foIgere, 
|)crfeo8e  ju  Söeftt)]^a(en  bnb  gue  enger  fein  bnb  pkiitn. 

Ob  nun  be^  btefer  SKutatton  aud^  gu  befagtent  SBerö 
ettt>a§  SSeränberli^eö  ntit  borgelauffcn,  njet§  man  e^gentlid^ 
tttt;  nur  ba§  tote  bte  ®tatt  Mben  bl^ralter^  l^ero  eine  ber 
öomel^embftcn  ©tätte  mit  gemefcn,  alfo  aud^  baß  bor  »nb  nad^, 
»icfe  Stbtüd^e  bnb  JRitterbürttge  bafelbftcn  ftd^  niebcrgefd^Iagen, 
wie  ban  nit  toctmgcr  gn  SBerle  a\t(i^  gefd^el^cn,  be^be  btefc 
©tdttc  ber  3ßttt,  tote  auß  beut  SSerfoIg  abgunel^nten  fein  toirbt, 
auf  einerlei  9?ed^t  funbtret  »orben. 

©0  biet  aber  in  specie  baß  toerlifd^e  ©tatt^^Siegtment 
betrifft,  befleißet  baffclbe  albal^  gur  ^atbfd^eibt  an%  benen 
bafeü&ft  gunt  ©alfetoefen  intereffirten  alten  Sainiüen  bte  vulgo 
©allere  genennet  werben  bubt  nad^  befage  l^öd^ftgülttger  ^en^'^ 
niffe  ntit  benen  boral^n  gebadeten  ©alfebrunnen,  ob  bene 
merita,  etotgltd^  begnabet  SBof;er  aber  bnb  bon  SBeme 
anfengttd^,  fotte  fid^  nit  bbet  fd^idten  biefen  SBerlifd^en  @e« 
fd^id^ten,  tnbente  eö  für  eine  befonbere  ®abe  ®otte^  be« 
D'^rte«  gu  ad^ten,  ntit  etniauffen  gu  laßen,  toie  bau  aud^ 
fofgen  wirbt.  ®ie  anbere  ^atbfd^eibt  aber  befagten  ©tatt* 
ÖJegintent^,  beftel^et  auß  ben  gefd^idfteften  SRänneren  ber 
anbern  l^abilitirten  ämbtern  bafelbft;  jebod^  atfo  baß  eö 
ailernatim  bmbgel^e,  alß  nentblid^  toan  bieß  ^al^r  bie  ©ältere 
in  regimine  geftanben,  baß  anbere  Qaf)x  bie  äntbtere  fucce* 
btren  bnb  i^r  3«^^  (bnterbeßen  gteid;toolI  einer  bei  bem 
anbern    ftel^et   i>nb    beß   Ort«   83efte^    conjunctim    berfei^en) 

4 


50 

eknme^S  mdf  au^i^alten;  toie  ed  ban  in  l^eutigen  Sag 
bomit  nod^  atfo  continuiret  tDtrbt. 

1187.  Untcrbc^cn  aber  ftatb  (Srfebtfd^off  ?^i%6  «o.  H87  önb 

fucccbtrte  grfeftifd^off  SlboI^)]^u«,  gu  be|en  Bitten  ber  töctgcr 
Drbctt  beg  l^cißgcn  Norberti  gu  ©ctü  eingefül^ret^  gcftatt  ao. 

1196.  1196  bic  ®eBröberc  ©obtfrtbt  bnb  ^cnrid^  ©raffen  bi>n  Srn«* 
^jcrg  bie  ^au^rtlird^e  jn  aßcrß  (tocld^e  an  l^crrltd^cm  ©cbato 
[nur  bat  bcr  Si^utn  nit  au^gcffil^rct]  toic  att<i^  trcfßd^cm  ®e* 
tätttte  bnb  orbenttid^m  ®ottc«btcnftc,  faft  leinet  in  ber  5Wä^ 
kDelci^et)  famBt  beten  gngel^dttgen  Siel^nten^  an  bad  bamalen 
netotid^  nod^  ao.  1170  geftiffte«  efoftet  SBebingl^anfen/'')  bn* 
feftige  Äitd^c  fottetl^in  mit  ftommen  ^tiefteren  jn  befe|en, 
bBettrugen;  ntaßcn  ban  foI(i^c  Donation  Srftbifd^cff  «[boIt)jf 
bntengften  bamf  bis  verbis  bcftettigte:  Ego  Adolphus  dei 
gralia  ih  f.  to.**)  ®Ieid^  nun  blefe  Äird^e  eine  bon  ben  elttften 
$ani)tgebän)en  fettiget  (Statt  SBerte  ift,  bauen  gtoat  noäf  jut 
3eit  nit  ant  3:age,  »et  beten  etfter  gunbator  ober  SrBat»er 
getoefen,  nur  bag  l^ie  bnb  bort  außgel^atoeue  Senden  in  ber 
Duaberftcinen  9)ian>ern>er(fe  fid^  finbcn,  toeld^e  in  Chronico 
Kleinsorgij  ad  ann.  1163  auf  bie  atte  ©äd^fifdj^e  ^erren 
gebeutet  tt)erben/^)  baraufe  abgunel^nten,  ba§  bicfe  fiird^e  ntei^r 


>o)  (grjBtfdJof  fi^Uipp  bcpatigtc  27.  gebr.  1173  btc  ettftung  M 
Äloper«  SBcbtng^aufen.  ©ctber^j  Url.  f&uäf  I.  5Rro.  63.  —  ")  ©ter 
foföt  ein  2lu«gug  bcr  Urf.  (^xi^hi\6),  Slbolf«  I.  to,  20.  Sug.  1200,  »elt^c 
ttt  ©ctbcrtj  Urf.  «hidjc  I.  9^ro.  112  löoIIflSnbtg  abgebrudCt  i|l.  - 
12)  2)a«  aitcr  bcr  ^fartltrd&c  311  Söerl  jlc^t  urlunblid^  nicj^t  fcfl.  3m 
3.  1662  forfd^tc  gnjar  eine  befonberc  CEommiffion,  bcren  ^tx^anhtnnatn 
ne(Sf  t)orliegett,  mit  aKem  gleiße  nadf  öfteren  g^a(!^rid^tett  über  bie  Sr* 
bauung  ber  Äirtje,  aber  o^nc  (grfolg.  S^iur  foöiel  »urbc  burd^  fad&»er^ 
flänbigc  S^aurer  ermittelt,  baß  btc  in  ben  ©^jitjgetoölben  angebrad^ten 
@<i>lu6ft«ne,  miäft  bic  ©o^^cn  mehret  gamtlicn  ent^ialten,  nici^t  tu  W* 
texcr  3eit  ^abcn  cingcfefet  »erben  lönnem  S)a  nun  Älcinforgcn  in 
feiner  m%  Äird(iengefd!>idi>tc  ü.  53  bcr  SWeinung  tfJ,  bie  Äird^en  u.  fon* 
ftlgen  ölten  ®ebfiube  ju  @oefl,  iBrilon,  Serl  k.  toorin  Jörnen  au  fc^cn, 
feien  jur  Seit  ^einrid^ö  bes  Sömcn,  ber  um  1163  in  bcr  ©urg  gu  ©raun* 
Wtt>eig  einen  ehernen  i'itotn  aufrid^tcn  lajjcn,  gebaut  toorben,  fo  l^at  man 
borau«  ©d^lüffc  für  ba«  3tttcr  ber  gamiiicn  gebogen,  bcren  tea^^)en  in 
gebadeter  Slrt  ju  SBcrl  angcbradift  jinb.  @ol^c  ©c^lüffe  feinen  iebod^ 
eben  fo  ^roblcmatifd^,  aU  bie  ?lnna^me  Äleinfotgcn«;  benn  im  12.3a6rJ. 
fiH>rten  SKinificrialabclige  mib  ©ürgcrlid^e  nod^  feine  2ßa^^)en ;  aud^  toeifea 
bie  ©anformen  bcr  Söcrier  Äirc^e  auf  ba«  14.  3a<>rb.  W*  2ühU  bie 
mittelalterlid^c  ^unft  in  Befifalen  @.  254.  (Sd  finb  übrigens  ^toei  Sdtoen 
in  ber  Äirdjc  gu  Söcrl  auöge^aucn;  ber  eine  im  nörbli^en  @eit«nf(^iffc 


51 

tan  500  \3fal^re  afbol^  fd^on  geftoitben  ^nb  laut  iRotatiat^  ii96. 
©d^ctitcö  biefcg  barinnen  ju  feigen,  ba^  tl^cttt  bericnigen 
9enefa(^i)r€n^  toeld^e  ki  etfter  (SrlbatDung  bte  @eio5(6ere  in 
biefc  Ätrd^c  gegeben  ^  o6en  in  ben  ©d^Ingftcinern  27«  8^6  in 
diametro  latent,  il^rc  ®<H)ffen  bnb  Insignia  jum  <)tci6cn' 
ben  ©ebcd^tnif  etfenböid^  genug  anfl^atoen  tagen  »nb  ban 
baniirter  mäf  in  ber  »e^l^e,  ncgft  bem  &fox  ober  l^o^ett 
aitar  gu  oBcrift  in  bem  erften  ©d^Ingfretne  ber  gulbener 
Xü^^opUfti  bfm  fd^mar^en  gelbe,  fambt  ber  ©fitfeeren  annod^ 
gctoo^nltd^en  Sßapfjcn^^tiäfzn,  toic  and^  ober  bero,  bnter  biefem 
®en>ötte  fnnbirtcm  ätttare  ai^n  beme  meiere  fa^ferltd^e  ©naben* 
jci<^ett>  tomb  anjubeuten,  »ol^er  fie  Anfange  bie  ^riuttegia 
il^rcr  @a%ered^ttg!ett  erl^alten,  bor  Singen  gcftettet  bnb  »ie 
metntger  nit  für  Slugen,  in  fettiger  JRe^i^e  ober  Orbtmtngc 
i^ncit  bie  bon  aSffelen  bnbt  anbcre  abßd^Uamitien  an  offenen 
$Ia^en  in  fo  t^atoerl^offten  fteincrnen  Monumentis  bte  SSor^ 
peKc  gcgi5nnct.  <So  ift  anberö  barauB  uit  abjunel^men,  at% 
bog  fci^on  ber  3eit  fto  fünfRiunbert  onb  me^r  ^fal^ren,  fie 
©Ö^e«  atbai^  gu  SBerle  bie  ©tiften  gctoefen  fein  mflgeu; 
8Bie  ban  and^;.  ai%  iffmn  mit  ber  3rtt  il^re  borncml&fte  ©rtcff* 
fdjiafften  burd^  geioer«  SBnglüdte  abgangcn,  Äa^fer  ®igi»* 
mnnbuö  bauon  beutlid^er  3^ii8^i6  ^kitt  mit  bicfen  SBol^rten: 
®ir  ©igmunbt  bon  @otte«  ©naben  u.  f.  to.") 

5)eme  nun  aßen  aber  fe^  toie  il^me  vocUt,  voie  getre» 
tiefe  bUgtte,  <Statt  SSerÜ  bnb  bereu  iucor^)orirte  (Sintool^nere 
fam^t  bnb  fonbere,  nad^beme  fie  bergeftaft  burd^  fonberbarc 
SSerl^engniße  ®ottcö,  buter  bnb  mit  ber  bbrigen  Sanbtfd^afft 
bef  gfirftentl^umbg  SBeftt^faIen  bnb  gngem  eintnal^Ien  an  bnb 
jtt  bem  (gr^ftifft  Siöen  lommen,  gu  bemfetteu  fid^  gei^aften, 
ba|-  and^  befeettttt>egen  bon  benen  cl&urcölnifd^en  erfebifd^offen 
bnb  Sanbtefurften,  fonberlid^  gctiebet,  gcftatt  fotd^e«  »e^fen 
«it  aOcinc  bee  l^eiligen  engefberti,  ber  anno  1215  an  ber  1215. 
e^ur  bttb  ßrfeftifft  fuccebiret  fonbern  aud^  (Srfebifd^offen  Con- 

oti  einem  @trebe^)fet(er  be«2:^fttrm«  unter  ber  Orgel,  ber  anbere  on  einem 
f  feitet  ber  @ö!ripct. 

1»)  (g«  folat  ein  «u«jtt0  ber  Urf.  Äaifer  ©teamunb«  to.  13.  EKoi 
1432/  x&t^t  in  ^eiber^  Urf.  SBu<i^e  ni.  iRro.  930  t>ottpnbtg  abge» 
bradt  ifl.  . 

4  * 


52 

1246.  r'adi  felBiger  ^att  ©ngefeffenen  ggft.  ge^bene  Contestationes 
unb  Diplomata  mit  nte^rem  an^,  bauon  ba§  {entere  ^  xoc\im 
bcö  ^.  ©ttgcKertt  SBtieff  tti  bem  33ranbc,  bc§cn  Äa^fcr  ©igte* 
munbn^  cBcn  gcbcndct  mit  abgangcti,  alfo  tautet:  Conradtts 
dei  gralia  u.  f.  to. ") 

1261.  Qtm  SrjBifd^off  gngcttcttuö  bcr  ao.  1261  am  erjftifft 

fttccebiret^  J^ugete  aud^  de  pura  et  constanti  fide  Werlenshim 
tjtib  6cftctttgct,  ba^  btefetfcc  Dtibt  bic  J)on  SRübcn  einerlei  ^^t 
Dttb  ^riuilcgien  genießen  foüen,  mit  biefen  ffiürtan:  Engel- 
bertus  dei  gratia  u.  f.  to.  *^) 

93nbt  toie  nun  bieger  löWid^fte  Successores,  einer  naöf 
bem  anbern,  laut  aBgegeltener  ggftr.  ©ocumcnte,  eben  Up 
gteid^en  Bcjcugen,  mögte  einer  fragen,  toic  ban  htif  fold^en 
continuirenben  8anbt«fürftn(i^en  ©naben,  mel^rglte.  U%  bälget 
fo  tüoü  florirte  ©tatt,  in  fotd^en  ^wftöubt,  toie  fie  baj[c|o  gu 
fc^en,  geratl^en?  Slug  folgenben  ©efd^id^töcrgel^Iungen  toirbt  e« 
bmBftenttid^  gu  öernel^men  fein. 

1273.  Anno  1273  oX^  (Sr^Bifd^off  Slgfridus  de  Westerburg, 

in  ber  Orbnunge  ber  gc^enber  ßl^urcölnifd^fer  ^er^og  bfcer 
SBeft^i^alcn  bnb  ©ngern,  fuccebirte  Dnb  nad^  8aut^  be|  Chro- 
nici  Kleinsorgij  ^®)  mit  ©rciff  guer^arben  Don  ber  SWardf^, 
atß  tJe^cnbe  ber  Äird^e  gu  eJHen,  in  ©treit  önb  tricg 
gcrietjtc  önb  in  bemfelBen  üon  ©raffen  3tbot|)^en  wn  SJerge, 
ber  c«  mit  gltn.  ©raff  ßuerl^arben  gul^ielte,  in  einer  gelb^ 

1288.  fd^tad^t  gefangen,  fogar  aud^  in  fold^em  ©efängnüg  fieben 
Saiix  lang  bel^atten  »urbe,  *'^)  l^atte  gttr.  ©raff  öon  bcr 
SÄardf^  fo  bieö  mel^r  3eit  önbt  SRaumb,  bieg  gilrftent^umb 
Seft^>^alcn  bnb  gngem,  bem  (Srfeftifft  (Sööen  guftenbig,  fc^^ 
enbtlid^  gu  »Bergie^cn;  toie  er  ban  antSf  üicic  ^ßifee  bnb 
©d^Ißger  barin  eingenol^mmcn ;  getoanne  bnter  anbern  aud^, 
aug  SKangel  bc«  gntfafee^  bie  ^tatt  SSScrtt,  gerftörete  biefette 


^4)  S)tc  ]&icr  folgenbc  Urlunbc  ©rgBi^üf  Sonvab«  iDom  12.  3ufi 
1246  ijl  tooßfiänbia  aBgeSrurft  in  @ciBerft  Urf.  ©iit^c  T.  9h:o.  246.  - 
15)  2)ie  Urfnnbe  erljBifci^.  (gttofW)crt« II.  ti.  25.  gebr.  1271  in  @ci6<rft 
Ud.  ©u^  I.  5»ro.  a52.  —  16)  Ätcinforgen  Äirtjengcfd^.  II.  181.  - 
>7)  (grgBijc^of  @icgfricb  II.  ®raf  to.  SBejierBurg  gelangte  1275  jut  Siegte- 
rung.  St  »urbe  in  ber  (B^\aä)t  V)on  Sßoringen  1288  gefangen  unb 
jieBen  Sa^re  lang  toom  ©vafeu  to.  ©erg,  immer  al«  »littcr  im  $arnifc^, 
tn  ber  ©efangenjti^aft  gel^atten.    SBüf(^ing  9iittcrtt>efen  I;  227. 


53 

»Hb  itiad^tc  bic  ÜKatorcn  mt>  ©rÄffcn^bcr  Stbc  qIü^;  »Ic 
be|en  Leuoldus  de  Northoff  in  Chronico  Marchensi  ad  ana. 
i288    his   verbis   gebendet:   deinde   comes   Eaerhardus   de    1288. 
Harcha  eodem  anno  oppidum  Werle  obsidet  ad  deditionem 
compellit,  muros  et  fossata  solo  coaequat") 

Slber  fobaft  (fäl^ret  Kleinsorgios  in  feinem  Ckronico 
fort)  er  l^o^i^ftgttr.  Qx^U\ä)ofi  ©igfrfb  ber  ©efängnfig  erlcbiget/ 
^att  er  bie  jerftörte  ®t&tt^  mt>  ©d^W^er  toieberumb  xtpaxittt 
Dnb  an  feinen  ge^enben  bnb  bcm  8anbe  bon  ber  ^axäi)  fid^ 
mänlid^  gerod^en  bnb  fonberlid^  an  beut  ©raffen  bou  Serge, 
ben  er  totebernniB  gefangen  belomnten  bnb  fogar  big  in  be§en 
i£tbt  in  eflenber  ©efängnüg  begatten, 

©cme  aücnt  fe^  nun  tote  ti^nte  tooße,  burd^  biefen  bitter 
fc^cnb^nad^baröd^en  Ärieg  bnb  B^^^^^eiffunge  ift  biefe  juuor 
fietrlüft  (Statt,  toeld^e  Äa^fcre  bnb  Sönige  mit  i^rer  ginfe^re 
beeiltet,  aug  aß  i^rem  Slor  gebrad^t,  aü  i^rer  S^aU  beraubet 
önb  gtetd^famb  ju  einer  SBüftene^  gcmad^et.  SBie  eß  ober  ben 
3Rär<fifd^en  barüber  ergangen,  toerben  bicfelbe  in  t^ren  Chro- 
nicis  aud^  öngejtoetffelt  ju  finben  toigen* 

Stoar  i^at  er<}btfd^off  ©igfribt  bl^ama^Iigem  to^tpffitU 
f(!^cn  Statthalter  ober  Sanbtroften  ^unolten  bcn  '^Jlettenbcrgl^. 
ggft,  angefd^affet,  bag  er  bie  (Statt  3BerÜ  mit  ^ntffm  ber* 
felbcn,  toieberumb  befeftigen  folte,  toie  aud^  gefd^cl^en*  Sin 
gro^r  SEl^eitt  aber  langö  bem  alten  ©raben,  ba  eö  nod^  in- 
ber  alten  Statt  ober  attem  ÄeUer  l^eiget,  gleid^  anäf,  toan 
eüDa  tieff  ber  (gnbeö  gegraben  toirbt,  bie  alten  SKauren  in 
ber  (grbcn  l^eutigeg  5Eage^  ftd^  nod^  finben ,  fd^ier  bie  borigc  . 
l^albc  ©tatt  Ift  bar aufen  getanen  bnb  bie  5Ring;=9Katocr  (bmb 
ber  S33a§crf:|)ringen,  toetd^e  babeuor  fünften  in  meditullio  ciui- 
tatis  gelegen  getoefen,  gu  ben  ©raffen  befto  beßer  fld^  ju 
bebienen)  fo  biett  enger  numel^ren  bon  ber  atfo  nod^  genen* 
tieter  netoer  ^forbten  biß  an  bie  9Mel{ter  ^forbte  eingebogen 
löorbcn. 

©arauff  aber,  efetid^e  ^al^r  l^ernad^er  (ao.  1321)  biefeg    1321. 
crfolgete,  bafe,  toie  ber  einer  ® al(äbrunnen ,  toegen  ber  bieler 


18)  ajfl,  t)crgl.  Urrid^  ^txm,  oben  @.  29. 


54 

i^nib^  benfetten  ffi|f))tin8enber  fSaferquefien,  butd^  Mefe  Occa^ 
fion  mitt  üi  bie  ©tattgrAffen  gej^gen  bnb  bittet  Sßafeir  gefe^et 
morben^   olfo   tempore  archiepiscopi  Henrici  de   Yirneburg 

bcSctt  ©tatti^ttcr  ober  ganbttoft  in  aSefH)faten  ®raff  diehUxt 
de  Vimeburg  an  feftigen  ©atfefcruimen,  in  äSteinmtg  0b  fofte 
berfctte  bem  geittgen  8anbt«ffirftett  ober  (grfeftffft  jttftcitblg  fefti, 
ble  ^ottbt  anfegte,  bie  ©filtere  aber  l^ingcgett  beti  9Ät§t>erftaiibt 
befd^ieiien,  l^att  berfefte  t^urfl.  Statthafter  t>m6  ju  bezeugen, 
ba§  ber  ganbt^fftrft  nit  gemcbiet,  ientanbett  3fntrad^t  gtt  tl^nen, 
alfo  aud^  anbem  fein  ?tnla§  barju  ju  gieben,  il^nen  ®ä%ren 
fotgenbe^  Seftimonlunt  gtoar  Kar  bnb  beutlid^  geuttg,  ntitge* 

1321.    teilet:  Nos  Robertus  comes  de  Vimeburg  u.  f.  ti>.*®) 

Unterbeten,  ba  bcl^  ©onttnuation  borgltr.  f(i^toerer  Äii?ieg^* 
miml^tt,  bag  platU  Sanbt  ganft  bnfid^  bnb  btcfe  (Statt, 
obtoott  fo  bieß  enger,  numci^r  aber  befto  fidlerer  »utb«,  iof^tn 
fld^  bie  %htiä)t  bom  ßanbe,  fonberKd^  fo  btelt  beren  an  bnb 
JU  btefer  Sord^  gel^öreten  (»hc  fie  ban  aucb  ffiord^mang  t>nb 
aSord^Iube  genennet  njurben)  gut  Statt  l^nein,  befd^n>erten  fid^ 
aber,  auß  33orfd^üfeung  l^abeitber  tJrc^i^eit,  ju*  bennen  gut  S^xt 
borfattenben  ©tatt^Iaften  ober  anä)  bom  JRatl^aute  S^tffü  ober 
3Rag  gu  eni()fangcn,  baraug  ban  enblid^  Errungen  bttb  3^^^^ 
fjjaften  entftunben,  toeld^e  gue  ^tittn  oorl^od^ftgttn.  erfebifd^offen 

1926.  Henrici  de  Virneburg  ao.  1326  in  festo  palmarttm,  iant 
bfgerid^ten  ewigen  SSergteid^«,  Df  folgenbe  SBeife  tranfiglret  bnb 
abgctl^an  tourben,  bafe  nemblid^  bie  »ottbornen  8ube  Csuni 
verba  ipsius  recessus)  mit  bem  9ia]^te  bnb  ©emeini^eit  ber 
.  ®tatt,  tote  fie  barbinnen  gefeßen,  einioelbtg  genjorben,  mit 
a^ben  bnbe  mit  goffteri  aüermattig  be^  bem  anberen  gu  bliefen, 
atfe  Sorgere  gu  9ted^te  tl^nn  foöen,  alfo  and^  fie  tooöborne 
fiube  bmb  (Sintrad^tigleit  bnb  greunbtfd^afft  to  erl^albe^, 
toad^en,  bumen  bnb  bienen  foften  bnb  tooften  toie  anbere 
93orgere;  ban  and^  toan  man  einen  ©d^afe  bber  bie  ©tott 
fe^te,  baß  ban  bie  »oöbomcn  8ube  bon  i^rem  ®ütt,  baß  fie 
binnen  ber  <Statt  l^atten,  bff  febe  5WardE  fo  bieö  geben  bnb 
betfd^leßen  foften  bnb  vooßten,  atß  bie  anbem  ©urgcrQ  bon 

>»)  S)ic  Url.  M  SÄarWott«  «ob.  ü.  SBirncbitrg  ^.  21.  Ttax  1321, 
in  ©ctber^  Urf.  ©ud^c  II.  Sßro.  582. 


bm  Q^tem;  bafeme  afcer  bicfer  ober  avOf  ankerer,  ber  ^ett 
wrglttl^etier.  ^uncte«  l^atter  toieberwnb  ©trelt  entjiel^n  folte, 
bag  tan  jtoo  gcfol^rne  bon  beti  woÜBol^rttett  8uben  fold^e« 
©treit  büiner  beut  Sage,  ba§  man  fic  bag  ä>i6en  liefe ,  ent- 
fc^tbcn  bttb  auf r^tcn  feiten,  fünften  aber  ba  foid^eg.binner 
ban  Sage  nit  gefd^el^en  Wnte,  ber  «al^tt  beg  anbern  Sage« 
ben  @treit  nad^  ber  ®tatt  JRed^ten  entfc^eiben  bnb  anfrid^tcn 
folte.  $)lerübcr  »nb  angetoefen  (bmnit  man  fe^e,  tele  auffrid^t* 
ünb  beftenbtg  bie  Sitten  bid  Ort^  ii^re  ©ad^cn  gemad^ct)  an 
©eitlen  b^amal^Iiger  Sord^:*  ober  tooßbo^rner  8ubc:  aBili^etm 
b.  aSffcten,  ®eö»in  t>.  Sännen,  §enrtd^  9ioeft,  SC^onn^g  bon 
bem  ©tomenbai^le,  SSttl^elm  SSIedEe,  ^erman  fflord^olte  bon 
|)ott]^umB,  gnert  b*  2lnbot)en,  ßlmerid^  b,  <Säfapi)n\tn,  Qo^an 
be  ©d^riwere,  Qo^an  b.  iöürefc,  S^onntf  Äortere,  gnbotoid^ 
»•  35ffeten  bnb  ^ol^an  f^n  23rober,  Snbele  ».  ^robftingf  bnb 
greberid^  f^n  Srober,  grebrld^  b.  iöorbenc,  JRid^arbt  terdtl^off, 
®obeIe  ö.  SSerbindf  ünb  ©ietl^erid^  fl^n  Srober;  toie  ban  aud^ 
(bie  t>f)o  ißurgermetftere  toal^ren)  ^cr  'Zkt^mäf  o.  ^oßing» 
l^offen  bnb  §enric^  ^rofefefc  önb  übrige  beß  SRal^ted  ünbe 
üortmel^r  be  aßinge  ®tatt.^°) 

9lad^ge]^eut^  ao.  1346  jn  ^tittn  gr^bifd^offen  SQSatromi  1346. 
entftunbcn  aud^,  ber  hinc  inde  faßenbcr  erbfd;afften  l^atber, 
äKifüerftentnifen  bnb  ©ifferentien  gtpifd^en  ber  benad^barter 
©tatt  ©oeft  ünb  ber  Statt  SSJcrH  inbeme  ju  gettn!  ©oeft 
^rbringenö,  baf  nit  aücinc  bie  ©öl^ne  fonbern  and^  bie 
SSd^tere,  baldige  ©al^gcred^tigfcit  erben,  baf  aber  ju  Serie 
nit  alfo  gel^alten  ti)irbt,  fonbern  feint  ju  baldigem  ©alfetoefen 
ex  singulari  priuilegio  bie  ©öl^ne  nur  allein  intereffiret,  fo 
))liebe  e«  gfei^njoll  enbtlid^  babei,  baf  jtt>ar  alle  (Srbfd^afften, 
oud^  baß  ©erabt  bnb  §ergett)eibe  (tt)eld^eg  üon  ben  alten 
©ad^fen  l^errü^ret)  mit  eingefd^lofen,  ber  ©al^^brunnen  ober  • 
©oligcred^tigleit  aber  an  ©eiten  Söerll,  fo  niel^mai^len  buter 
anbere  bürgcrlid^e  ©üttere  üermif d^et,  fonbern  je  bnb  allejeUl^ 
abfonbcrlid^  bered^tiget  gemefen,  aufbefd^eiben  im  bbrigen  aber 
attcf  binc  inde  auf  gefolget  toerben  folte;  toie  barüber  folgenber 

20)  2)ie  Utf.  toöm  i6.  9Ä&rft  1326  üoUflänbig  in  S^iEer<j  Urf. 
»udjc  U.  9?ro.  617. 


56 

Sergleid^  Ottffgerid^tet:  Vniversis  ei  sitiguli«  nos  procoasules, 
consules  u.  f.  »•'*) 

1370.  Anno  1370  tourbc  ©raff  fjrcbcrid^  tjon  ©ariücrbcn  gr^* 

Bifci^off  bttb  e^urffirft  gu  Söüen;  Bcij  begen  Bciftcti  gu  SBerle 
atterl^anbt  Errungen  tt>ic  aud^  aScrcnbcrungcn  vorfielen,  Inbeme 
26  3a]^r  baBcöor,  ao.  1356  Carolus  quartus  römlfd^er  Äa^fer 
bcn  ei^urfflrften  beg  SRe^e^  bmb  btcfcifcc  fid^  obttgitt  ju 
utad^en,  inter  alia-regalia  aud^  bie  salinas  in  tl^ren  fiattben, 
tarn  inventas  quam  inveniendas,  ctotgfic^  confcriret  tytCo  bal^ero 
ju  S^ittn  Äa^fCT«  Wenceslai,  ba  eö  nad^  ?aut  bcr  :g)tftorien 
tounbcrtarlid^  im  9teid^c  bai^cr  gtcngc,  l^öd^ftgttr.  (Srfefcifd^ff 
gricberid^  Slnlaß  nal^me,  bie  Bcibe  toerttfd^e  ©al|brunen  fo 
tooß  in  ber  ©tatt  at^  aud^  in  bero  ©rafcen  gelegen,  bie  fonftcn, 
»Die  ofcglt.,  ben  ©älfeern  bafelbft  zxb^  bnb  alleinig  gnftunben, 
nnnntel^ro  erfeftifftifd^  ju  erclel^ren  »nb  forterl^in  mit  bem  3^* 
^enbcn  etoiglid^  ju  Beleggen,  barin  ban  bamal^tige  ©filtere, 
toeld^e  nod^  bergeit  in  25  Stemmatibus  ober  f^amitien  Beftanben, 
fo  bieß  gel^orfamBfter  fid^  fd^idfen  mnften,  at^  bannod^  pe  önb 
aüc  bero  manlid^e  9?ad^fommen,  U\)  Beiben  SÖrunnen,  taut 

1382.  baröBer  sub  dato  1382  ben  14.  3an.  aBfonberlld^  auffge* 
rid^ten  recessus  alg  gvBfälftere  einen  alg  anberen  8Beg, 
etoiglid^  Beftätiget  »nrben. 

©oBalt  nun  biefe^  aBgetl^an,  griffe  6rgBifd;off  grieberid^, 
Bei  bamal^Iig  ptx^inii6ftx  9lntt)efen]^eit,  aud^  gu  anbcrn  ©tatt- 
geBred^en.  35an  nit  o^ne,  n)ie  unter  oBglte.  §au})tbifferentien 
aud^  gtt)ifd^en  ben  ©älteren  Dnb  t)Briger  95urgerfd^afft,  in  pto. 
ber  ©d^afeungen,  tt)ie  aud^  oB  ben  ©älfeeren  üBer  ©alfe))la6^ 
fad^en  ein  aBfonbertid^  a^geneö  ©erid^t  com^jetirte  ünb  fonften 
bie  iäl^rtid^e  ^aS^mtoa^ü  Betreffenbt,  ©treitigfeiten  cingerigen, 
.  fud^te  gr^Bifd^off  grieberid^  nun  DmB  fo  öieü  mel^r,  toeilen 
fein  önb  be^  Srfeftiffteö  toeft^jfatifd^eö  3?ntereffe  an  bem  Orte 
mit  angett)onnenem  ©alfegel^enben  nit  »einigt  »erBegeret,  befto 
mel^r  bie  ©tatt  SBerH  in  einigfeit  Dnb  gutem  SSertraloen  gu 
erl^alten  bnb  nal^me  fid^  ber  ©ad^cn  e^ueric^  a^n,  fd^Iid^tete 


21)  2)ic  Seetocrfalictt  tiom  8.  Steril  1346  toottftättbig  tu  ©eiberö 
Urf.  eud^e  U.  <Rro.  697. 


57 

DÄb  t^tt^üdf^  btefcftc,  »ie  an^  fotgenbem  rccesso  mit  mt\ttm   1882. 
in  feigen:  ffiir  ^icbcrid^  bau  ber  ®oife  ©ettabcn  u.  f.  ».»*> 

«bcr  c^  begäbe  ftd^  in  fetblgem  1382ten  ^ai^r,  am 
9teR  Octobrid  öff  St.  ©ionif^^SCage,  ba§  abermai^en  -ei« 
®raff  t)ott  ber  aWartf,  ®raff  Engelbert  gcHOÄbt,  bfe  Statt 
ffierö  fe^enbtß^  bbetfd^neüete  bnb  btefclbc  gar  in  gfeiwr  fet«^ 
jcte,  awd^  bergcftatt  barinnen  t»üt«te,  bafe  tl^ilt  bcn  @d(Ktbe«, 
fonberltd^  fo  Dtett  bie  bamc^Iß  berto^me  Srtcfffd^afften  betrifft 
alg  ia  spede  bie  ®äl|ere,  nod^  ju  l^eajtiger  ©tunbe  befeuffgen* 
gr§bif<i^off  .0rtebertd^  aber  ließe  e^  babe^  nxt,  fonbcrn  ftcHete 
^,  toie  Chronic.  Kleinsorgij  metbet,^^)  bermaßen  gegen  i^nt 
©raff  ßngelberten  jnr  ®egenti>e]^r,  bag  er  fid^  mit  il^ine  ber^ 
tragen  mäßen. 

SBeW^cm  nac^  er  ^»d^ftgltr.  gr^bifc^off  grieberid^  bie 
©tatt  SBerö,  bero  treuer  Seftenbtgfett  l^alber  ao,  1389  mit  1389. 
ferner  privilegijs  i)erfa]&e,  barinnen  beg  bamal^Iigen  3^^ft^^^^6 
fcer  ©tatt  mit  mel^rerm  his  verbis  betatoertic^  gebadet  toirbt;- 
Sane  dilectorum  oppidanorum  Werlensium  nobis  oblata  pe- 
titio  continebat,  ut  cum  ipsi,  quasi  in  extremiS'  terrarum 
ecdesisß  nostrae  ac  praecipue  etiam  ipsis  advensarioram 
collocatiy  nee  non  in  gwerri»  nostris  et  ecclesiae  noslrae, 
per  invasionem  inimicorum  hostilem,  novissime  ignis  incendio,- 
rapinis  ac  damnis  aliis  plurimis,  miserabiliter  destructi  deva- 
stati  et  denudati,  tandem  quod  nisi  ipsis  aliciyus  relevationis 
gratia  per  quam  suorum  debitorum,  prsemissis  de  causi« 
contractorum  ^  nee  non  expensarum,  quae  pro  $tructura 
reformatione  et  custodia  dicti  oppidi  nostri  cottidie  fieri 
incumbunt,  onera  relaxare  ipsaque  damna  aliqualiter  recu- 
perare  valeant,  subveniatur  in  tempore  ipsi  quasi  desolati 
deficient  et  damnis  majoribus  et  irrecuperabilibus  subjaee- 
bunt.  Nos  itaque  fidelitalis  deuotionem  dictorum  noslrorum 
oppidanorum  Werlensium,  qua  semper  erga  nos  et  ecciesiam 
nostram    claruerunt,    respicere    intendentes    nee    volentes, 


22)  2)er  Slcjcg  toom  16.  San.  1382  »oKflSnbtg  in  ©cibcrft  Uv!. 
öndje  n.  S«ro.  861.  -  23)  ÄIctnforacn  tird^cngcW.  II.  255,  feftt 
(»icttctc^t  burdj  einen  3)ru(ifc^>ter)  ben  wanb  öon  St.  5^ion#u«  ^  2:a0 
in«  3.  1283. 


58 

nasiros  nostris  perire  temporibus»  sed  eos  potius  graliis  el 
favaribtts  quibus  possumos  confovere,  praefatis  oppidanis 
nostris  Werlensibus,  in  prs&missorum  relevamen  indulgemus, 
instituimus  et  ordinamus  etc. 

Silber  ei9  votffxztt  bod^  ntt  lange  ^  loie  idem  Kleinsorgius 
d.  loco  öurtfal^rct,  bag  gltr.  ®raff  gngeftcrt  gegen  ffödf^ita. 

1391.  ßrfeJifd^off  grieberi(i^  anno  1391  toteberuntB  einen  Ärieg  an^ 
fanget,  toeld^en  aber  ®ott  angenfd^einlid^  fetbften  ftiüete,  inbcme 
ber  ©raff  fo  Mt  barauff  ünb  gtoar  ol^ne  Seiböerben  mit  JT^cbt 
abgienge.  3)a  tonrbe  anno  eodem  am- 22.  Deoembris  gtoif<i^cn 
mel^r  l^od^gltn.  ßr^btfd^offcn  bnb  ©raff  3tbrf}>fett  Don  Sleue 
(ber  an  ber  ©rafffd^afft  SKard  fuccebtrte)  ein  ©ertrag  ge^* 
mad^et,  mläftn  anäf  aße  märrfifd^c  Slmfctlcute  önb  ©tätte 
öerficgelten  »nb  mitt  Sieben  beftättigten,  atfo  baß  biefemnad^ 
bie  SSnbertl^ancn  noäf  bei  biefe^  §errn  gebjeiten  tttoa  toieber 
BeJ^gnfommen,  einige  Qa^x  lieber  JRni^c  l^atten*    5Darnff  ftarb 

1414.  (grifebifd^off  grieberid^  anno  1414  önb  fnccebtrte  Theodoricus 
de  Moerse,  ein  $err  ber  and^  lange  an  ber  ^Regierung  ftunbe 
bnb  ganzer  30  ^ai)x  grieben  l^atte,  baf  önterbegen  bei  fold^em 
continnirenben  JRnl^eftanbt  bie  SSnbertl^anen  fid^  toieber  recoßi* 
giren  Icnnten  bnb  barnnter  anäf  fonberüd^  bie  ©äl^re  gu 
SBerß,  toeld^e  toie  öorglt.  ao.  1382  bei  bama^tiger  fe^enbt* 
tid^er  SSertvüft»  Dnb  ßinäfd^ernng  il^re  Jjornembfte  SSriefffd^afften 
önb  documenta  öerlol^ren,  bal^in  gebadeten,  tt)ie  fie,  obtDoß  nad^ 
Dato  ber  gntben  SBnß  ber  @tatn^  be^  toerlifdj^en  @al|§n>erdtcö 
gimblid^  ftardt  mntiret,  bannod^  befd^cinen  gu  Wnnen,  tool^er  fic 
bie  Salzbrunnen  Drf^)rünglid^  l&etten,  aud^  toaß  i^nen  bie  ggfte. 
ganbtöfürften  bnb  §erren  ünb  fonberfld^  ber  l^eiliger  ßnget* 
bertu^,  bej3en  nur  Srfebifd^off  ßonrabuö  oben  (®.  52.)  sub 
ao.  1246,  mit  »einig  äBol^rten  gebendfct  Jjnb  gugleid^  aud^  bei 
obgltn.  Sranbt  abgangen,  einige  9iet)aration  tt)ieber  gu  fud^en, 
l^aben  fie,  alg  bal^malg  post  exaathoratum  Wenc^slaum, 
ka\f\tx  ©igi^munbu^  loblid^  regirte  »nb  mä.nniglid^em  ^eid^eu 
feiner  fa^ferl.  Slemenfe  bnb  ®nabcn  in  befugten  ©ad^en  i^er^^ 
f})firen  ließe,  einige  i^re^  äKittetß,  .tt)ie  oben  (®.  51.)  fd^on 
gebadet,  nacä^er  bem  fa^ferUd^en  $offe  abgeorbtnet,  bie  ban, 
inbeme  ber  ^a^fcr  ber  3cit  bf  ber  5Re^fen  nad^er  9iom,  bie 


59 

h\f\etUdft  «ton  ju  ^o^ten,  feegtiffc«,  ber  C)oPatt  jimWici!^ 
weit  fi&igen  mttften>  jcbod^  enbtlid^  in  pto.  renovalionis  et 
coofirmalionis  cti^aften,  ti>ie  fd^on  ol&cn  tnferiret  Sorben,  Älfo 
fd^idcn  ftc  aud^  ao.  1434  einige  tl^re«  9Äittctf  bff  «ren^^jetfl^  1434. 
a(»^]^  ber  3rit  (gt|Bifd^i>ff  ST^eoboricuö  fid^  aufl^iettc  önb 
liegen  awä)  öon  bemfeften  ^errti  al§  ganbt^fürften  il^re  ba 
Bcöot  erlangte  Sl^urfle.  ^riuitcgia  bnb  bttter  tl^nen  ^tmaäftt 
Statuta  Darnetoem  bub  Beftättigen,  tote  begen  batflfccr  eri^afc 
tctren  cl^utfltt*  diplomatis  Sfnfang  bnb  (Snbt  alfo  lautet:  SOSir 
©tebetid^  b^n  ©otte^  ©ettaben  n.  [•  tö-^*)  3tt  ©umma  fed^fifl 
aitff  gi^t  bnb  9?ebtUd^feit  teftcl^enbe  bnb  ba6  ©at^toefen  betreff 
fe»be  ^ttticta  tt)urben  ntit  SBi^en  brtb  Sonfent  eine^  f)odft!>. 
£^mnbcci:pitul§  renouitet  bnb  bemnad^  biefet  8?en[ouatton^brieff 
it^ü^zn,  mit  biefen  ©orten:  u,  f.  to: 

S5tttetbc|en  nun  bte  bon  SBerle  bergeftalt  mit  il^rem 
ggfttt.  Sanbt^fürftcn  bnb  §errn  erfeWfd^offcn  2)ietl^erid^en  toot 
f^^eten,  gcriei^te  @oeft,  bie  bai^malige  §am>tftatt  beg  ^ör* 
ftenf|iönB«  8Beft|)faIen,  mitt  bemfetten  and^  ii^rem  ggftn.  Sanbt«^ 
fftrftett  bnb'^rrn,  anfangt  »cgen  einer  ©d^afeunge  bnb  fo^ 
gent«  me^r  bnb  mel^rer  3?rrni§en  l^alfcer  in  f old^e  ©ifferentien, 
H%  attd^  ehbtli^  fie  bon  ©oeft  in  biefe  »iefolntion  geneigten, 
^^ftßftn;  (Srfebifd^off  5Dietl^erici^en  i^ent  gci^ulbigten  8anbt^ 
furftctt  bnb  |)ertn  sub  dato  1444  sabbathi  secunda  mensis  1444, 
Maji,  rotunde  311  fd^reiBen,  ba§,  toan  bie  jn)ifd^en  il^nen 
ft^enbe  ©ebred^en  nit  Balt  bnb  gtoar  nod^  bor  bent  negftcn 
©ontage  für  ^fingften  abgefteßet  toerben  foften,  jte  anbertoerte 
|)Mff  ^  Ja  gar  einen  anbern  |)errn  fuc^cn  müften  bnb  tooltm. 

grjfcifd^ojf  ©ietl^erid^  aber  anttoortete  barnff  post  alia, 
mit  fur|em :  bnb  of  g^  fotf  tt)oI  beben  (nemblid^  ntit  SCitne)^* 
munö^  eine^  anbern  |)errn)  bnb  ^nmer  ere  bnb  gl^nn>e«  oer* 
geten,  fo  en  bed^te  n>J^  boc^,  bariimb  befto  m^n  bnfe  gebredf 
«n  SSd^  to  forberen,  bl^t  bat  bn§  bon  t>äf  p  gebege,  be§  bn§ 
^m  eren  bnb  ban  rechte  geboren  faß,  bat  g^  bnfe  bo^  bnbißig, 
öf  tt3^  meinen,  betfeggen.  Sigtin.  Sroiß  ao.  1444  bcfe  ©nbeß«« 
tage«  nad^  bent  ©ontage  Canlate.  ^ier  xtt)ifd^en  bnb  bent  <)ra* 


24)  2)ic  Ur!.  »oUpänbig  in  ©ciBcrfe  Urt  «ud^c  HI.  ^xo.  933, 


60 

1444*  flgirtcn  ©ontage  öcr  ^Jflngftcn,  tt)urbc  bod^  eifferig  ncgottiret 
öB  bic  ©ad^c  Jc^jufcgen.  S06er  umbfunft.  «tfo  fame  |)er^g 
Sfol^an  bon  6teue,  ben  bie  tjcu  @oeft  jum  netocn  ^crtn  auß^ 
.  gcf^cn  l^attcn,  burd^  ben  §amm  bf  @ocft  am  Sage  Sltttnt, 
ift  bcr  21*  Owny  bnb  »)Hc6c  ba  10  Sage,  barunter  il^me  gtte. 
bon  ©oeft  bnb  bie  bon  ber  Zippz  l^utbtgten  bnb  atte  «nftalt 
ju  bor^nben  netoen  SSSefen  machten» 

Unterbeffcn  fd^rteben  aud^'  bie  bon  ©oeft    an   bie   bon 
äBerte,  ii^re  befonbere  günfttge  gnte  f^reunbe  »nb  gafeen  ju 
berftel^en,   ti)a§  ©eftalt  fie   mit  bem  ei^metbigen  in  @obbe 
SSaber  bnb  §errn  ^errn  5Dieterid^en  gr^Bifd^offen  to  (Sßßen 
in  groter  Saft  bnb  S^to^inge  ftfinben  bnb  ban  bie  aSorfal^tett 
öon  bc^ben  bicfen  ©tetten  mit  SBtöen  bnfeö  §crrn  fid^  o^bttid^ 
öerbnnben  (»eld^e  ^Briefe  i\)  ii^ncn  to  ©oeft  bertoal^ret)  i)ff 
fold^e  geüe  einer  bem  anbem  i\)  to  ftaen ;    alfo    rooütn  f^ 
erinnert  l^ebben,  ci^egenanten  §errn  üDieberid^e,   ben  ©^nen, 
nod^  niemanbt  anber^  gegen  fie  iif  to  ftai^en ;    tootten   alfo 
üernel^men,  toegen  f^  bie  j)on  ©oeft  gegen  bie  i?on  S35er(e  in 
Slnfel^nng  ber  gebe  bnb  ^eenen,  in  ber  ©etöfnige  ht^vtppcn, 
fid^'  tl^o  berfel^en  bnb  to  berlaten  l^eBBen  folben  bnb  Begel^rben 
baroner  ber   t)on   SSSerle   gntlüe   Dnb   Befd^renenc   Stnbtwort. 
ÜDatnm  ©oeft  be§  negften  SSr^bageß  na  ^injten  anno  1444. 
©ie  j)on  SBerfe  fnnben  bebendftid^  l^itnf  fd^rifftlid^  p  anbt«» 
»orten,  fd^idften  alfo  il^ren  S5iener  SBernefe  mt  tiefen  gtauB* 
l^affte  S(Bfd^rifft  ber  Befeggelben  Sreffe  Begel^ren,   ti)eld^e  bie 
bon  ©oeft  bff  gebe  bnb  Söffte  itgc^ppm,  bem  StngeBen  nad^^ 
i\)  fid^  l^etten,  i^mB  barauff  fid^  jn  Beral^ben  Dnb  nid^t  anbete 
to  boenbe  ban  toa§  fid^  jnr  gieren  geBoi^ren  toorbe, 

®ie  \)on  ©oeft  f (^rieben  tt)iber:  ©o  en  i)%  bng  bod^ 
nein  SInbttoorbt  gefommen  in  ©d^rifften,  bar  ts>\)  inne  ijor* 
ftaen  mögen,  off  g^  §err  SDieberid^e  Siftant  gelouet  l^eBBen 
off '  gebcndten  to  boene,  ban  totj  ban  ®eri5d^tc0  toegen  ber* 
nel^men  bat  g^  emme  (maß  anberß?  i^rcm  nnn  in  bie  36 
Salären  gel^ntbigtem  redeten  Sohbtöfürften  bnb  §errn)  S^flanbt 
foöen  getonet  l^eBBen  bnb  gebendfen  tegen  bn§  to  boin,  ba§  "m^ 
aS  bod^  nit  getrntoen  Dnb  Begel^ren  bon  aSd^  barnmb,  bat  g^ 
m^  be^  Gelegenheit  l^iernan  t>nb  toaß  to^  ün§  an  \fn  ^tv^ 


61 

neben  fttUen,  tufii^en  biet  bnb  bem  aQemegft  tobrnmen  @ater«   1444=. 
tage  fd^riuen  toiQeit;  barna  bnd  ban  to  rid^ten.    ®ott  fl)  mit 
^tD.    (Sefd^r.  bei  negfien  ©age«  na  ^cl^an  SSafctiftä. 

^tetauff  fc^rieBen  bie  bon  SBetH  toteber,  fic  begel^rben 
nadf  at§  bor,  gkuBl^affte  äbfd^rifft,  ber  teficgetbcn  Sricfe,  fo 
tie  Don  ©oeft  l^inber  fid^  l^etten  bnb  baruf  fic  ftd^  tcruffen 
t^ctten,  banttt  fie  fid^  gn  Betagten  l^ettcn,  n)a§  baruf  mit 
&)xm  gu  ti^un  toel^rc;  ^mmittclg  fetten  pe  t>on  SQäerß  t)er* 
liol^mmen.^  bat  bie  bcn  @i)eft  ben  jungen  ^ertogen  bon  &Ieue 
mgclotcn  bnb  bcn  bor  enen  |)crrn  ent|)fangen  bnb  beme  tor 
ßrfftap  gel^ulbiiget  l^eebBen  fotten,  toetd^eg  fie  nit  ]öo^)}>ebctt 
gefd^el^ctt  to  f^n,  mitt  Söibbc  bc  ©elegenl^cit  bnb  SQSarl^eit 
barnan  to  fd^riuen,  fidt  barna  toctten  to  rld^ten. 

Daruff  antworteten  bie  bon  ©oeft:  ®ube  grönbe,  a« 
«Ä  gelegen  iß  bnb  \f  bng  cp  bnfc  Sreeffe  SS  left  gefanbt, 
toebe«  gcfd^reuen  l^eBbet,  begel^renbe  \>an  bng,  S5  toare  ^opkn 
mt  Stoefd^rifft  fotdtö  33reue«,  bar  tot)  SS  ban  bor  bnb  na 
tefl  gefd^reucn  l^abben,  to  fenbcn  bnb  bort  berftacn  taten,  of 
ti>J>  bnfen  gnäbigen  kn^n  (Jondfer,  ben  jungen  ^ertoge  ban 
efeue,  bor  enen  ^errn  emjjfangen  bnb  em  tor  ©rfftal^l  gel^ul* 
t»iget  l^ebben,  SS  barna  be^  borber  to  Beraben,  aß  bat  ^uioe 
SBijeff  borber  bnb  bnber  anbern  warben  inl^elbet,  Begel^r  tx>\f 
mb  aßer  ©adfcn  bnb  ©elegenl^eit  wiüen,  ber  ts>\f  S5  nit  tt)oÜ 
fd^riuen  Knncn,  bat  g^  twe  ^utoer  grunbe  t>an  )i)nmm  JRabc 
Dab  üoe  ban  ^uwer  ©emeinl^eit  to  bng  in  unfe  ©tatt  op 
morgen  ©onbag  fd^idCen,  ben  wiüen  u>Jj  gerne  foldte  SSreffe, 
bar  t»\f  ^  ban  gefd^reuen  l^eBBen,  i^oren  bnb  berftaen  boen, 
be  fetnen  ^ntoe  grunbe  bor  bnfem  gnebigen  leuen  ^ondEer 
oerfi^r«  bem  jiongen  ^ertogen  bor  bn§  bnb  aßen,  ber  f^n 
®iuibe.i>ttb  833^  med^tig  fint,  bti^  bnb  l^eem  foßen  geueeliget 
\ttn,  funbcr  aßc.  «rgeßft.  SSnb  fo  g^  ban  aö  borgerort  iß^ 
gentc  t>an  SSn«  berftönben,  off  tt)^  bnfen  gnebigen  3^ondter 
borgefd^r.^  ^getatcn  bnb  em  tor  ßrfftat  gel^ntbiget  l^ebben, 
iege^  tJOt)  SS  to  wetten,  bat  to\)  bmme  fobaner  5Roit,  fo  )a>^ 
9littcrfci^al>  bnb  ©teben  bei  Sanbei  baefe  bnb  beße  berftaen 
^BBen  taten,  baruan  w^  berlaten  werben,  f^ne  ®nabe  ^nge^ 
loten  Wb  tor  Srfftafl  bor  enen  $errn   ent))fangen  l^cBBen, 


62 

1444.  ^tii  f^tft  o(f  cp  l^itbe  fl^iter  ©nabe  entegen  ten  (Sr^Bifd^o)) 
t)an  ßjolne  |)el^)et  gctDorben  bnb  bnfc  SBcbcfcrcae '  boro^)  ijtgc^ 
fanbt  bnb  fo  m^  ban  o})  bnfc  ©d^ttffte  «od^  ncl^n  ßigentfifc 
8lirttt>crbte  »an  1>»  gctootbe«  ^ö,  fo  \)^  nodSf  fenfe  ©cgd^rbe, 
bat  8^  bn$  cuc  Hare  bnbebedebc  op  büßen  Dnb  anbete  önf« 
aSrcue  35  in  büßen  @afen  gefti^r,  f d^riuen  op  ntMrgenbcn 
©onbag  bnb  binnen  bem  S)age,  bot  totf  ön§  na  rid^tcn 
mögen  bnb  oerftacnoff  gt>  bem  öotfd^r.  ®tfeWfd^o^)e  äS^ftonbt 
bnb  ^nlpe  to  gcfagt  l^ebben  bnb  to  boene  benrfcn  tegen  bnß. 
Datum  nostro  sub  secreta  die  sabbathi  post  festam  liatiui- 
tatis  Joannis  Baptistae,  anno  XL*a*. 

^ieranff  anbttoorbtete  SBerü,  3^b  rotte  en  leit  bnb  l^ebbe» 
nit  iz^opptt  bat  fe^  bem  tot  SrfftaU  ge^ntbiget  l^ebben;  a» 
er  3?ttn(Jer  ban  bnfer^  gnäbigcn  ^eren  g^anbt  ^§,  bnb  g^ 
f^n  ^et^jer  f^n,  bat  bnß  le^t  t«,  fo  cn  boertoen  to^  bnfc 
t^nnbe  in  9Stoe  ®tdtt  nit  fd^tden.  iSiefd^t.  sub  nostro  secreta 
dominica  post  Joannis  Baptists. 

SBie  nnn  l^ietanff  bet  Sfebifd^er  bnb  ©ocftlfd^«  ©eiten 
angefangener  Stieg,  hinc  inde  abgelanffen,  »iß  bie  öngc  biefer 
geringer  ©cfd^id^töergel^Innge  nit  erleiben,  bied  Ort«  breitet  ju 
ctl^olen,  fonbern  nur  anjnrül^rcn,  tt)aß  barunter  bcr  ®iatt 
SerB,  inbemc  biefelbe  ber  ©tatt  ®oeft  bifpfalß  nit  bc^faüen 
fönnen  ober  toSßen,  toi^ertocrtigeß  begegnet 

@o  ift.  gtt  toißen,  baß  toie  gfeid^^oß  (grfebifd^off  SDietcrid^ 
bf  ben  entt>fangenen  SScl^bebrieff,  bmb^  <Soeji  bnb  beten  Si^rbe 
biete  Örttere  ruinirt  bnb  berbrennete,  aud^  i^e  fiotnfrfid^te 
im  gelbe  bnter  bie  grüße  tretten  ließe,  bie  etfte  Slnfertigung 
bff  bie  @tatt  bnb  9[mbt  SerU  gefd^l^e;  Un  ^i^e^tagee^^  naif 
Petri  ad  vincula  {ai^me  ^er^og  O^l^ann  bon  (Steue  negft 
ffierle  ju  SBüridte,  ba  bie  ©oefter  bel>  i^nen.  ftoften  bnb  baÄ 
Zomfan^^^)  bafelbftcn,  »ie  and^  eftUd^e  |)&ufete  :bnb  totten 
in  gltn«  0ted(en  ruinirten  bnb  berbranten,  bobei  ed  plßeitf  affo 
baß  feftigeß  ^ol^r  nur  mit  gangen  bnb  @^)anne»  bnb  fflcg* 
treibitng  be«  SSie^e«  jugebrad^t  bnb  fonften  hinc  inde  nit  biett 
mel^r  S)endCn)ürbige^  außgerid^et  nyurbe. 


85)  3ütI^CU«V 


63 

Sffier  toie  jmor^in  bie  ©raffen  &on  ber  ^ar(f^,  atfo 
^tte  mm  andf  ber  ^er^og  bon  SIeue  auf  bie  @tatt  bnb 
Mi  ©erfl  (inbeme  fclbtgc  ©tatt  btib  3(niBt  ^tolfd^en  ber 
©oefter  ©Srben,  tote  anäf  bett  äcmfitern  ^amm  bnb  SJnna^ 
(angö  ber  JRul&r  bnb  aWöl^nc  gelegen,  fe^r  tooü  inö  5Kfir(fifd^e 
fid^  fd^iden  fofte)  ein  fonbcrüd^e«  Ängc  getoorffen,  barunter 
aber  Zxm  bnb  Siebtßgfeit  btc  bon  SBerlc  fe  bnb  attejett 
»iitoanfelbar   be^   bem   l^eitigen   $etro   bnb    Srfeftifft  ßöflen 


®e|  fi^tgeitben  ^al^r^  ao.  1445^  beg  anbem  f^e^tag9  1445. 
nati^  fjfinften,  SKcrgenö  bmb  fej  SSl^ren,  fame  ber  ^crftog 
uon  (äene  tnit  ben  (Soeftifd^en  bor  Serie,  mit  bieten  tottten 
Schaben  (ot§  bie  «Iten  fd^rciben)  bnb  ftefletc  fld^  guc  ^ferbt 
(«b  ju  gu^e  l^inber  ba§  ©al^toerd  bff  ber  ^ö^)?)en,  toetd^e§ 
pc  famM  ber  ÄDdeü^^SRüßen  abBrcnneten  bnb  näherten  fiii^ 
iiiird^  bie  ©raben  bnb  fünften  i^inbcr  Säumen  bnb  ^inmn 
ju  ber  ®tatt*9WüIIen,  bicfelbe  gleid^fatg  toie  aud^  bon  bau* 
nen^  bie  ®tatt  in  Sranbt  gu  fteden,  ii^re  @tfidc  fteöeten 
(ic  iw>n  bar  bf  bie  Statt,  f^ufeeu  aber  ottcmai^tB  jn  1)i>äf, 
m  ba§  eine  Äugett  burd^  beu  ^cfpitalfbad  fiele  bnb  bod^ 
nic^  au^id^tete. 

@ert  SÖleüin  bnb  Suert  JRoft  bl^omolen  Surgermeiftere, 
öd^tetctt  biefen  geinbt  nit  grcß,  fonbern  fielen  mit  li^rer  S3ür* 
ffxt^  gue  ^f erbte  bnb  ju  §U€§e  ]^erau§  bnb  mad^etcn  bem^* 
fetten,  fouberüd^  al%  ouc^  bie  aRenbifd^e  Sleutere^  bargu  lamc, 
bat  Selbt  gu  enge,  bat  fi^  ^^^  ^^^  9?ad^t  toieber  gurud  toeid^en 
wfijfen,  mit  feinem  onbern  Effect,  nur  bafe  fle  ofigtte.  ©eiäto 
jit  Sübcrid^  ang^ftedft,  bie  Äornfrfid^te  gertretteu  bnb  ein  Äinbt 
tobt  gefd^len  l^atten*  SfBer  im  3^unio  be^  ©ontage^  für  St. 
fetrl  tjttb  $auU  fal^mcn  bie  ©oefter  toieber,  nui^mer  fann>t 
ben  8i|)^)e'fd^en,  bie  il^nen  beigefaöen,  mltt  aß  tl^rer  SWad^t 
bttb  fteOeten  fid^  ^ad^ittagd  t>mi  bier  SSI^ren  ind  SerQifd^e 
3Mbt,  bie  bou  S38erü  aber  brieBen  fie  gurudt^,  ba§  fle  bef 
Sad^te«  fld^  inö  8ol^e  legen  muften.  ^Äontage  SRorgen^  ftur* 
neten  fie  SSffelen,  bag  aber  mit  toenig  ^aM  befe|et  toal^re. 
Der  §er^og  »ou  6Ieue,  ben  bie  ©oeftifd^en  am  XoÖl^aufe  guc 
Sflbcridc  nod^matcn  beneuentirten,   tamz   anäf   mit  großem 


im.  S^idt  l^ittju  mb  ßegeti  ftd^  Don  9ktna  ^  Vßt  fxemmbe 
folgen.  Sfber  bic  öon  ©crtc  fiden  an^,  öBcrtoeftigen  bic 
€onöol,  fci^Ingcn  bic  SBeinfägcrc  ein  bnb  brad^ten  ben  bbrigeti 
^rouianbt  fambt  50  ©efangcncn  bnb  30  ^f erben  in  SBertc. 
i)a6  bcrbroße  ben  ^crfeogen  fel^r,  bemcd^tigte  fid^  alfo  fetbigcn 
Sageö  beß  §anfeö  SSffelen,  »etd^eö  in  gctoer  gerictl^e,  al| 
anci^  felbigen  SKontage«  bcg  bon  Äe^er  ^an^  jn  S3übericfe 
angeftedfet  nnb  in  SBranbt  gefc|et  tonrbe, 

Dicnftag  bff  St.  ?ßeter  bnb  ^anü  läge,  ben.  29-  3unt? 
rilÄeten  bie  bon  gleuc,  ©oeft  bnb  ^ippc  mit  i^rcn  Sal^gen 
bnb  ©tnden,  anäf  mit  aßer  §eer§frafft  Serie  näl^cr  bnb 
fd^tngen  il^r  8ager  (maßen  bie  ®tatt  nod^  berfeit«  l^er,  mit 
Idnem  ©d^Iog  berfel^en  loal^re)  l^inter  bem  ©ieci^enl^anfe  bnb 
meinten  SSSerUe  [oft  il^nen  nnn  nit  feilten  ^  toie  anöf  nit  ol^nc, 
baß  bie  ©tatt  baßmal^ten,  fonbcrlid^  ba  and^  lein  ©ntfafe  auß 
bem  ganbe  borl^anben  toal^re,  in  l^öd^fter  ^oüf  ftnnbe^  ba 
fügte  ®ott,  baß  nod^  ein  rebtlid^er  Patriot,  einer  bon  ^mdttl, 
mit  feinen  fjreunben,  Qnnd^  bnb  Änai)en  (toie  bie  %itm 
fd^reiben)  bnb  33nrgere  bon  SZel^eimbc  jn  ^iilff  famen,  ba 
ban  baß  ®i)ieB  angienge.  Die  ©oeftifd^en  ^Jneßgfinger  ti^rcten 
boran,  bebienten  fid^  bom  ©ied^enl^anß  l^cr,  beß  Samßgraben« 
(fo  nnn  ber  ©innengrabe  genennet  toirbt)  bnb  bie  bbrige  i^rer 
©d^irmer^  toetd^e  fie  ber  ^tit  gebrand^et;  bnb  bie  (Stenifd^cn 
trnngen  nad^,  fd^nßen  getoer  in  bie  ©tatt  bnb  giengen  bomit 
SWad^mittag^  bmb  jtoo  SSi^ren  bff  bie  Sabcboit«  ^forbten  an, 
ba)^  iefco  baß  ©d^toß  ftcl^et  ^  3(ber  bcibe  33nrgermeiftere  SOieöin 
bnb  9Ioft  ti^eten  fambt  ber  ganzer  Sönrgere^,  bnangefel^en  in 
ber  ©tatt  ein  große«  getoer  bfginge,  fold^en  SBieberftanbt  mit 
©d^ießen  bnb  bonncren,  baß  gteid^famb  bie  (grbe,  toie  bie 
äften  bauon  f einreiben  ^  gitteren  ober  beben  mögen.  5DreJ> 
©türme  nad^einanber  ti^eten  fie  anf  bie  ©tatt,  baß  bergteid^en 
in  SBeftj>]^aIen  babenor  nimmer  erlebet,  biß  enbttid^  bie  tJe^enbe 
aaäf  mit  §inbertaßung  fünff  i^rer  ©d^irme,  loie  anöf  bieler 
lobten  bnb  SSertonnbetcn,  mit  ©d^inH)f  bnb  (Spott,  beß 
^enbt«  bmb  fef  SSi^ren,  toieber  abtoeid^en  muffen*  3m 
Xamßgraben  aber  ^)tteben  ii^rer  biete,  bnter  anberen  and^  ein 
SKÄttenbede  bnb  mel^r  anbere  ßbbeten,  too  nit  and^  ein  l^öl^erer 


65 

^m  fai&fteh  i>erbc(It  Tigge;   bcm  fo  fd^rciBct  bctfeftc,   bct    1445. 
Hefc^  (»te  6e^  bicßcn  Äftcn  bcr  Srauc^  gctijcfcn)  rhytmice 

hfd^rieBen: 

O  SBKcn  »at  ^cbbefto  »unncn  bart 

^ebbtftu  SBcrB  Bemannet  l^art 

^od^  mit  l^unbcrt  SBa^>cn, 

Ätt  SIeue  l^ebbe  gefd^r^en  833a|>en 

SSmb  ben  ©d^at  ben  fe  l^cbben  mSten  taten, 

STOecT  ban  l^unbert  bufent  ÜDucaten 

T>t\)  bar  fd^ul^tebc  im  S^am^gtaBcn  bnber  ber  ©rflgge 

2Jnb  fönte  \>om  ©d^öttc  nit  toieber  torßggc. 

®z\)  ttje^ten  be§  feiner  tocU  telanbt 

@e^  l^ebben  gerne  gebobbcn  bei  §anbt, 

©an  fe^  ereö  8^ne^  feder  teeren  gctoefen 

SSmB  foWen  <S(ifatM  toebcr  to  gcnefen^ 

9?u  en  {§  bat  fo  nit  gefd^een 

Sn  toag  bat  ßnentnr  bo  bar  berfcen» 
iBe^  bie  i^unbert  tJevoerftettcn  ober  §ättfere  Binnen  ber  ©tatl, 
feint  6e^  toel^renbcm  biefem  ©tnrme  in  bie  ?Cfd^e  gangen, 
beme  bod^  i&nangefel^en  bie  iBurgerc  fld^  rebtlid^  auff  ben 
SBSKcn,  ^forbten  bnb  SÄauren  gel^alten,  ^\oax  tl^ettg  ber 
ge^cnbe  l^atten  fid^  nod^  gtoifd^n  ber  ®öbcrid^er  ^forbten 
»nb  SKSttc  gefteüet  bnb  bafelBften  in  aöer  ©tiUe  meiere 
gctoerjjfeile  in  bie  ©alfel^Äufere  (beren  bagmal^Ien  mel^r  nit 
rfIpeBen  in  bie  SCfd^en  gctegct  waren)  gefd^ogen,  aBcr  ©nr^ 
gcrmelfter  JRofi  teare  gcfd^toinbt  reiften  fommen  i>nb  l^atte  bie 
8[etoct:=^feitt  fd^neüer  ta^en  au^xiel^en  al§  pe  gefaöcn  toaren. 
Äfo  toic  ber  fjeinbt  gemerdet,  ba§  fie  mit  bem  ge»er  toeiter 
fl^tö  gewinnen  fönten,  jogen  fid^  biefelBe,  nad^beme  fie  öict 
Sage  ii^r  äulerfteö  öerfud^et,  barnnter  bod^  nur  einer,  85 re^^e 
panbt,  an  SÖerHifd^er  ©eiten  tobt  ge^JÜeBen,  fld^  bie  erfte 
Sftd^t  naiver  iöilridte  bnb  folgenbcn  2:age«  in«  SlmBt  Snna, 
n^n  ^emmerbe,  aug  ängfte  für  ben  ß-ßtfd^en,  in  §ed(en 
^ttb  ^tnnm  toieber  gnrüdte^ 

©oBaft  nun  SrfeBifd^off  ÜDieterid^  fein  S80W  Be^famen 
Wotmnen  fönnen,  rndete  er  toieber  fiilr  ©oeft  bnb  tie^  bie 
Soefttfd^:r  jönb   ^bfpz^äft  aOe§  ©d^abcn§   entgelten,   »eld^er 

5 


66 

feineti  SBnbetti^nen  gefd^el^en/  fd^i»?t«te  mdf,  tpeffen  feinen 
SBerUifd^en  alfo  Ibegegenet,  teined  IBrenneh^>  bag  üud^  Diele 
ÜDörffer  barßber  jur  toPötul^tt  tonrben.  Aber  nlt  bie  mlnber 
ftunbt  benen  ßteuifd^en  SBette  boäf  aBjeit  in  ben  Äugen  ^  atfo 
1446.  lonten  fie  n>ibber  Anno  1446  in  St.  gaurentii  Siad^te  ben 
10.  ängnft  bnb  fd^nßen  mit  berrSt^d^en  8ett>er<>fcilcn  l^inein^ 
ba^  gwifd^en  ber  SBöbeder  bnb  SÄel^fter  ^fcrbten  13  f^äufer 
bnb  fetten  bertranbten.  aber  bie  bon  SBerß  ^eten  an^  bnb 
brieten  biefe  gel^enbc  fo  n>eit  toieber  jurntfe,  bafe  (fle)  fici^  in 
ben  großen  tieffen  SSSegl^  retiriren  nutftcn,  bl^a  einer  bon  ^off^ 
berg,  ber  be|  gett>er«  in  ber  Siad^t  getoal^r  toorben,  mitt  300 
^ferbten  in  fettigen  tieffen  SBegge  il^nen  bBer  ben  ^atf  fame> 
ba  bon  bie  i>on  ©oeft  in  fd^neöer  S^Ie  fid^  toteber  jnrndte 
jogen.  ©efe  5Äad^teö  aber  5Watibitati«  2Rariä  8.  ©e^yt  fomen 
fie  lieber  »nb  fd^nfen  geä>er^)feite  in  SBerle,  babnrd^  abet 
bagmai^fen  nur  ein  $an^  abbrante  bnb  »el^rete  fdjte  ©tnnbe, 
ba|  fie  toegen  ber  lobten  bnb  SScrtc^ten  toieber  ^b»eid^en 
muften,  atfo  toic  ber  |)iftoricttö  metbet: 
ti)t>  fc  bo  cfitemen  njebber  to  f)uif 
en  beet  feben:  tl^u«  tl^n«,  nid^t  mcl^r  i)txni% 
be  anberen  l^ebben  bon  Sporne  gcfagt 
be  Düneü  l^ebbe  fc  op  be  ban  SBerte  brad^. 
SBie  e«  ban  and^  babei  j>tiebe,  baf  bon  S)ato  begen,  bie  bo« 
©oeft  bf  bie  bon  SBerü  fonberßd^  nid^t^  ?Öeiter«  bomal^men, 
fonbern  mn^Un  SerÖe,  toie  e«  gut  ßölnifd^  loare,  atfo  and^ 
flttt  ßiWnifd^  U^m.  Darftber  ban  (grfebifd^off  35ietertd^  an 
fotd^er  beftenbigcr  Zxtts>  önb  ©tanbtl^afftigfeit  ber  bon  SSerö, 
fotd^e  gute  ©ati^faction  entjjfingc,  bag  aud^,  toie  nad^gel^ent^ 
burd^  3nter^)ofition  beg  ^er^ogß  bon  »urgunbien,  toie  and^ 
©r.  ^jabftt.  f)eitigleit  fetbft  Nicolai  5«,  per  specialem  legatum 
1449*  de  latere  anno  1449  ber  griebc  gtoifd^en  beiben  ^errn,  bem 
Srlbifd^offc  gu  (Sötten  bnb  f)erfeogen  gne  €teue  in  SWaftridt 
gentad^et  lourbe,  -bag  Sonfiftorium  ober  geiftßd^e^  Oerid^t, 
toetd^c«  babeuor  fünften  in  ©oeft,  al§  ber  cl^urcötnifd^er 
^mimm  in  SBeftuaten  gemefen,  gnm  3eid^en  einer  Sieber^ 
1460.  ^ettnnge  ao.  1450  bf  SBerte  mit^zt  bnb  baburd^  «nlaf 
gegeben,   ba§  fetter  beute  manäftx  feiner  getel^rter  SKan  in 


67 

fettige  ©tcttt  fld^  ntcbcrgefcfect;  jubeme  aud^  mtt  bcr  Seit  bie   U50. 
So^rungen  bafelfeften  gimbtld^  gugcnol^mctt. 

®og  ©eftc  aber  wag  für  ha^mafftm  folgte,  toatt,  bag 
öon  fotd^er  ^tit  an,  in  bcnen  hegftcn  l^nnbert  bnb  mel^r 
go^ren,  fein  anfttcrtiger  Ärteg]^  ober  ge^enbtfd^afft  ber 
feibW  toetter  t>erf})üret  toorben,  Sffier  bcr  teibigcr  ©atl^an 
tsnbcrüete  injtmfd^en  nit,  gteiti^toofl  einen  alg  anbern  SBeg  ju 
toirden  bnb  feinen  gtfftigen  ©acmen  be§  intoenbigen  SSnfrie* 
kn»  unter  bie  (gintoöl^nere  ber  ©tatt  S35erö  angjuftreutoen, 
wagen  ban  bafeftften  fold^  B^^^trad^ten  entftnnben,  toeld^e 
juftitten  bnb  Bet^jntegen,  bie  ggfte,  8anbt6fürften  bnb  ^err« 
gtiug  JU  fl^ttn  Ibelanten. 

SJictDoÖ  ttit  ol^ne,  ba§  fotd^er  JBnfterne  Inmenbiger 
3»el>f^)dtett,  buiB  fettige  3eit  bBer  niel^r  aud^  toofl  größere 
©tfittc  gefallenen  bnb  getoirdtet  l^aben.  SKan  Icfe  Brun:  in 
fteatro  urbium  foL  250  toie  e§  ao.  1450  in  ber  benad^Barter 
Jteid^lftatt  ©ortmunbt  bai^er  gangen,  inbeme  burd^  eine« 
8ffftanb  bie  ©itben  bnb  ©emeinl^eiten,  an^ita^  ber  ©efd^ted^- 
terc,  bie  SRal^ttfteßen  ba  einnal^men.  Item  Jäcobum  Draconem 
de  orig,  et  jure  patriciorum  Cap.  8.  fol.  316  quanta  dissidia 
ao*  1478  Halae  Saxonum  inter  plebem  ac  patritios  seu  sali-  U78, 
narios  ibidem  extiterint.  Item  pölitica  Adam!  Contzen  de 
dissidio  Lovaniensinm  et  passim  alios. 

aifo  toal^te  bngefcl^r  aud^  ber  ^dt  einer  bon  SRüben 
fiöfSB^It  fommen,  $unott  ©reue  genant,  ein  bnrnl^ig  bnb 
jontttuftlgcr  9Äan,  baß  er  alba  gu  gttn-  Siüben  in  ber  Si^at 
bergcftalt  Begeiget,  baß  aud^  bafelBften  biefe  Rhytmi  bon  iffmt 
mi)  im  ©ebed^tnfiSe  fein: 

f)ttnoIt  ®rene 

n>a§  nit  bid^t  bnb  geue, 

bornmB  nei^me  toie  el^me  be  Steift 

85nb  be  §oebc  bartl^o. 
Sicfer  ^nnott  inftnuirte  fid^  Be^  ben  ÄmBtern  bnb  ©itben  gu 
Sera  mit  SBef d^utbnng  ber  ©alleren ,  oB  tooften  fie  bie  ®e* 
»einl^ett  bnterbrttdten,  aud^  mit  großer  ^romeßen  gegen  bie* 
letten  bnb  bag  er  bie  Statt  in  einen  anberen  ©tanbt  feftcn 
tocte.    ®rmmü  mad^ete  fid^  fo  confiberaBef,   baß  er  aud^ 

5* 


68 

chbtltc^  jum  Surgcrmctfter  angefcfect  »utbc^  richtete  aber  mit 
3uite^unae  gftr*  ^mbter  mt>  ®ilben,  fonberltd^  gegen  btc 
©ältere,  in  Slufbringung  eine«  netoen  ©al^Brnnnen,  tote  and) 
mit  toirdtid^er  gntfcfenng  ber  ©Sl^cre  an^  beren  9fa]^tt6fteßen, 
önb  Sntrubirung  Stnberer  bon  ben  festeren  an  bcren  ^k^ 
bnb  fünften  in  SScrrndnng  ber  ©crid^ter^  sub  specie  atteg 
naci^  bem  5Rübenfci^en  9ted^te  etngnrid^ten,  fold^e  büße  ber* 
xoo^xnt  §enbete  an,  ob  folte  alfeg  au^  ben  alten  ©d^rantfen 
berfefect,  ja  ba^  SSnterfte  bf«  ÖBerftc  gefe^ret  njerben.  ?tIfo 
att(^,  bag  fd^ier  enbtlid^  9Äorbt  bnb  Stobtfd^Iag  barang  ent- 
ftanben  toe^re, 

!j)a  lame  SrfcBifd^off  bnb  Si^nrfürft  §etmannn6  bc 
Maffia,  princeps  admodum  doctus,  toie  er  Befd^rieBen  tüirbt, 
sapientissimus  item  multisque  virtutibus  egregie  excultus, 
quin  et  pacis  publicssque  tranquillitatis  studiosissimus ,  auf 
einfommenbe  (^tagten  biefe^  toeit  au^fel^enben  ©treitö,  am 
1482.  10-  getr.  1482  in  l^i^l^er  ?ßerfo^n  fetbften,  fambt  trefjiid^em 
Somitat,  ju  bero  ©tatt  2BerH,  nal^me  fid^  be«  95erlauff^ 
fürftbättertid^  al^n  bnb  Bemül^ete  fid^,  bie  ©ebred^  Beftenbig, 
etoiglid^  aBjntl^un,  toie  anß  folgenben  6om|)ri?mifen  mit  mel^:^ 
rem  aBjnnel^men- 

Tenor  compromissi:  ^n  nji^en,  fo  ftd^  mannigfat* 
bige  ©eBred^en,  ^toz\)hxaäfkn  bnb  fd^n)erc  Sefd^utbungen  an 
8t>ff,  (SS)zt  bnb  (Slim})ff  breffent,  entftanben  l^aBen  bnb  Belegen, 
bie  ban  jefeo  ali^ie  ju  SBerle  für  bem  l^od^toürbigen  in  ®ott 
aSatter  bnb  bnrd^Iend^tigen  ^oi^geBol^rnen  gürften  bnb  ^errn, 
$errn  ^ermann  (SrfeBifd^offen  ju  6ößen  bnb  Sl^urfürften 
|)erfeogen  ju  aBeft()]^aten  bnb  ju  (gngern,  bnferm  ggften.  KeBen 
|)errn,  alg  bem  ganbtöfürften,  in  iße^toefen  beg  5Dl^omca})itnf§ 
gefd^idCter  greunbe  bnb  feiner  fürftfid^er  (Snaben  breffttc^er 
^&tS)t  j)nb  efelid^er  grennbe  bon  »iitterfd^afft  bnb  ©tätten 
beg  8anbt«  gu  SBeft^jl^alen,  jum  ©tifft  Soßen  gel^Jrenbe,  off^n* 
Bal^rUd^en  bfgebal^n  bnb  in  SSergeid^nng^833iefe  bon  aßen  nad^* 
gefd^rieBen^n  5ßart]^e^en,  feiner  fürftüd^er  ©naben  ouergeBen 
fint  9iemBIid^  gtoifd^en  ben  ©et^ren  bon  SBerle  mit  il^rem 
Stnl^ange  eineö  gegen  bie  anbere  Surgere  bnb  ©emeine  bafelBft 
ju  ©erße  anbern  23^eil§,  3tcm  atpifd^en  SBid^arben  bon  ©nfc 


69 

gttt.  @d^nibeU)tnt  9m(tmann  pxt  SBerle  eined  gegen  bie  ))ürfd^r.  1482. 
Surgere  önb  ©emeinbc  ju  SBerIc  anber«  23^ette«,  aSnb  bait 
nodi  itotfd^en  ben  gtt>ei^en  alben  Söurgermetfteren  ®ottfd^aI(ät^ett 
Sronbii  tnb  ^ol^an  ^fettcnbcrt  öon  SSSerIc  tl^re«  2:^ett|  gegen 
bie  temeltc  iöurgerc  önb  ©emeinbc  ju  SBerfl  anberg  STl^eilg, 
tteld^e  Oebred^en,  Btoe^trad^ten  önb  Scfd^ulbungen  öorfd^t* 
biß  ^arti^ien  gne  aßen  ©^ben  turfd^r.  mit  gutem  SBlCen  an 
ben  fiemeften  öufern  gnäbigften  §errn  öon  gößen  geftalt  l^aben 
önb  genfelid^en  Der^)fteben  feint,  in  ber  ©eftatt,  toie  finc  fürft* 
ü(^e  ®naben  f^  barumb  gutlilen  mit  SBifen  ober  red^tüfen 
eittfd^ciben  »erben,  ba§  eö  babe^  bliuen  önb  öon  aßen  SE^eilen 
gegolten  t>nb  boBenjogen  toerben  fofte* 

^l^ie  folget  nun  (ben  langen  Content  be^  compromissi 
jji  otBreütjiren)  loie  »nb  toeld^er  ©eftalt  bie  ©d^riften  gegen- 
einanbcr  einjngeben.  SZembßd^  baf  bie  ?ßart;^e^en  il^re  SCl^n* 
fjjrad^en,  bie  fie  gegeneinanber  ju  l^aben  vermeinten,  Binnet 
bem  3Äonat  Sßartio  negftfotgenbe  ünb  baruf  ban  bie  atnb* 
ttorbt  im  Wfxili,  bie  Sieberrebbe  aber  im  5Wajio  ünb  enbttid^ 
bie  Sßad^rebbe  mit  aßen  Äunbtfd^afften  bnb  a3en)ig,  eö  njel^re 
m  ^riuilegien  ober  fünften,  toa§  einer  jeben  ^artl^e^en  ju 
(einer  ©ered^tigleit  bienen  ober  nötig  fein  mögte,  hinc  inde 
kfd^rieben  önb  i>erfiegeft  bem  cl^urfln.  Oberictncr  naiver  Slrnö«* 
fcrg  einfd^idfen  önb  baruf  ban  aßerfeit^,  toan  nit  nod^  bie 
®tttte  JU  flnben,  beß  cl^urftn*  ggftn.  9icd^töf^rud^e«  getoertigen; 
inmittclE^  aber  einer  ben  anbern  mit  SBorbten  ober  SBcrdten 
nit  fcefe^ben  folte,  be^  ben  Sieben,  fo  fie  ^l^rer  cl^urfln. 
(änaben,  ber  fiird^e  bnb  Srfeftifft  getl^an  l^ctten.  95nb  beg  in 
Srfüttbt  u,  f,  to-  ©egeuen  ju  333erß  auf  ©ubenftag)^  nad^  ®t. 
©d^olaftüen^'Sage;  in  ben  ^al^ren  bnferö  $errn  bufent  bier* 
^uubert  gtoee  bnb  ad^tjigl^, 

SGBie  nun  biefem  aßerfeitö  ge^orfambft  alfo  nad^Iommen 
bnb  ber  cl^urfle.  Obcrießner  bie  hinc  inde  bor  bnb  nad^  ein* 
äetommene  ©d^rifften  nad^cr  §offe  eingefd^icfet,  famen  enbttid^ 
m  Sittfang  t>t^  S5ecember==3Wonat^  gltn.  1482  teu  Qaiixt^,  ®e. 
%rfle.  ©naben  toiebcrumb  nit  aßeine  in  bero  l^o^er  ^erfol^n 
Wftett,  fonbern  aud^  (man  fe^e  toie  ber  gütigfter  gürft  bnb 
§err  felbiger  ©tatt  3Berß  fid^  angenol&mmen)  mit  S^ro  nad^^ 


70 

caifAttnU  tjnb  {Rä^ttcn,  »ic  awd^  9iittcrfd^afften  t>nb  ©tätten 
be^  gütftcnti^mnB«  Sa3eft<)fatcn.  Der  Anfang  önb  (g«bt  aBcr 
ergangenen  9ied^t«f|)ruci^eö  lautet  alfo:  SBir  ^erman  u4-ö>^*®) 

15(Ä  «16er  foBatt  gr^ifd^off  ^erman  ao.  1508  biefer  äBett 

gefegnete  j)nb  (Srfebifii^üff  ^l^tü^)!  ein  ©raff  bon  "S^una  an 
bcr  gi^ur  bnb  {Regimcnte  fuccebirte,  gtenge  b<HJ^  ber  voriger 
germen  »ieber  al^n,  tote  ju  feigen  anfe  fotgenbem  ftard  claufu* 

1510.  «rten  JReceffn:  Sir  ^^ia^jg  bon  ®otte«  Knaben  u.  f.  tt).^^) 
3^^^  l^ette  eö,  nur  Mol  U\f  ber  ©efd^id^t^etäel^Iunge 
ju  bleiben,  bie  9?otturfft  eben  nit  erforbert,  biefc  9{eceffud 
(Sr^Bifd^cffen  önb  ßl^urfilrften  ^ermanni  bnb  ^]^tli|?|)t  berge* 
ftatt  toeitleuffig  gtt  infertren;  gteid^tooü^  ba  baraug  ju  fel^n^ 
toie  forgfäftig  fceibe  i)iäf\tUUxä)^U  8anbt«fürften,  batuf  l&ebad^t 
getoefen,  bie  ©tatt  Serö^  inbeme  biefefte,  Be^  alten  M§  bal^cr 
borgefaßenen  SDccafionen  fo  treio  bttb  rebtUd^  be^  bnb  an 
beut  Srfeftifft  6öUen  \i<Sf  gel^alten,  c^nt  beme  and^  alfo 
gelegen,  ba^  bie  jelttid^  ganbt^i^errn^  bie  weniger  and^  nit 
bie  töMid^fte  ganbtftänbc  bon  JRttterfd^afft  bnb  ©tätten  ju 
crforbernber  protection,  baruf  ein  Äug  ju  l^aben,  fonbertid^ 
U\)  intocnbiger  JRul^e  öub  ©nigicit  jn  eri^aften;  ®o  toirbt 
bem  geneigten  Sefer,  abfonberlid^  ben^n  bon  ber  3iitterfd^afft, 
bereu  SSorfai^ren  (fo  ber  ^üt  gu  beut  ®uteut  mit  coo^jerirt) 
barunter  fid^  fiuben,  bie  ©eitleuffigleit  i^nen  berl^offentöd^ 
nit  berbrieglid^  faüen  tagen. 

aber  loieberumb  ad  contentum  ju  lommcn,  »af  hod^ 
b^o  gur  3eit  für  ein  burul^iger  (Seift  be^  t^eit§  Seuti^en  ju 
SBertt  eiugeiourfetet  getoefen  fein  mag,  eutftunben  batt  l^crnad^ 

1519.   ao*  1519,  atfo  bei)  Reiten  grfebifc^offcn  Hermanni  de  Weda 
gteid^tooti  bagutal^ten  nit  eben   gegen  bie  ©ätfeere,  bannod^ 


26)  2)cr  fJcrf.  t^eitt  l^ier  einen  ^tuSjug  be«  ©d^icbf^ru^e«  jtoi- 
fd^ctt  bcn  @ä(<jcrn  unb  ber  @tabt  mit,  tiefer,  fo  tolc  ber  @^rud>  g»i' 
ft^en  ben  alten  Süt0crmeijlern  u«b  ber  @tabt  unb  ber  jtoiWcn  bem 
Amtmann  t>.  (Infe  gnt.  @d^nibett>inbt  unb  ber  @tabt,  ßnb  obgebrucft  in 
eeiberife  Urt  ^u^c  HI.  9^r.  986;  w  in  ber  ^ott  215  an^  ncd^  ber 
3n6a(t  eine«  iiac^trägtid^cn  @^ru^e«  ©ermann«,  ö.  SRartin«  Äbenb 
1485  angegeben  ift,  beffen  ber  ^erf.  nic^t  eri»ä^>nt  —  27)  2)er  ^>ier  im 
flu«guge  folgenbc  SJejeß  beö  (Srgbifdbofö  Witipp  n.  toon  2)ann,  d.  «J« 
1,  October  1510  in  eeii&erft  \Xxl  ^uxi^c  III.  9h:o.  1011. 


71 

to^^rumB  einige  attbere  fixere  Sndt^en,  tattiitx  obtx  bie 
andiores  (jitfolge  it%  testeten  angejogenen  ftard  claufulitten 
?]|tti|)<)ittlfd^n  SRcccffue)  anäf  am  8e6cn  gcftraffet  »urbcn. 

5D]^a  bbcrtegete  Sri&6lfd^off  f)ennan  mit  bcm  SKagiftrat  1519. 
böfettft  ju  ScrÖ,  »ic  biefcn  fingen  ba  bif  bälget  faft  Icinc 
Sautctctt  l^etten  l^clffcn  mägcn,  ferner  ju  t^mi  fein  »olte;  ber 
SRagiffcrat  aber  fteflete  aöef  bnberti^enlgft  gel^orfambft  an  @r. 
ei^urfln.  ©nabcn  btib  bero  l^od^toclfer  Statinen  l^ol^cf  fettftel^ 
genc«  ©utflßbcn*  ©an  atfo  metbet  ber  b^omatg  l^icrfikr  auf* 
gerid^  9tecef  post  alia:  ntt  bcfto  minbcr^  nad^bcm  in  biefen 
irrigen  ^anbeten  toic  cbgefci^r*  bem  'iSttdft^pxnäf  etoan»  ßrfr« 
Mfiä^öff  ^erman«  nit  nad^fommen,  l^aben  »ir  ijon  mel^rgltn. 
©nrgemteiftcren  bnb  9iä^bten  begehrt,  ftc^  bf  SEBege  ^etffcn 
§tt  6eben<fcn,  »ie  nnn  l^inffiro  l^ierein  ju  feigen  fel^^  bat  fottid^ 
3rt^nmb  »nb  SBicbertocrtigfeit  gegen  obgttn,  ^ziSftSipxnilf  nit 
mel^  öotgenol^mmen,  ©nigfeit,  gnbe  ^oUce^  lonb  9iegiment 
Dnber^Iten  n^erbe«  ^arnff  fie  aSnf  geanbtmortet^  bat  ^tf 
frid^n  9ia]|tt  bnb  aSerforgnng  gan^  an  S5n|  bnb  bnfe  Siäibte 
flelten,  b^  3»tt^^P^t^  SB^  »erben  \oiäft^,  mit  genngf amb 
©erfei^ng  berfurgen;  bcmfclben  SSnferm  JRaibtfd^Iagc  i>nb 
®erforgnü§,  fie  at§  bic  gel^orf amen  folgen  bnb  nad^Iommen 
»otten.  —  SUfö  toic  fd^on  tcngftenöl^cro  be§  ganbeg  Sßottnrfft 
jn  fein  erad^tet,  ©erß  a(§  einen  ®ränfee«=0]^rt  mel^rcr«  }u 
befcftigeri  tnb  mit  einem  ©d^Ioß  ju  berfel^en,  fu  tonrbe  mit 
JRal^tt  eineö  l^od^toürbigen  2:]^nmbca^ttut§,  n>ic  and^  fambtttd^er 
ßanbtftänbe  bct  gürftentl^nmbf  aBefH)]^aten  bon  iRitterfd^afft 
Dnb  Statten  bal^in  refoluiret,  baß  gegentt)ärtlgeß  nod^  ba 
fte^enbef  ®äfU%  bal^in  ju  fefeen,  glci^njoC,  VDic  in  beme  l^ir^ 
über  terfaletem  recessu  ßrfebifd^offen  Hermanni  ggft.  |)räocc«* 
<)tret  bnb  tjerfid^ert,  mit  biefen  beutlid^cn  SSol^rten:  »nabbrüd^ig 
i^rer  (ber  ©tatt)  ^ßriuilegien,  gre^i^eiten  önb  SSegnabnngen, 
guter  ®etDi?]^n]^eiten  önb  aüer  il^rer  ©ered^tigleiten,  |)aue  tjnb 
©fiteren,  biefelne  SBir  l^nen  iugefagt,  gnäbigßd^en  gu  J^aubt* 
l^auett  bnb  fo  öieß  Don  ißoiben  jn  bcfeftigen,  beftetttgen  »nb 
itt  Dcrmel^ren  bnb  il^nen  ein  gnebig  |)err  ju  fein.  ®e&  ju 
Srhtnbt  ber  ©arbeit  m\>  Defter  ©tcetigfeit,  Ivanen  ?Blr  @r|- 
Mfd^off  »orfd^r.  bnfer  ©iegett  an  biefen  SSnfern  iBrieff  boen 


72 

1519^   ^W^t  t>«^  gete«  ift  in  SJnfcr  @tatt  SBetfe,  in  bctn  3<^i^^ 
bufcnt  fünff^unbcvt  önb  nctocnjci^ett,  t)ff  ©aterftag  nad^  tmfer 
Heuen  f^an^n  Xclq  conceptionis.    ^ieki  ouer  tnb  al^n  ftn 
getoel^ift,  bie  tDÜrbigcn  toottgcSo^rnen  (gblen  ertarcn,  SSnfer 
©rober,  @d^tt>ager,  5Weuc,  Stallte,  tteben  Stnbäd^tigen  bnb  ®c* 
tretoen:  fjrieberid^  Orauc  gu  SBiebe,  ©i^cml^err  aSnfer  ^d^en 
jtt  esßen  önb  ?}rcBft  ju  ta^fer^toerbc,   Otto  ®rauc  jum 
Siittberg,  5Dieterid^  ÖJraue  ju  äRanberfd^ibt  bnb  gu  Stantfcn* 
ftein,  ^err  gu  ©d^leiben,  S)egen]^arbt  Söitt  ®octor,  ^ricftcr* 
San^nid^  SBnfer  ©l^ouiürd^n   gu .  ßööen  Sonder,    SSkmcr 
^ot^abeü  öan  IRaffenerffurbt   bufer  Slmbtmau   gu  B^iiiQ^^ 
©d^eiffart  ban  SJierobe  ^err  gu  §emmer«bad^  ^nfcr  HÜtfit* 
man  gu  S^btberg,  ®o§»in  Äcttler  ©nfer  Stmfctman  gu  §ouc* 
ftatt,  So^an  Duabe  §err  guc  Sanbtöcrone  bnfcr  SRarfd^oId^ 
Qol^an  §aefe  bon  (Sonrabt^l^eimb  SSnfer  Stmbtman  gu  8^nnc^ 
öol^an  tyan  Sodenforbe  gut  ©d^üngeÄ  SSnfer  ganbtbroft  gu 
ffiJeftual^Ien,   Strnbt  bon  2:ülen  bnfer  SünStman  gu  9Äcnbcn 
t>nb  §ad^en,  Q^f)^n  gürfteuBerg  Sünbtman  gu  SBerß,  griebrid^ 
gürftenberg  gu  ^atttUoppe,  ^^ol^an  ^oberg)^^  Qt^an  t>an  Oetl 
bnb  Qt>i)an  Seringl^fen  38nfer  ätuibtuian  gum  §ertjJerge  zc. 
3n  Summa  l^od^anfel^enttid^er  S^n^^n  genug,  baß  fold^  ®d^o§ 
ber  ©tatt  äßerü  an  bereu  ^riuilegien,  gre^l^eiten  bnb  S3egna* 
bungen,  »ie  amiS)  bero  guten  ©eioonl^eiten  bnb  oücr  ®ered^* . 
tigfeiten  nit  ^)räiubictrlid^  fein  foße,  toie  e«  bau  btf  bal^er 
aud^  anberß  nit  obferuiret  ober  gel^aften  uwrben, 

SBanö'nur  nit  Stniag  gebte,  ba§  quoad  onus  praesidij 
ble  <St^tt.  gttn>?il?n  niel^rer«,  bau  anbete  ©tätte  beg  gürften« 
tl^umb?  Sffieftjjl^alen,  baburd^  ^)rägrauiret  toürbe;  Sffcer  e^  gel^e 
tt)ie  ba  loottc,  bie  §llten  i)<ibm  ber  ßzit  ncrn  obgttn*  SJl^rl^e^ 
l&eren  gefagt: 

^ebben  gebal^n  Änirte  tjnb  SRubad 

2B{e  l^ebben  to  SBertt  bci^alben  gut  ®emadt. 

1534*  3(ber  meistere  ^eimbfud^ungen  ®otte§  folgen  nod^  Anno  1534 
am  4ten  ©e<)tembri«  entftunbe  gu  äöerü  in  SBe^Ife  §aufe 
am  SÄardfte,  ber  am  ©ontag  baden  tooHen,  eine  gefd^toiubc 
getoerPrunft,   baburd^  me^r  bau  200  f)äufere   rfngeäfd^ert 


73 

mtbm  t>nb  14  äRcnfd^en  crfcarmttc^  mVtommtn  mt  baft 

Anno  1538  al§  ein  äÄorbtbrenncr  granfe  ©d^töbct  gnt,    1538. 
in  %(krt  Äibbcrö  ^aufe  bafcftften  rJctoer  Dnb  Suntcti  gctegt 
ift  i>6cr  fotd^e  6etbe  »rättbc  bic  l^afte  ©tatt,  bom  9)iarcft  Bt§ 
an  bic  SKcfjfter  ^fi?tte  in  ben  ©runbt  aBgebranbt 

Anno  1550  ben  13-  SRartijl  auf  Dominica  8ätate  feint  i55a 
oBermoi^tg  107  §änfere  an  ber  Äemjjenftrage  aBgebranbt, 
inbcme  ^in  Smmtxtneäft  ©erbt  Saide  gnt^  bnrd^  3obft 
©triden  einen  ge^enbt  beg  Sr^ftifft«  (Sollen,  barju  erfanffet, 
getocr  Dnb  gnnten  geteget  l^attc.  5Diefer  SDRorbtbrenner  aber 
ift  zxtapptt,  aix^  ber  ^tatt  ble  einge&fd^erte  Örtter  borbe^ 
aefd^tdffct,  in  4  @tü(fer  get^eilet  bnb  ber  to|)ff  für  ber 
©tctaer  fiforten,  im  eifenen  Sorbe  an^gel^enfet  »erben. 

Anno  1555  tmge  fid^  am  ©af^plafee  t)nb  gtoar  mit  bem  1555. 
?fifec  felbften,  eine  mercftoärbige  ©ad^e  gn,  toeld^e,  toeiten  and^ 
ein  cirf^redßid^cr  Sranbt  bamf  erfolgte,  nit  im^)ertinent  ober 
unjeitig  faßen  m8gte,  gleid^  and^  anbere,  al§  nod^  jiüngft  ber 
S)octor  ^onborfflue,  ®a%reeff  jn  ^aU  in  ®ad^|en,  ba^ 
baldige  bnb  l^emmbl^er  gelegene  ©atfetöerdfere  accnrate  befd^rie* 
ben,.  eta>a  bi^  Ort«  mit  einkuffen  jn  taßen.  SHfo  ift  jn 
toi§eu^  ba^  biefe  SSJertifd^e  ©atfebrunnen  fotooß  ber  in  ber 
Statt  aI6  and^  ber  anbere  im  ©tatt^graben  bnten  au^  bem 
©ftbcn  l^er,  auf  einem  fetfigen  ©runbe,  beibe  j^ngefel^r  270 
gut  bott  einanber  Ijertjorbringen,  bergeftalt  ftardf  (Oott  ift 
nimmer  genugfamb  bafür  ju  banden)  ba«  ti>an  fic  nit  ftel^tig 
gebraud^et  tjnb  belogen  mürben,  biefe  faltjrige  Oueßen  fo  tt>oI 
a(§  aud^  bie  übrige  füge,  mtäfz,  atg  bic  auf  bem  großen 
©eid^e,  it.  bie  auf  bem  ©d^tud^e«  ©eid^e  ünb  bie  auf  bem 
^eßenborn,  toie  aud^  anbere  meiere  be^  i>nb  neben«  biefen 
©alfeabcrn  l^erborbringen  bnb  im  Stufflugc  eine  Säad^  geben, 
fo  nod^  de  praesenti  bie  ©alpad^  genanbt  toirbt,  fötd^en 
©trol^mb  gimbUd^  ftardf  mit  termel^ren  ioürben.  Sßte  beme 
nun,  el^c  biefe  bergeftalt  bnter  Dub  mit  bem  toilben  SBaßer 
^erborbringenbc  ©alfeaber  (ba  e«  Slnfang«  bor  SSettJo^nunge 
biefe«  Dl^rtc«,  i)on  ®atii  i)nb  fügen  Safer  ein  Sl^ao«  getoefen, 
ift  gicid^tooß  enbtftd^  bon  ben  ©ad^fen  ober  toetd^e  bie  erftc 


74 

1565.  getoefen)  butc^  S(()>faittng  beg  folltigen  Don  beut  fftfen^  eine 
®t)faxaüt>n  ober  SBnberfd^eit  gma^fftt,  olfo  ba«  bie  ©atftabem 
in  l^Dtfeemett  SBterf^)antten  bwb^  mit  »et  jttfajnen  fleftrid^enen 
©DÖen  bnb  btnB  bnb  nmi  geftemjjctter  3iegeterbe  30  gu§  ^oäf 
in  bie  §ö^be  oufacfill^ret  »orbcn,  big  in  Anno  1288  ber 
einer  SSrnnne  nul^mer  im  ©rabcn,  toie  oben  (@.  53)  gentetbet, 
jngleid^  mit  ber  @tatt,  ber  önbe«  gerfUiret  bnb  bat  fat^rige 
unter  bag  füge  getanen  kDorben,  ba  gleid^iDoI  )>nterbeten  einen 
alg  anbern  SBeg^  ber  in  ber  @tfttt  Itggenber  SBrnnne  ge<)ßeben 
mh  mel^r  af)n  ©atfee  geben,  otg  anftoert«  l^in  berfd^ßfen 
»erben  fSnnen.  «ber  inbeme  gteid^tooß,  obfd^on  foJd^er  ®e* 
ftatt  baß  ffißc  SBager  t>om  falferigen  abgcfonbert  »orben,  bie 
93ac^  aug  bem  großen  !S)eid^e  negft  bem  Principal  «^^al^« 
brnnnen  i^erfienffet  bnb  bal^ero  bie  alten  püüi  beforgct,  baf 
bod^  ba§  füge  SBafer  i^on  ber  ©eiten  l^ero  fid^  in  ben  @al^ 
brnnnen  eintringen  folte,  l^aben  fie  gioif d^en  gttr«  SBad^  mt> 
bem  ©al^brnnnen  einen  onbern,  jiebod^  Keinem  9leben)>ü$en 
mad^en  laßen,  barin  fld^  ba|  füge  ©ager  giel^n  fotte;  auf 
S33ei§  önb  9Äae§  »ie  folgen  toirbt  önb  bamal^iger  @äl|er«' 
Obrifter  bnter  ben  annotatis  de  ao.  1555,  63  t>nb  66  fetbften 
befd^rieben  mit  biefen  äöorten: 

@nbtUd^  all  bnfere  @al^lned^te  bero  SSernntren)nnge 
anber«  nit  gn  bemSntcIen  getoigen  at|  nur,  ba§  ber  ^rinci^jol* 
©atfefonbt  mit  fflgen  SBa§erfj>ringen  berfälfd^et  bnb  »erborben 
toürbe  önb  be§j)fatg  anff  ben  «ngenfd^ein  fld^  berneffen,  baß 
»an  ber  $üfe  begogen  »örbe,  fid^  finben  fotte,  »algeftalt  mi^ 
bem  Keinen  9ieben|)il$e,  »eld^en  bie  aSorfal^ren,  tmi  baß  »übe 
SBager  barinnen  anzufangen,  gtoifd^en  gttn*  redeten  @alfc|)fl6 
bnb  ber  vorüber  tauffenben  93edte  aufgebatoct,  fid^  efelid^ 
ffiager  in  ben  $rinci|)aIfoebt  eintringen  tl^ete,  bergeftatt  aud^ 
at|  ber  ©alfebrunne  big  auff  ben  ®runbt  anggeteel^ret  »nb 
bieg  angeben  gtoar  toal^r  befunben,  I^Sd^ftniJtig  erad^tet,  biefem 
©d^ben  borgulommen  bnb  abgul^elffen*  ÜDerotoegen  nad^  ge^jflo» 
genem  Stal^tt  mit  erfal^rnen  Seutten  bienlid^  befunben,  ba§ 
ganfee  (grbtreid^  gtoifd^en  bem  ©aC^fotbe  önb  ber  SSedfe,  fo  tief 
all  ber  ©al^brunne  ift  (ab  bre^gigi^  ^f)  attfeu»innen,  »ie 
gefd^e^en,  atfo  ba|  man  ben  ©atfe^jfife  bmb  IBbergel^en«  tolßen, 


75 

Ht  @nMd  ftfl^en  rnftgeti;  Sunt  bc  Ufmbt,  tag  ber  toriget  Ifi6& 
Heiner  5«eben;>>ilö  öctattet/  ffatt  man  bcnfetten  bif  In  ben 
Sninbt  aufnel^men  »nb  einen  bergfeid^en  neioen  toieber  on  bie 
W  leggen  lagen,  geftatt  fold^e«  auff  biefe  Säcife  angeorbtnet 
9Äan  l^att  Jtoifd^en  ber  S3ad^  t>nb  bem  ^rincl|>alfal6- 
bruniien,  ber  oben  in  aflen  öier  ©eiten  12  g«l  »eit  bnb  tolc 
glt.  30  gtt|  tieft  einen  Keinen  SSierf^^an,  bngefel^r  6  gug  »eit 
»Hb  Brett  gejiuunert  bnb  t>mb  ben  (Srrnibt  tjmb^er  bi|  oben 
m^,  mit  burd^bol^reten  Soflen  önb  ftarden  SSrettern  befcfet 
Mb  autgefül^ret  t>n\>  ertenftöde,  Strmen  mt  SJanemen  bitf, 
ba^erumb  gclegget,  auf  bag  aüeß  fftßeö  äBager  fo  t>ieüei(i^t  in 
ben  ©ol^foibt  fid^  eintringen  Knte,  burd^  bie|  ^otfe  bnb 
RJ^ren  in  bi^fen  Heinen  ^Weben^Jüfe  gu  teiten  t>nb  alfo  öon 
bem  Satfebrunnen  abjnfel^ren  fein  mägte.  ©otd^em  »itben 
iafer  aber  ben  W>iUif)  gu  toeifen,  ^att  man  au|  blefem 
Keinen  p^e  einen  ßanaet  nad^  ber  Sede  geleget  önb  bie 
Sft^fommcn  mit  gleig  ermal^net,  baral^n  gn  fein,  ba|  gfte; 
Seife  jeberjeit  2  ober  IV«  5«!  t>nter  biefem  (Sanael  bero 
M  ^ttben  mögte  bnb  fd^reibet  barbel^:  &i  foßen  aud^  »ufere 
hi/torm^n  bnb  (Srben  toifeen ,  ba§  ed  jtoifd^en  ben  be^ben 
Drt))iften  be«  ^ßrinci^alfoibt^  wt  ber  SSedfe,  mit  großem 
SeiB  Dßb  Soften  mi  bem  ©runbc  i^inauff  mitt  Soß  t>nb 
Mtoctde,  fo  lunftig  auffeinanber  gefefeet  »nb  mit  SWergel 
gebemmet;  bag  baburd^  numel^r  fein  füg  3Bager  fid^  nad^  bem 
©al^foibe  l^inein  tringen  !an,  tootte  atfo  iSnd^  t>nfere  gotgere 
alle,  at§  »nfer  gleifd^  bnb  ^lnS)t  ^tmH  ermahnet  l^ben,  ba| 
3^r  gtt(i^  berfeitd  mh  m  ber  Bedfe  lünfftig  aöe|  Säatoenl 
enthaltet,  e«  fage  Dnb  ral^te  @ud^  aud^  »er  ba  t»iU,  bau  bie* 
[elbe  Seite  bergeftalt  Dertoal^ret,  bag  nul^mern  bal^ero  bag 
(ije  ©ftgcr  jum  ©at^brunnen  leinen  BwA^ng   foße  i^aben 


aber  n)ie  bod^  ao.  1563  fid^  f)>üren  Hege,  bag  numel^r  1563* 
^  fü|c  SÖager  t>on  ber  5ßortfeiten  l^er  ben  ©d^aben  tl^etc, 
#  mif  ba|  nun  forterd  ium  Sßerdt  ©al^ed  mel^r  ^ol^ 
wforbcrt  ioürbe,  bau  Jel^malg  babetor,  feint  barüber  üielgltc. 
iembtltd^e  bamal&nge  ©elftere  faft  beftfirftt  önb  nod^mal^tcn  ber 
iporben,.  bnongefel^eu   aöer  »eiterer  SWül^e   bni? 


löea.  Soften,  e^  an  tiefet  Letten  mitt  ^up^runge  etoe^  betgteid^en 
Keinen  fjanfli>fifecn«  gn  mad^en,  tote  betet«  an  bet  SBeftfeiteu 
gcfd^el^en,  StBet  tele  man  mit  OtaBen  (batuntet  bet  @at^^>ü$ 
mit  bnnad^Ieligem  Sltt^f(^ö^)ffen  S^ageö  t>nb  ^aäftt^  wtm 
gel^otten  toetben  mnfte)  ii^  ju  bem  @^)ttng,  toclti^et  beut 
©atfefobe  ben  ©d^aben  tl^ete,  fommen  toote,  l^at  man  i» 
gettem  Stbttetd^e  bnb  Se^en  ncäf  einen  anbeten  ©j)tittg 
angettoffen,  bet  a6et  etoa§  falfeteid^et  al|  botgtte.  SBafer* 
abet  Befnnben,  betotoegcn  bai  ffi^efte  SBa^et  abgn|)fänben,  ift 
ein  gteid^me^lget  ^üfee  mit  bmbtegten  §oIfee,  ipie  bctgtfc,  an^ 
bem  i^nbament  gegen  ben  ted^ten  ©at^Btunnen  al^n  Bi§  oitn 
au^gefi^tet  bnb  gtoifd^en  bcnen  anfeinanbet  gefegten  ScHcn 
bnb  5Deüen,  aße^  mit  geftfimt>ff tem  SWetget  anf^  gfeifigftc 
önb  tDoI  betfei^en,  alfo  anc^  ba§  in  ^offnnng  ben  tengft 
em^jfnnbenen  ©d^aben  betmal^Ien  Beftenbig  abpteenben,  efeßd^c 
l^nnbett  %^x.  Soften  an  biefet  SttBeit  nit  gef^>atet  tontben. 
Sebod^  aBet  aSeg  bmBfonft,  »eilen  bie  eine  getlngete  ©atfe* 
abet,  toeld^e  mit  glei^  anßet  bem  SSietf^jan  getanen,  nad^gc* 
l^ent^  ba^  fü^e  SBa^et  an  fid^  gegogen  bnb  alfo  eine«  mit 
bem  anbeten  nad^  atß  bot,  gum  ^tinci^)atfa%üfeen  toieber 
einttingen  tl^ete.    35a  toate  nnn  gut  9tal^tt  tl^eioet^ 

®et  tootgeBoi^tnet  @taff  bnb  ^tt,  bama^Iiget  d^ntftte. 
ßanbttoft  in  SBeftpf aten,  ©taff  guet^atbt  gu  ©otm§,  ^etr- 
gu  9Äün^cnBetg,  »ntbe  entUd^  alg  ein  SieB^aBet  bet  ©ätfeer 
bmB  SRal^tt  bnb  Seiftanbt  etfud^et,  bet  ban  baemapgen  S3etg* 
meiftetn  geonl^atbten  8änet  bnb  feinen  ©tiget  Söenebtctnö 
genanbt  bael^et  fd^idtte,  al§  bet  ©ad^en  SSetftenbigen  mit 
9i<iS)t  bnb  Sl^at  Bcignftel^en, 

geoni^atbtt«  »nb  fein  ©el^ätffe  fal^men  ba  al^n  anf  St. 

1566.  SBalButgi^  Sage  bamal^Iigen  1566  tcn  ^al^te«  bnb  funben  für 
aöem  nötig,  ben  ©alfeBtunnen  Bi§  auff  ben  ®tunbt  an^gu«- 
fd^öffen,  hamxt  bet  ©ad^en  ted^tc  Sefd^affenl^eit  fundamenta- 
liter  Befcl^en  toetben  fSnte,  S33ie  bau  aud^  gefd^el^en  bnb  fid^ 
Befnnben,  bag  bie  ted^te  ©alfeabet  ang  bet  ©nebtfeiben  bnfer 
bem  gtogen  ÜDeid^e  O^et,  eineö  l^alBen  5Wanne«  l^od^  oon  bem 
©tnnbe,  auf  einem  gelfen  gu  biefem  Stunnen  ]^tneinflie|e, 
aud^  ttod^  eine  ©at^ab'et  bntet  bet  Sedfen  Bei  bem  O^tt)>ofte 


77 

ffO^mmmt,  Dnb  toie  (eibeg  in  Pannen  em))fangen,  fe);  bie   isßß. 
proba  an  @al^e  g(eic^  get))efen. 

5Dtc  l^alb  füg  bnb  f)atb  falftrige  «bct  aber,  bnter  bem 
Sictfjjan  an  bcr  iWortfcitcn  l^crbttngcnt,  f)at  fid^  nit  aCfo 
Jefunbcn  bnb  bcrotocgcn  für  aöem  nötig  erad^tct,  bicfctbe 
kftenbig  abgutel^rcn,  barg«  bie  SHeiftere  genugfame  Stnteitunge 
flfl  ^mt  gtt  geben  bcrtröftet  9iur  man  foltc  fid^  mit  attctr 
^icrju  etforbernben  SWatcriatieit  gefaft  mad^en,  tt>ie  ban  in 
«Her  ©efd^toinbc  mit  großen  Soften  gefd^el^cn, 

Sarnff  »enebictu«  bcn  6ten  3Ka^  fett  fünffte  ju  ©ctß 
»iekcr  angelanget,  ba  er  ban  angefangen  an  ber  Slortfeitcn 
iu  graben,  gu  gimmem,  ÜDred  abgufül^ren  bnb  fo  tieff,  »ot 
35gtt§  in  bie  ßrbc,  fld^  eingnf endtcn ,  ba§  inbemc  er  bnrd^ 
©fein  önb  JJelfen  pd^  bnrd^ge^tDen,  er  ticffer  ati  ber  $rin* 
cifal*@a(^foibt  l^ineingefal^rcn,  alfc  and^  ba|  baß  übrige 
Sal^toa^er  av%  ber  redeten  ©octe,  »eld^e^  mit  ben  ©d^toang^ 
ragten  ober  g^mer«  nit  erfd^iJl>ffet  »erben  Wnnen,  in  biefe 
mt  ©raffte  ben  Cinfin^  gehabt  bnb  ber  @al6»>ü$  babnrd^ 
foft  ttod^  fa  tocit  toorben,  alfo  ba§  ©atfctoager  bnten  gu 
Jäte,  fünff  ^d^njangrul^ten  bnb  jnjo  ^Ringele  S:ag«  bnb 
»adjte«  fambt  nod^  bicr  Äingelen  ober  Tonnen,  loeld^e  bber 
frinem  p^e  eben  fo  tooü  and^,  bamit  nit  baß  )©a|er  anff 
bie  SlrBett  fteigcn  bnb  bicfette  bcrberben  mSgte  gcbraud^en 
onk  bamit  ^iner  ben  anberen  ablöfen  fönte,  jn  biefem  conti* 
whflM^cn  p^en  bnb  «ulfd^S^^ffen  bber  150  ^ßcrfoi^ncn  bie 
3dt  ober  ftel^tig  erl^aften  »erben  müf  en.  SJnb  bie§  ^üfeen: 
%  Dttb  Dfiad^t  ift  fo  tt)ot  gcfd^ei^en,  baß  ©ontageß,  ^immeJ^ 
Mrt«  bnb  ^ßfin^tageö  alß  beß  Sßerdteftageö,  maßen  e^  bie 
»^öuntbgengßd^e  SRol^tt  alfo  erforbcrte, 

SBlc  nnn  ber  ÜReifter  mit  feinen  ©efetfen  nad^  großer 
Kä^c  j)nb  «rbcit,  gnle^t  burd^  5Dred(  bnb  ©teinc  mit  ^adten/ 
9i*it  t)nb  iferen  ^fielen  gu  ber  fd^äbtlid^en  «ber  fid^  einge* 
fttlen,  ift  ii^me  bnb  feinen  Äned^ten  fo  ein  gretoHd^er  bnnatfir* 
%r  fauler  !Bam|)ff  bnb  BiSfer  ftindfenber  Snfft  bnb  ©eru^ 
^egcttct,  baß  er  beinal^e  barai^n  geftorben  bnb  barüber  bie 
^fteit  brc^  Sage  bnbertaßen  müßen,  fo  l^att  man  gteid^toott' 
^?tt^ö  fid^  nit  begeben  borffen,  anff  baß  baß  SSSaßer  feiir 


78 

löee.  Sl6erl^anM  teteme.  !S)a  inmittelg  ein  Zffdü  bet  funget  ^Al^er 
fain|)t  e^Hd^eti  ^ned^ten,  bte  SBefd^offenieit  be|  (»fen  ©etu^« 
jtt  crfal^rctt,  f^  in  ben  netoen  ^ü^cn  l^incittflcta^cn  önb  bfeg 
befunben,  baf  fie  mit  genaioer  Slol^t  (ebenbtg  iptebet  f)txau^ 
loimnc«  mSgctt  bttb  »te  offt  einer  ober  anber  bicfcf  t>erfu(i^t, 
^aben  fie  mit  Sl^Qe  bttb  (betoalt  ftd^  tt>ieber  l^erau^  begeben 
mügcn-  «tfo  l^att  enbtlld^  ber  SWeifter  oft  bem  «einen  ^ütlen, 
loetd^e«  negft  ber  35e<fc  an  berfetben  5Wortfeitc  ao.  1563 
erbatoet,  eingraben  tafcn,  fo  tieff  alg  er  fonften  in  ba§  Srbfc* 
rcid^  bnb  fjelfen  lommen  toar  bnb  babnrd^  bcn  fallen  ©erud^ 
abgetoenbet,  bamlt  er  ipieber  jnr  Arbeit  fommen  m5gte,  \&\z 
gefd^el^en, 

Slad^bem  er  aber  töieber  eingefenrfet  bnb  gel^atoen,  ^ai 
er  tttpffererbe  gcfunben  bnb  fort  baruff  eine  gefd^toinbc  Aber, 
loeld^e  gan^  fat^reid^  gen>efen  bnb  negft  babe^,  ettoa  einen 
gtt^  breit  bon  bannen,  eine  Meine  «ber,  fo  nid^t  fo  falftreid^. 
Älfo  l^at  man  in  bie  fteinen  Ätnfft  gegen  biefer  te^teren  einen 
eanael  gelegt  bnb  biefelbe  nebenö  ber  anberen  Äberen,  toorilbet 
]|^iebet>oren  bie  ^ned^te  gedagt,  in  ben  netoen  Senebictitd^^ü^ 
geleitet 

ei  l^at  fwi^  aber  ju  ber  ©filtere  fel^r  großen  Btffxtdzn 
begeben,  »ie  bie  gltc.  bcibe  ?(beren  abgefeittet,  baß  bie  redete 
^rinci^akber,  onter  bem  grofen  !^eici^e  l^erlomment,  fid^  gonf 
berloi^ren  bnb  jumal^Ien  augge))fteben,  alfo  and^  ba|  bie  ©a(|' 
^)flte  gan$  brud en  loorben ;  nur  baf  nod^  in  ber  Witt  beg 
83rttnnend  fid^  @)>ringI5d^er  funben,  mtäft  nit  gu  ergrünben 
loaren,  barang  nod^  einig  ®a(^n)ager  in  bie  ^5]^ebe  l^inanff 
trunge,  fo  aber  nit  biet  gu  bebeutten  gel^abt,  n)etd^eg  ban,  n)ie 
teid^t  JU  gebendten,  gro^e  Ängft  bnb  SBefümmernige  ijerurfad^te. 
%ber  rx>a^  loare  ju  tl^uen?  ed  l^elfte  ba  consilium  in  arena. 
Sltfo  tourbe  ber  ^enebictud^^fl^,  nad^beme  bie  beibe  fd^tlid^ 
erad^tete  oberen,  toie  obgit  barin  geteittet,  bmb  bnb  bmbe 
mit  9RergeI  gugeftem^It  bnb  jugeb&mmet,  bergeftalt  bag  bie 
^inci^>alaber,  bem  ?(Ber]^d^ften  fe^  5Dandf ,  in  bero  borigen 
fneatum  fid^  toieber  iurndtgoge,  ba$  man  bie  ^voan^n^ttn 
)oieber  g^en  lafen  fönte;  ba  er&ugte  ftd^  aber  ju  großer  &on< 
fufton  bet  9Keifter9,  aUermeift  aber  ber  @el^er  felbften,  ba^ 


79 

loanber  ^aiq>t)>üt;e  nUbergejcgen  tourbe^  ber  iBenebictud^^ü^e  1066. 
iit^i<i^  folgte  t>nb  alfo  Beibe  ^fi^en  et»  Sß^^  traten  bnb 
man  bergeftalt  an  Pa$  eined  $ü^ed  nun  2n>et  $ü$en  bnb 
dfo  D.  7.  5Ka^  Mt  ©ambflag«  nad^  S.  Viti  aöc  bnbefc^rctt* 
(ic^  möl^famk  tag=«  bnb  nad^tttd^e  ?ttbett,  todd^e  7  JBoc^cn 
Dnb  4  Sage  ccntinniret,  bcrgebltd^  bnb  bBct  500  ktfix.  Soften, 
»eäen  ntd^t^  gcti>unnen  toorbcn,  bnfrud^tbar  angcicgct  l^attc. 

&idäftooü  ift  btefe  ginftbarfctt  barang  entftanben,  ba§ 
man  nad^  !S)atc  bicfcf  biet  fd^ärffer  bnb  toctget  ®al^,  ban 
boJ^Joercit,  ficben  fSnncn^  ol^nbemc  aud^  wcl^t  bnb  fd^toerct 
Säger  ban  babcbor  im  |)an^tbrunncn  fid^  flnbcn  foQc. 

iDtocil  totr  nun  bicfe  borgltc.  grofc  SBcfd^tDctnngc,  SSn- 
foflc  bnb  3febcibt  l^tran  gctoenbet  bnb  bnfcr  @ut  bargcftredtct^ 
)tt  ®ott  l^offcnbe,  btcfcr  angctoenbtcr  Ärbctbt  bnb  SBnWftcn 
»lebet  gtt  genicfcn  bnb  erfreuet  ju  toetben;  l^at'ö  letber  ®ott 
erbamte  e^^  fid^  ingetragen  ^  a{§  tt)tr  nad^  @rbaU)nnge  beg 
netoen  ®oibtt,  bcn  Pafe  nüd^  nit  (ange  bef ebben  l^etten,  bag 
burd^  aSern)a]§rfofnngc  eine«  bergtoetffetten  ©ofctotd^t^,  ^erman 
in  ber  SB^bt  genanbt,  ber  bai^malg  ^erman  SBenbtcten  ©al^er* 
feed^t  toare,  tbie  er  bnbergeftodtt  itattt^  bnb  btcQ  SBSrben  anff* 
etnanbet  in  ben  ©alfeoffcn  ge»orffen,  alfo  bat  bat  fjetoer  toic 
et  onff  beni  ®a(fe})ta^e  f<)ajircn  gieng  bnb  bargn  brnndfen 
mar,  J^inben  oug  bent  @ial$^  Offen  in  bie  ^öl^ebe  fd^Iud^  bnb 
bat  ^^  anftedtte,  el^e  ban  er  ober  ^mant  anff  bem  @a{^ 
jjlo^e  beten  getoal^r  tonrbe,  barübcr  bicgtammc  in  ber 
Ko^ar  ^oeffe  ober  SBol^rten  an  bat  C^ol^  fo  nal^e  babei 
ftunbe/  geriel^te  bnb  bat  f^ekoer  bberl^ant  nai^me,  bat  ^in^  ^^ 
Jtt  Begcgencn  toare,  bmb  bettoißen  bat  We  eine  Äinne  ^ol^d 
k^  ber  anbcren  bnb  anff  ben  ^finferen  lagen,  bnb  branbt« 
aif«  ber  ganzer  ©al^^tafe,  C)äufere,  SBol^rbe,  StmtU,  ©d^iffc, 
©I^|)f annen>  ©d^toangbäumc  bnb  SRul^tcn  mitt  aUcm  SSoral^t 
fogar  in  ber  (grbcn  ju  Ornnbc  ah  SSorfiber  efeCid^e  Statt* 
^äufere  bnb  ©äbeme,  fo  jebod^  mel^rentl^eilt  ben  ©Älftem 
jttftnttben,  mit  betroffen,  toie  fonftcn  babeuor  nimmer  erlebet, 
uäf  in  ©d^rifften  jn  flnben  bat  jel^molen  ber  ©tatt  bon  bem 
^fo^e  ©d^aben,  loie  mel^rmatt  tooU  bem  ®ät^Uiit  aut  ber 
Statt,  jiigeffiget,  »orben. 


80 

1566.  Smmittelt  ift  biefcr  obgltr.  ©(j^be  getojirct,   ba§  bte 

©älfecrc  lieber  fünffjc^n  taufenb  S^Ir.  l^ctten  begattet  l^abcn 
mii^n,  al§  btcö  SJngtüdc  ju  erwarten,  ban  eö  toarc  biet 
f>i}lt}e0  auffeinanber  fommcn,  btctocU  an  bem  nctoen  ^fi^e 
gejimmert  bnb  barumb  lein  ©ol^  gefotten  tDorbeti,  ?Cbcr 
genug  l^terbon. 

1583.  Anno   1583    al§  ©ebl^arbu«   SErud^fefin« .  fonften   auäf 

(grfebifd^off  bnb  Sl^urffirft  ju  Sßücn,  bon  bcr  toasten  cat^olu 
fd^en  SReltgion  abpete  bnb  bic  iJrc^l^ett  be§  ©ctotgenö  mcntiig* 
ttd^ent  gultete,  fold^eö  aud^  ju  saSerö  bnb  bberaö  pnUkittt 
xonxbt,  entftunben  barüber  atba  jn  Serie  ber  Sieligtott  l^affier 
grofe  ^\ot\)^\^atitn,  tnbeme  ber  gemeiner  50ian  fid^  batt  ber* 
leiten  Ile^e,  beibe  bl^amalige  SSfirgermeifterc  aber  bnb  ber 
diat^  fotd^en  Steuerungen  nit  U\)p^xä)ttn  toofte  nod^  fönte, 
fonbern  l^ielten  fid^,  tote  beftenbigen  Seutl^en  gebül^rct,  gteld^ 
Michael  ab  Isselt  be^en  de  bello  Coloniensi  IIb.  2,  pag.  204, 
mit  biefen  SBorten  gebendet:  Sed  duos  consules  Gerhardum 
Brandts  et  Joannera  Gödden  viros  catholic©  religionis  aman- 
tissimos,  nuUa  vis  nullae  minae  nulla  injuria,  nulla  periculi 
tempestas  aut. honoris  aura  labefactavit  et  de  civitate  malue- 
rtint  quam  de  sentenlia  dimoveri.  Tandem  increscente  popu- 
larium  tumultu,  cum  vires  resistendi  non  adessent,  prote- 
statur  senatus,  se  nihil  eorum,  quae  in  praejudicium  catho- 
lic®  religionis  instituerentur  approbare,  quod  si  vulgus  ali- 
quam  novitatem  introducat,  id  suo  periculo  faciat,  senatum 
modo  impedire  non  posse.  Confestim  duo  ex  patritijs,  Jo- 
annes Meilin  et  Wilhelmus  Bock  tumultuanti  sese  populo 
adjunxerunt.  SBorauff  bau  alfobalt  bte  bbrtge  ©ältere,  nod^ 
beftel^enb  in  ad^t  gamilten,  fid^  be^famen  tl^äten  bnb  ftatuirten 
einntü^tigl^,  ba  3[emanbt  tl&re«  SKittet^  bon  ber  ioal^ren  cat^o^ 
Kfd^en  JReßgion  ab*  bnb  biefer  ober  iencr  netoer  Scl^r  be^fatten 
loürbe,  berfelbe  bon  ti^rer  ©efelfd^afft  abgefonberet  bnb  biß  ad 
diem  recipiscentiae  fetner  ©al^^jrimlegien  mit  i^nen  toeiter 
gtt  gentgen  l^aben  fotte.  3ti)ar  WltUin  bebad^te  fid^  bnb  tourbe 
»teberumb  recit)ij[ret,  ber  SSodf  aber  ^jßebe  men  alß  anbern 
835eg  itüf  bem  6aIutno,  geftalt  aud^  begen  QnätU,  ol^n  bem 
nun  ultimus  familiae,  nod^  extra  ouile  baraugen  irret 


81 

ffiic  nun  bicfe  S:rud^fef<i^e  t>tib  bcfen  netöftcgtrrigcr  abl^ä^^ 
jrenten  (Senatum,  in  fcIBigcm  Sanbe  ntt  l^afften  ober  Scftanbt 
^fecn  iDotten,  getiefte  bnb  fügte  e«  ®ott;  bag  Irud^feflu« 
fjaut^criret  t>nb  fefttgen  1583  flen  3a^reö  am  23.  3Ra^,  gürft  1583. 
ernefttt«  öon  bem  bwrd^Ieud^ttgen  §aufe  SBa^ern,  an  bc« 
Irud^fefiji  ^(afe  einftimmig  emel^Iet  bnb  gum  (gr^Bifd^offcn 
i>nb  S^urfürften  ju  Sötten  inaugurtwt  »nrbe.  Darumbe  bod^ 
bietocttigct  ntt  offgttt.  Irud^fcfiu«,  fonbetlici^  In  bem  gürften^* 
t^um6  993eft|>l^a(en,  atterl^anbt  SBütere^  antriebe,  beren  ©uriud 
mit  btefen  SBorbten  gebendet:  quod  Coloniae  cum  fierel, 
Gebhardus  interea  Arnsbergac  Westphaliae  oppido  con- 
ventum  agebat,  in  quo  apologiam  suam  exhibuit,  cujus 
fuco  ita  occulos  Westphalorum  perstrinxit,  ul  plerosque  in 
suam  senlentiam  pertraxcrit  et  in  matrimonium  suum,  Über-* 
taiemque  religionis  consenserint,  reclamantibus  Comite  Ever- 
bardo  Solmensi,  satrapa  generali,  comendatore  Rechio,  Für* 
slenbergero  et  Hatzfeldio  salrapis  in  Bilslein  et  Balve.  Item 
Kleinsorgio  licentialo  et  consiliario  et  quorundam  oppidorum 
Icgalis.  Statim  multis  in  locis  Westphaliae,  monasteria  et 
templa  spoliata,  ecclesiastici  capti  et  mulctati,  imagines 
fraclae  (tt>ie  fonbcrftd^  gu  SBerÖ  in  ber  ^farrfird^en  am 
21.  3[un^  fettigen  1583ften  ^al^reö  mit  gefc^el^en)  sacra- 
menla  conculcata,  omniaque  sacra  direpta  sunt  et  eversa, 
concionatorcs  novelli  mox  introducuntur,  magnique  tumultus, 
praeserlim  Werl»,  ob  religionem  excitantur. 

3Diefer  tteinforginö  beßen  l^ie  gebadet  toirbt,  »nb  fein 
SSruber,  beibe  ber  9ted^ten  glcentlaten  feinbt  feine  gctel^rte 
n\>  ber  catl^ctifd^er  ^Religion  eifferid^  gugct^ane  gentte  getoefen, 
geftatt  fie  aud^  ber  Stetigion  l^atber  bic  ©tatt  Semgc,  il^r  bl^o^ 
ma^Iigeg  SSattertanbt,  inbeme  bie  Sutterifd^e  9tetigion  bal^ 
ijber^anbt  nal^me,  berta^en  bnb  nad^er  Sertt  fid^  begaben,  ba 
fie  mit  ben  95ornembften  fid^  befrennbten;  immittetg  aud^  bei 
Surften  bnb  §erten  fid^  angene^mb  mad^ten,  tl^aten  berfelben 
©tatt  SBertt  bei  bamal^tigen  85ufften  biett  ®«te§,  alfo  aud^ 
toie  fie  ol^nbeme  scriptis  clari,  ba^  il^re  ©ebcd^tnig  alba^  fo 
Salt  nit  bergel^en  toirbt.*®) 

28)  M^nt  9{a4rt(^ten  üUx  Selbe  i6rüber  unb  i^re  @(3^nften,  yx 
©eibertj  tcepf.  !53eitrSöcn  gur  beutfd^en  ®t\ä}.  I.  343  u.  350. 

6 


82 

Kber  Xrud^fefittd  mufte  tniüidf  bag  Seitefte  nel^men 
1584.  Dnb  fid^  an^  bem  Sanbe  mad^en,  ba  ban  im  fotgenben  1584ften 
Qüffxt  (Sr^Bifd^cff  bnb  (S^urfflrft  (Smeftud  anfienge^  aud^  bon 
benen  tDeft^l^attfd^en  93ttbert]^anen  bte  ^ulbigung  t>ff}ttne^men, 
bero  SS^eg]^  burd^g  SBeft  bnb  Sanbt  bon  ber  9J2ar(f  auf  ben 
93ir(Ien6aum  ju  nel^menbt,  am  5«  3um|  in  ßomitat  beto 
ganbtbroften  aud^  ctlld^cr  in  (5il  befd^rictcnct  abtUd^et  8anbt^ 
fagcn,  toie  aud^  SBurgcrmctftcr  bnb  WoJ^tt  ber  ®tatt  SBerH, 
gleid^  Jlletnforgiu^  in  chronico  suo  bauen  breiter  i93erid^t 
tl^uet;  an  gttn»  SBirdtenbaume  em})fangen  toorben  J>nb  in  bero 
@tatt  SBerQ  juerft  benad^tet,  ba  fie  fotgenben  Staged  am 
6.  Ounii,  na(^  toieber  gcl^attenem  catl^ottfd^en  ©otte^bienfte, 
in  baldiger  ^farlird^en  bon  iBurgermeifter  bnb  ^afftt,  aud^ 
ber  ganzer  SSurgerfd^afft  nad^bemc  biefelbe,  toetd^e  beftenbig 
^tplkUn  erBatottd^  getoBet,  bie  anber  aBer  gar  ernftUd^  incre- 
pixet  toorben,  bie  ^utbigung)^  feftftcn  em))fangen  bnb  l^ingegen 
einen  ^eben  be^  feinen  ^riuilcgien,  9?ed^t*  bnb  ©crcd^tig^ 
feiten  ju  Belaßen  ggft.  berpd^ert,  gleid^  aud^  niel^e  anber« 
erteBet  toorben. 
1586.  ÜDan  oB  tooü  anno  1586,  alg  bie  @tatt  SßerQ  burc^ 

SRartin  ©d^endteu,  ©tatifd^cn  OBerften  bcrrätifd^  erfticgen  bnb 
eingenol^men,  barüBer  »ieß  SJnl^eifeg  entftunbe  bnb  |)rätenbirct 
koerben  tootte,  oB  f)tttt  Begere  ^ac^t  gel^atten  ta>erben  lönnen, 
l^ingegen  aBer  remonftriret  tourbe,  toag  geftalt  (guert  JRede, 
Bc^  S^itm  ©eB^arbi  2rud^fcfij[  bornemBfter  Antesignanus 
jonter  ben  borgetoefenen  SReliglon^tumuIten  bnb  barumBen  aud^ 
ber  ^tit  Beftefter  Siid^ter  bafelBften  ju  äBerß,  odio  religionis 
bnb  bai  l^iJd^ftgltr.  ßl^urffirft  (grneftu«  il^nen  aB  bnb  einen 
anberen  ber  catl^olif d^en  9?eIigion  jugetl^anen^  ^it^etmen  bon 
8ol^n,  jum  SRid^ter  to>ieber  angefe^et^  fold^en  SJerrat)^  lifttgtid^ 
in«  SBerdt  gerid^tet,  ift  cnbtttd^  beilegen  bie  ©tatt  nit  aßeine 
ggft.  entfd^utbiget  genol^mmen,  fonbem  aud^,  ta>ie  nad^gel^entd 
iDcgcn  beS  SRünfttoefen«,  item  tocgen  bei  ^ubengeleibtö,  alfo 
aud^  »egen  ber  »rfid^ten,  tt>ie  toeit  biefetBe  ber  (Statt  gulommen 
mSgten  bnb  enbtßd^  ber  ea}>tur  l^atBer  bBer  ©ürger  bnb 
gremBbe,  3tt>eiffet,  aud^  be§n>egen  bnter  ben  c^urfürfttn.  SBe* 
«mBten  bnb  bem  9Kagiftrat  3rrni§en  borgefaßen^  i^at  (Srii^ 


83 

Hfc^off  tynb  Sl^urfürft  grncftu«  ao.  1597  per  recessum  fctd^e  1597, 
X)tjfcrcnttcn  bctgetcget*^)  önb  bie  @tatt  Be^  beut  ^riuttcgio 
bc§  3ÄÜTtfett)cfen^,  jcbod^  in  fidleren  gimiten,  ggft.  ftcftcttigct, 
aCfe  aud^  in  bcn  bbrtgcn  ^cftcn  fcld^c  ggfte,  ^itU  wb  SBla^c 
gcfcfect,  baß  bic  (Statt  fid^  bcßcn  bubcrt^änigft  gu  Bcbandcn 
^aBcn  mag. 

Anno  1612  fucccbirtc  am  erftftifft  e^uvffirft  gerbi^  I612. 
nanbu^,  audf  in  Dbcr^  bnb  9licbcr==93a^crn  ^crfcog,  ein  gütig 
»nb  gcrcd^tlicBenbcr  §crr^  l^at  aber  U\)  feiner,  toiettjcß  langer 
Äegirung,  nit  bieÜ  friebtlid^er  3<i^ten  erlebet;  ban  Anno 
1618  erf^iene  ber  crfd^redlid^-  bnb  bnglüdlld^er  6omet=®tern,  I6I8. 
toefd^er  beut  gan<}en  römifd^en  SReid^  teutfd^er  Station  lauter 
©d^toerbt,  t?ctt)cr  bnb  flammen,  ^eftifenfe,  f)unger  bnb 
ffiinmter  gugejogen  l^att.  SBie  nun  berfelbe  bnter  anbern  aud^ 
bie  ©tatt  SBcrö  in  benen  bre^ß'S^  Salären,  fo  lange  be§en 
operationes  getoel^ret,  mit  getroffen,  ttjitt  fid^  in  biefer  gnge 
nit  befd^reibcn  laffen.  !J)a§  erfte  aber  toarc,  ba§  Anno  1622  1638. 
$erfeogl^  S^riftian  bon  93raunfd;tt)eig,  33ifd^off  ju  f)alberftatt, 
ein  fonbcrlid^er  ge^enbt  ber  ©eifttid^en  bnb  benen  gugel^Sriger 
Orttcr,  bie  ©tatt  JBerß  burd^  einen  Zxnmptt  bnb  ein  gu 
mel^rcm-  ©d^redfen  an  ben  bier  (gdfen  angcgünbeteg  ©d^reiben 
aufforbcrn  liege.  (S^  ttjurben  aber  SKittelc  gebraud^et,  bcn* 
fclben  i)or  bagmal^ten  abguf eieren,  tt>ietooIt  eö  bic  ©tatt  nod^ 
bip  auf  l^eutigc  ©tunbc  ftardf  trudfet.  ©arauff  fame  ber 
fai^ferfc.  (gntfafe  bnter  bem  33eltmarfd^alfen  ©raffen  bon  An* 
^alt,  tooburd^  ban  ba§  8anbt,  fonberlid^  aber  bie  ©tatt  SBerlte, 
mit  35oIdc  ganfe  angefütlet  bnb  ben  SBinter  bber,  bi§  e^  ©in«* 
tage«  gu  ^finjten  gum  gclbtguge  gienge,  bic  ©ntool^nerc  auf 
einmal^I  bergcftalt  auggelel^ret  tourben,  ba§  e|  mand^er  big 
^icgu  nod^,  nit  bberttjunben.  Stbfonberlid^  aber  trudEtc  eg  bie 
©ätfeerc,  ba§  Anno  1627  gu  aSeförberunge  eine«  netoen  ©alfe*  t627. 
toerdf«  auf  ggfte.  lanbtöffirftlid^c  «nfd^affung  ber  bei  3eltcn 
fefebifd^offcn  ©ifribi,  bngefe^r  ao.  1288,  toie  oben  (©.  53) 
öttter  ©affcr  gefefcter  bnb  ao.  1382  bon  grfebifd^off  griberid^ 
i^nen  ©ätfeeren  etoig  berfid^erter  ©alfebrunncn   im  ©tatt«* 


i»)  a)er  Secjcg  \>,  1597  in  ©evBcrft  Urf.  ».  HI.  «r.  1036. 

6* 


84 

1627.  graBcn,  t>ntcr  Scfd^utbigung  bcgcn  barauß  nit  crfofgcnben 
3ci^cntc^  ergriffen  bnb  barauf  im  SWc^Iol^  ein  grog  netpeß,  in 
16  ®^)annen  beftel^enbefe  ©alfett)cr(f  erBamet,  auffgefcfet  lourbc^ 
gtt)ar  bie  ©ätifecre  bnterlte^en  nit,  mit  bntertl^änlgften  ©uppli^^ 
ciren  i^r  gußerfte«  ju  tl^un,  aber  cö  fd^lenc,  baß  bcr  ^tmmcl 
für  baßmai^Icn  ein  anberö  bber  fie  berl^enget  l^atte,  fogar  an^, 
baß  eß  jum  ©:t3cirifci^cn  ^roceffu  fame,  baBcl  SSnbertl^anen  nit 
biet!  gu  gettjinncn  Pflegen,  »an  fie  fotd^c  9Bege  mit  tl^rem 
ganbtöfürften  bnb  ^errn  eingcl^cn  mügen,  n)le  gen^iß  anö)  bie 
®ä(<jere,  inbeme  fie  benen  fd^ttjel^ren  Äricg^taften  biib  anbern 
®tattö==SSngIü(Ien,  nit  minber  aud^  alß  anbere  bnternjorffen 
fein  ninften,  ber  ^dt  ii^r  SSnglfid  nit  n^einigl^  beclagtcn. 

1633.  'Zan  ao.  1633  bff  ßl^arfre^tage  ben  25-  SKartij  (alß 

folte  eö  ein  prodromus  aKcß  fofgcnben  SSnglüdiS  fein)  znt^ 
ftunbe  toiebemmb  in  SBertt  eine  große  getoer^Brnnft,  inbeme 
einige  i)on  b^amal^Iß  alba  (cgirenben  ^anBtman  6(ot«  (BoU 
baten,  in  Qo^an  9Keßin^  §^^f^/  ^^^8f*  ^^  SKardtc,  baß  Siedet 
berttjal^rloefeten  bnb  barüBer  baßelBc  ^an^  in  93ranbt  gienge 
bnb  waß  and^  bie  93nrgere  gu  retten  fic^  Bentfil^eten,  bannod^ 
eine  ®Int-^  baranß  entftnnbe,  baß  in  einer  bngfanBIid^er  ®C:= 
fci^ttjinbe,  Beiberfeit«  ber  ©ed erftraßen ,  faniBt  bem  f)ofj)itaf, 
mit  Be^gel^öriger  Äirc^en,  ad  82  mel^rentl^eitß  ftattlid^e  §au^ 
fcre,  Biß  an  bie  93übifer  ?ßforbten,  fo  biett  baß  ^olfetocrtf 
Belangte,  ber  (Srben  gteid^  hjnrben. 

tiefem  nad^,  toie  ferner  aud^  bie  Ärieg^flammen  ba§ 
gflrftentl^nmB  SBeftnalen  ergriffen  bnb  ber  Sanbtgraff  ju  §eßcn^ 
mit  fd^toebif^er  ^ütffe  bie  ©tatt  JBerÜ  fe^enbtlid^  anfforberte 
bnb  bnrd^  bie  ®eto)aft  ber  ©tfidfc  enbtlid^  and^  am  27.  Octo^ 
Brl«  mit  getoer  BegtDnnge,  inbeme  ber  Ortl^  negft  bem  ©alfe* 
^>Iafee  bmB  baß  ^immetreld^,  ad  52  §änfere  famBt  meieren* 
tl^cilß  bem  Qal^piaijt  in  äsranbt  gerietl^e,  muftc  bie  ©tatt 
ouß  aWanget  ©uccnrfeß  bnb  fjord^t  weiterer  ©nafd^erungc 
fotooü,  alß  and^  bntengftcn  barnf  baß  ei^nrfle.  ©d^Ioß  burd^ 
«ccorbt  bem  ©egcntl^eile  pd^  ergeBen.  SBarnf  ban  (gttenbt 
bBer  ei^Ienbt  erfolgte;  baß  lieBe  SBrobt  gienge  aB,  atfo  aud^ 
baß  man  baßetBe  anß  bem  SSergifd^en  Sanbe,  toie  aud^  ber 
SBcbbera»  bnb  toeiter  i^ertangen  mnftc.  ®ie  gcutl^c  bcrfturBen 


85 

an%  Kummer  t>nb  t)ert0i(i^en  in  ben  ^ieg  ober  cutbere  Sanbe,  1633. 
bic  3)orffcrc  bmBi^cr  lourben  ocbc  bnb  toüfte,  bag  nit  Saft 
ebcr  ^unbt  barinnen  gu  jtnbcn.  2)cr  äder  ^)Iiebc  bngebatoct 
onb  öitbefawet,  aud^  bcrgeftalt  (ba§  toctten  bic  arme  nod^ 
übrige  gcutl^c  anbcrö  Sebcn^^  t)nb  eontributtcnömittcle  crjtpin== 
gen)  au%  Slbgang  bcr  ^ferbc,  fid^  3Kan  bnb  gratoen  in 
Äal^rrcn  fjjannen  bnb  baß  ^o%  bmb  ®cft  barau|  gu  mad^cn, 
na^cr  ben  ©alfetoerfcrcn  gicl^en  bub  a(fo  im  bitter«  ©i^tpeiße 
tttcanque  fid^  erl^attcn  muften,  fteetß  buter  Hoffnung,  eö  mogte 
ted)  enbtlid^  toiebcr  .be|er  »erben.  Slber  bie  abfd^ctDÜd^e  (Stxid}^ 
bcr  ^cftifcnfe  f<^(uge  ^litgu,  t)cn  bem  SSberreft  nod^  biete  jung 
tnb  alte  Scute  aud^  bic  ftärdfifte  3Hänttcr  iDcgna^me  bnb  bcr^ 
fc^tunge. 

Anno  1636,  a(|  ber  ba^crifd^er  ®cneraö  ©raff  ®öfee  i636. 
bcr  ©tatt  ®ceft,  §amm,  Sünen,  iCortmunbt  unb  mel^r  Ort* 
tcrn  ha  l^erumb  fic^toicber  bemed^tigte,  gen^alj«  er  aud^  auf 
Si.  9)Jic^acii^  Jage  bie  ©tatt  SBcrK,  inbcmc  bic  ^eßcn,  ben 
Surgcrn  nit  tratDCube,  fonbcrn  bicUmcl^r  biefctbc  biöarmirct 
bnb  bie  2öad;ten  aüeiu  Ijatten,  burd^  ^etarbirung  bcr  9We(jfter 
?f erbten,  bag  ©d^Iog  aber  bnrd^  ftardeß  ßanoniren/  aüc§ 
tocitcn  ber  tjefeifd^cr  gommenbant  ßröfd;ct,  burd^  feine  grato 
onb  öicte«  ®elt  Keinmutig  gemad^et,  bnber  ^dt  bon  ad^t 
Sagen.  SBaß  nun  biefe  Selägerunge  toieberumb  gu  tl^un 
gemad^ct,  ftel^et  leid^tfamb  gu  gebendEen;  aber  ed  ^>üebe 
babe^  nit* 

3Dan  Anno  1637  entftunbe  in  ©recß  be|  ®tatt«Ined^t6  i637. 
§aufe  am  gutben  ?ßote  ein  geüjcr,  ol^ne  ba|  man  erfunbigen 
tonte,  n)ie  unb  iDol^er?  Darüber  branbten  im  ©runbc  ab  22 
^aufcrc.  3^^^  Sreufe  über  ßreufe;  aber  arg  ttjurbe  ncd^ 
ärger;  inbeme  mäf  ber  leibiger  ©atl^an,  ber  ©tiffter  aücr 
35nru^c,  felbiger  ©elegcnl^eit  fid^  bebiente  bnb  toieberumb  albal^ 
ju  3Berü  Anno  1641  unter  ben  Slembtern  bnb  ©ilben  eben  I64i. 
bie  friebtftörige  Conalus  gegen  bie  ©äffeere  in  puncto  be« 
Ratten  ©tattregimentö  ertocdfet  bnb  bag  aud^  ber  ©al6^}Iafe 
iizn  fo  tDoü  ©c^afe  bnb  Saft  tragen  mögte,  aU  anbere  ®üt== 
tcre,  toctd^eg  babebor  fonften  1482  ©rfebifd^off  §erman  bnb 
erfebifd^off  ^^iti})6   ao.  1510,   toie  oben  (©.  68  bnb  70)  gu 


86 

1641.  ftfftn,  ^fid^ft  t>txpom^t  mt  etDig  ai&getl^an  ^atte.  &itii}V^0Ü 
tt)urbe  bag  SBerd  fc  tt>eit  getrieben,  bag  aud^  ]6e^  bamal^liger 
9ia]^tt0»a]^ß  an  ^ta^  bcr  ©elftere,  t^eit|  anbete  bon  ben 
ämbteren;  nit  mit  geringem  Stnfftanbe  ber  comitirtcn  ^ux^ 
gere^,  jnm  SRal^tt  toürdlid^  angefeftet  bnb  intmbiret  tonrben. 
Wer  ßl^urpr.  ^err  Sanbtrcfte,  ^err  ^icberid^  bon  gfirften^ 
berg-^,  nal^me  fid^  ber  ©ad^en  ernftlid^  al^n  bnb  begäbe  fic^  in 
Werfen  felbften,  mit  Bnilel^ungl^  beß  ßi^nrfln.  9ia^tt«  ©octor 
^ubben,  nad^er  SBerd  in  rem  praesentem,  t^ntcrfnd^ten  bie 
©ad^en  bnb  liefen  fid^  borglte.  ß^urfle.  9tcceffen  i>nb  9?ed!i^ 
f))rüd^e  in  originalibus  t)or))ringen,  benen  ban  jnfolgl;  bie  ctn^ 
gctrungene  bon  ben  Stmbtern  amoniret  bnb  bie  ©Stftere  foiPoK 
in  pto.  bef  l^alben  9iai^tt^  al|  aud^  beg  ©atft^tafte^  @^*eni)}' 
ticn,  be^  bcrcn  ?ßrinifegien  manuteniret  bnb  bie  SJ^rl^eberc 
biefe§  Sßfftanbeg  tl^eilg  ber  Oebn^r  geftraffet  t^eilf  and^  bet- 
betten tourben.    Slber  »af  folgete  baruff? 

1645.  Anno  1645  ©ontageg  Esto  mihi,  alfo  |nft  ad^t  S^age 

für  bamal^Ig  benorftel^enber  9iaffmrs>(äfü,  al§  bie  iitnifft  2Kor* 
geniJ  bmb  9  SSl^ren  meiftentl^eil^  in  ber  Älrd^en  toal^ren,  ent* 
ftunbe  abermal^Ien  alba  gn  ffierö  in  ^ol^an  JRigen  bef  @tatt= 
larrentreiber^  ^CLU\t,  an  ber  Äem^jerftraßen,  ein  gefc^toinbeg 
8en)er,  »obur^  bon  fettiger  ©trafen  ab,  bber  ben  atnngcn«^ 
tl^aö,  löie  man«  nennet,  burd^  bie  Ä'ifatt)  tang«  bie  ©tatt«^ 
mator,  biß  an«  ©d^fog  41  t^eitf  bomel^mc  ^äufere,  in  fo 
gefd^toinber  Stammen  ftnnben,  baß  man,  n)ie  l^enffig  aud^  bie 
itutift  ang  ber  tird^en  trungen  bnb  gur  ©ereibtfd^afft  griffen, 
»enig  retten  lonte,  fonbern  atteß  für  feinen  Singen  nieberfatteit 
feigen  mnfte,  geriefte  and^  alfo  ber  Ortl^  ber  ®tatt  gnr  StcHfU 
glntl^  bnb  ber  grben  gleid^. 

eben  in  biefem  645ften  Qa^xt  berorbtnetc  erfebifd^off 
bnb  ei^nrfnrft  gerbinanbt,  sub  dato  ben  6.  Qmxi  baß  ju 
93eforbernng  befto  mei^rer  Änbad^t,  gn  offtgltm.  SBertt,  bie 
P.  P.  Capucini  einen  ßonnent  i^re«  Orben«  bafelbften  ^jflanfecn 
mögten,  toie  ban  and^  nit  aßeine  gn  3tuferban)nng  berfelber 
©tatt,  fonbern  anäf  ber  bmbliggenber  Ol^rter  gefd^e^en  bnb 
i^nen  mit  ber  3eit  Äird^  bnb  ßtofter  bal^in  gefeftet  würbe, 
barüber  ber   cl^nrfle,   ganbtrofte,    fjerr  1)iet^erid^  gretj^cn* 


87 

t>on  i^aitbt^l&ergl^,  a(^  principalis  fundator,  einen  en>igen  9ta]^    1645. 
mcn  fid^  mit  8enia<i^ct. 

(Sttbtltd^  liege  bcd^  ber  grunbtgfltiget  ®ott  burd^  t>iellet 
taufenbt  frcmer  ©ecfen  ©cuffiere,  ©itten  bnb  gleiten  fic^  i^U 
ttvixdf  Betoegen,  bat  »emiittett  bcr  SWfinficrifd^'  bnb  Dgna^ 
(rücfifd^et    S^ractaten   anno   1648   j^ifd^en   aQen   triegenben    i648. 
Steifen  ber  triebt  gefd^Iogen  tDurbe;  sed  quantae  molis  erat! 

SÖag  nun  bicfcr  bre^gtgiäi^tiger'Ärlcg  »nb  barunter  mit 
auBgeftanbcne  grunbtberberWid^e  fJctor^^aSngtüdere:  enbttid^ 
anäf  bie  Srl^ebung  befen  nun  fo  tx>titff  gefti^Iogenen  f^iebend, 
in  SBe^^ringung  ber  fti^toeren  ®ati«faction«geIber,  für  bie 
gegcntl^eiUge  friegenbe  ^art^e^cn  bnb  fonften  e«  ber  ©tatt 
SBertt  ju  t^un  gemad^et^  to)trt  bie  baldige  ^ofteritet  avt^  ben 
©tatt'^prothocollis  bnb  registris,  fc  bieQ  ed  angejeid^net^ 
ffinfftig  mit  SJertDunbernng  ju  feigen  l^aften. 

Sog  nun  Anno  1650  @e.  cl^urfEe.  !Burd^I.  f^erftog  gfer*  icöo. 
binanbt  in  Sägern  l^Sd^ftfeetigften  Snbendend  verlangten,  bot 
bero  legteui  @nbe,  nad^bem  fie  burd^  bagicibige  Jfrieg^toeten 
foft  mel^r  ban  20  ^ai^r  baral^n  bel^inbert,  ncd^  eindmal^ten 
bero  txtto  gcl^orfambfte  tt>efti|>]^älifd^e  SSntertl^anen  ju  feigen, 
tarnen  fie  faft  \äftoa^  bnb  Irapot/  ju  (Snbe  beg  Kugufti  auff 
bero  ©d^Iog  ^rntbergl^,  alfo  aud^  bag,  alg  fold^e  Sd^toad^eit 
junai^mc,  fie  am  13tcn  @e^)tcm6ri«  bafettftcn  im  39ten  ^al^re 
bcTü  JRegierung,  il^ren  fiebenölauff  bettenbeten.  35ercfetben 
fttccebirten  Je^ige  ©e*  cl^urfle.  iDurd^t.  JKa^mittanu«  f)enrlcu«, 
aud^  ^er^og  in  OB^  bnb  SWeberen*^  Sägern  bnb  tourben  ju 
estten  in  ber  l^ol^en  Sii^umbtird^en  mit  großem  f^otodten  beg 
SSotdtt  intl^ronifiret.  diu  ^err,  ber  toegen  feiner  tJriebtfecßg' 
Icit  bnb  bc^tooi^ncnben  l^ci^en  fürfttid^cn  ©cmütl^g,  burd^  bie 
ffiett  berül^met,  magen  ban  aud^  3«it  bero  gtüdHic^er  Regie- 
rung bcr  ©tatt  S93ertt  t>ielfältige  fürftbättertid^e  ©naben  »iber- 
fal^ren.  5Der  gfitigfter  ®ott  crl^alte  @e.  cl^urfle.  Durd^tt.  in 
ffofttxn,  fettft  tofinfd^cnbem  c^urfto.  SBoBftanbe^  gu  iErcft  bero 
trcto  gcl^orfamBftcr  SBnbertl^anen,  nod^  bieße  lange  ^al^ren. 

5Der  erfter  ®nabcn  a6er,  fo  bencn  bon  ffiertt  lieber» 
fai^ren,  l^atten  fid^  bie  ©ät^ere  bafcffift  gn  erfreuen;  ban 
fobatt   nad^   bottenjogener   cl^urflr,    ^nt^rontfation   ju    gJtn. 


88 

1^2.  diüzn,  gobteit  iti  i^ret  ^urd^f.  ftc^  ber  @a(|er:^3(6gecrbnete 
tonbertl^niaft  a^n,  mit  bemfi^ttgftcr  ©itt,  ®e.  cl^urfl.  Durci^L 
ggft  gerul^en  mSgten^  bero  angel^ofyrne  l^cd^färftle.  @nab  bnb 
mtt,  an  bcro  ©älteren  ju  SBcrß,  alg  attcn  erfeftifftifc^  ti)ef^' 
|)]^altf(i^en  SJnbertl^anen  ggft.  gu  begeigeren  bub  }U  älufl^ebuitg 
bcS  obtÄfcn  <Spei)xxfiäftn  ^rcccffuö^  mit  SBicbcrcingcbunge  beg 
<SaIfec=^®ra6cn*a3runncnd,  in  bcn  ©tant  ggft.  »icber  ju  fefccn, 
batang  fie,  mitt  irriger  ßingicl^ung  befeetbcn,  ao.  1627  au^t^ 
fc^ct  »orbcn,  mitt  bnbert^Snigft  gcl^orfam^ften  Qxpitttn  2C. 
Da  3]^re  c^urfle.  !Durd^(.  jubor  fd^on  et»a  informiret  toaren, 
olfc  refoluirtcn  fid^  biefeffic  färftbättertid^  ggft.,  ba|  fie  »olteß 
bie  ©ad^cn  bcl^örent  bnterfud^cn  lagen  bnb  ban,  nad^  abge^^ 
ftattetet  9{e(ation^  barinnen  ggft.  t>erorbtnen  tooUtn,  bag  e§ 
für  ©Ott  gn  beranttöorten  fein  mSgte.  ®leid{>  aud^  ju  bcre 
Dnfterblid^en  5Rad^rI)umb  jn  tjnnergteid^tid^cr  (Sonfotation  ber 
©ältere  gefd^el^en,  at§  nad^  bieten  hinc  inde  ge:>>f{ogetten 
Sractaten  mt  großer  Wli!ä)c,  enbtlid^  biefer  9Sergteid^|»=9iece6 
l^erauPcmmen:  SSon  @otte«  ®naben  aSJir  3Kafimifian  §en^ 
rid^  n.  f-  tt).^«) 

1654.  Anno  1654  n)ie  gtoifd^en  SRitterfd^afft  bnb  ©tStten  in 

pto.  ber  ©d^afeungcn  mit  aüerfeit^  a3efieben  ein  etoiger  ©er^ 
gfeid^  beral^met  »urbe,^')  gefd^al^e  babci  ber  ©tatt  SBcrß  in 
SJerringerimg  bero  biß  baldigem  bberfd^»cren  ©d^afequanti  ein 
fold^e  ®nabt/  n>onad^  fie  itoax  (engft  gefeuffget  bnb  bod^  mdf 
in  ^trad^t  anberer  i)au)>tft&tte  nit  gu  bieU  toare^  maßen  aud^ 
@e.  ei^urfle.  S)nrd^I.  Dnb  ein  ^cd^tö»  JCl^umb  ==  ea^)itnl  fold^en 
SBerglcid^  bnb  bnenbcrlid^  aufgerid^teß  ©d^feregifter  ggft.  e»tg 
ratificiret  bnb  beftSttiget  fyaben^  beßen  bie  bon  ^erU  |e^o  ncd^ 
lebenben  ci^nrfln.  Officialen  f)r»  8ct.  6af})ar  »ieinl^arfe  alß 
8anbt^be^)utirten  bnb  ber  3eit  gn  biefem  SSergteid^e  ^rincipaH== 
bcj)oßmed^tigten  tDCgen  beßen  babei  begeigter  ©ejteritet  »nfterb^ 
ütif  fd^ulbigftcn  Siandf  gu  mißen  bnb  i>ittig  benfelben  bnter  blc 
benemeritos  civitatis  Dnuergeßentlid^  mit  gu  red^nen  {)att^  a(§ 
auc^  biefetbe  fcti^eß  bandfbartid^  gu  erfennen  ttjeiß. 


30)  ®er  »cjeß  öom  27.  San.  1652  MUjlattbiß  in  ©eifcctfe  Url 
©udje  III.  9ir.  1045.  —  -^i)  S>er  Recessus  perpetu»  concordise  öom 
4.  ®€^t.  1654  bei  Velbert  a.  a.  O.  9^r.  1047. 


89 

SCber   tote    Anno   1657   gegen   t)orgItn*  ißergleic^   baf    1657. 
@a(^iDefen  betreffenbt,  noäf  eine«  bnb  anbcrcö  moulret  tocrben 
iDoUen   lonb  bie  ©ältere  benötiget  mürben^  nodfmaifkn  i^rer 
5Rotturfft  bagegcn  eingu|)ri«gcn,  fo  tourbe  baruff  aBe|  nodf 
me^rerd  beftettiget,  n)ie  an^  folgenbem  ab}une^men. 

95cn  @otted  ©naben  SBir  iDlapmUtan  ^entid^  (Srft^ 
Mfd^off  n.  f.  to,  SCi^un  funbt  bnb  l^iemit  ju  lotsen  ^  bentnad^ 
ffiir  i.  O.  1652  ben  27.  Qannarii,  mit  SBottoißen,  SSeHcben 
»nb  6cnfen^  bnfer«  »ürbigcn  2^ttmb^ßa})itwt§  gu  (Sötten,  ein 
getoiBen  SSergleici^  mit  ben  fem<)tlici^en  Srbfatfeereit  SSnfercr 
@tatt  993er tt  aufgerichtet,  bermittel^  n>eld^en  benfelben  ba$ 
nmt  ©atfttDerd  bor  beritrtcr  ©tott  SBerö,  fambt  atten  ^cr* 
tinentien  auf  getoigc  SHaß  bnb  SSSeiß  eingeraumbt  bnb  abge«^ 
tretten  i>nb  barin  bnter  aubern  berfei^en  :c.  finis;  fo  fott  fet== 
bigc  (ncmblici^  bie  ®atfemae§  bnb  barab  fättige  3Äe6egcIbere) 
i^nen  and^  nod^  fürteri^in,  fotoott  auf  bcm  netoen  ©alfettjerd 
alB  Inncrl^aib  ber  ©tatt  ber^}Ieiben  bnb  toeber  barin  noc^  in 
bem,  ijermög  25ergtci(^6  bbertragten  b«b  abgetrettcnen  ©alfe^* 
toerd  einige  Eintrag  ®pixv^  ober  ^inberungen  nun  ober 
ttwfftifl  iuc  ewigen  ^tittn  jugefüget  »erben»  SSrfunbt  33nfer§ 
f)anbtgcid^en«  bnb  angel^endeben  S^nrfln.  @ecret*=  ^nfiegetfe 
sglDL  in  SSnferer  Äefiben^ftatt  SBonn  ben  4»  Qanuariji  1657. 

aWafimilian  ^enrid^  mpp* 
3ttfo  ]^at  aud^  ein  l^od^to.  i^umb^Sa^jltuI  abfonbertid^ 
nod^  t>erfi(ä^eret,  bat  ^i«  ßrbfälfterc  nun  bnb  gu  ewigen  ^ütm, 
bnter  tt)at  yia^m  e«  mäf  fe^,  gegen  ben  ao.  652  am  27.  Qan. 
mit  ii^nen  getroffenen  Iran^action^  ^^  üBergleid^  nit  befd^toerbt 
ober  einiger  ®eftalt  beinbräd{>tet  werben  foßenj  üBrfunbt  bero 
STran^fifbriep  bnb  ani^angenben  3nfieget§  ad  causas  genanbt. 
©0  geben  ßötten  b.  19.  ^anuarii  be^  ^a^rö  1657. 

Henricus  Oeckhouen  Dr.  Syndic. 
Anno  1657  am  4.  SKartii  entftunbe  abermal^tg  eine 
feld^c  gewröbrunft  bafetbft  ju  ©crtt,  bie  größer  wäre,  al§ 
einige  babeuor  in  hoc  sacculo  ertebct;  ban  gwifd^en  10  bnb 
11  aSi^ren  f eibigen  aSormltnad^t^,  bom  ©ontage  bf  ben  SKon^» 
tag,  ba  menniglid^  im  erften  bnb  tiefeftem  ©d^Iaff  wäre, 
gienge  in  ber  äBittiben  Äutmanö  §ÄMfc  «^nt  SWardtte  (man 


90 

1667.  Icittc  möft  erfotfd^en  mdf  finbcu,  töte  pctßig  man  anäf  i\\(\uu 
xixU,  tote  i)nb  tool^er)  ein  fold^eß  ijctor  auff,  baß  baburd^  ba§ 
ganfee  5D?ar(ft  (auger  baß  bie  ©ucbtfeitl^e  negft  bcm  ftird^off 
tnb  baß  Stat^uß  nod^  (teilen  pikUn)  n>te  aud^  bte  nun  etn>a 
löiber  crbatoetc  SScderftraße  l^inunter,  ober  ben  @alfe}>ta6 
lang«  bie  ©tattntanr,  biß  faft  al^n  bie  3»eljfter  Pforte,  in 
bnglaubtid^er  ©efd^toinbe  in  SSranb  gericl^te,  baß  ntan  auff 
bem  9Kar(fte  \U^tn  bnb  fd^icr  aßcß  toaß  fonfteti  bou  barab 
jtt>if(i^en  ber  33überid^er  ^ßforbten  biß  al^n  gtte.  9)ie(jfter 
^forbten  gelegen,  Summa  ad  125  Sol^nl^äuferc,  21  ©alfe^äu*^ 
ferc  t)nb  20  Sed^uferc  (außer  benen  ruderibus  bon  fteinercn 
^äuferen)  in  einer  fo^tglul^t  liggen  feigen  fönte;  toeld^eß  gttjar 
große  aSngelüdere  ein«  Df«  anbere,  ailt^  aber  bem  tntoanbet* 
baren  SSSitfen  ©otteß  ünb  bnfern  ©ünben  jujufi^reiben  bnb 
f,  Slßmad^t  inbrilnftlg  ju  bitten,  bergleii^en  grunbü>erberblid^e 
©traffen  bon  berürter  ®tatt  Serß  lünfftig  miltgnäbigtic^ 
abjutoenben.  SBie  ban  aud^  bmb  fold^eß  »on  ber  ®ötiglett 
^otteß  befto  leidster  gu  erl^alten,  bie  gefambte  SBurgerfd^afft 
an  gebadet.  4ten  äÄartij,  bc^  nod^  m^nnt>tx  gen)r«brunft  ein 
©tübbt  3U  ©Ott  getl^an,  bcnfelben  XaQ^  jal^rtid^ß  önb  atlc 
Qal^r  (maßen  ban  aud^  g^f^td^t)  l^oc^fe^erlid^  ju  l^alten. 

$5berbaß  l^aben  mel^r  ]^ijd;ftgeb*  3^re  S^urfle.  ÜDurd^I. 

1661.  Anno  1661  ju  bero  bnftcrblid^em  ^iad^rl^umb  ggft»  beforbert, 
baß  ba«  miracutofe  äRuttergotte^bübt,  an^  ber  bcnad^bal^rter 
©tatt  ®oeft  bnb  jtoar  bornel^mbCid^  'omb  beßtoitten  nad^  SSßerß 
tran^ferirt  bnb  pro  majori  et  condigna  veneratione  benen 
P.  P.  Capucinis  bafclbftcn  anbertroJDet,  n>eiten  gur  ^tit  al§ 
bie  9lad^barfd^afft  ber  alter  toal^rer  cat^olifd^er  ^Religion  annodb 
gügetl^an  tt>are,  burd^  bie  SSorbitt  ber  aüerfeeligften  9Kutter 
©otteß,  in  aSerel^rung  bife«  fflitbtö,  biete  9Kiracufen  gefd^el^ett 
bnb  große  ißnglüdfere  inm  offtern  feint  abgeioenbet  »orben,  in 
Hoffnung  bnb  feftem  SSertratoen,  bie  SBirdfung  fold^er  ftrcff- 
tiger  aSorbitte,  aud^  in  biefer  il^rer  catl^olifd^er  @tatt,  gu  ber 
Srl^aftung  gfetd^falß  gu  genießen,  gu  toeld^eni  (Snbt  ban  bafelbft 
gu  Serß,  in  äWaßen  babeuoren  alba  gu  gebadetem  ©oeft  aud^ 
gefc^el^en,  eine  Äird^e  barüber,  toie  vorgibt  erbauet  bnb  auf» 
gcrid^tet  »orben.    aSnb   ift  nit  gu  gtoeifflen,   e«  toerbe  ber 


91 

iatml^er^iger  &t>tt,  n>an  nur  bie  dintoiffntxt  bcn  ®&nben    leei. 
ttbftc^cn  »nb  ®utc«  toirdcn,  aöe  ju  größerer  fetner  ®^re  gte* 
tenbe  Tota  fecunbiren  bnb  erfäden,  ma|en  ban  anä)  gefd^ei^en^ 
m  bcpcn  frtfd^  bnb  lel&enbige  Q^tmptütn  erfolget,  al§  suo 
tempore  ntt  berge^en  ioerben  fotte. 

Anno  1663  folten  fd^ir  toiberumb  jtptfd^en  ben  ©ät|ern  1608. 
onb  knittern  ju  S33erß,  3)itBbcrftäntttu§e  entftanbeu  fein, 
inbemc  bie  ©allere  nit  aßein  fud^ten,  berc  burd^  bic  alten 
Sanbtö^crren  conccbirt  bnb  beftättigtö  $(afegertd^t«*^rtuileginm 
äu  reaffumtren,  fonbern  aud^  toie  i^re  Jöebiente  bnb  Äned^te 
fic^  rebcöifd^  gegen  bte  bcgeigten,  bei  @r.  gl^urf.  5Durd(|C.  jn 
er^ttcit,  bat  fi^  SDiad^t  l^aben  möd^ten,  in  Grafft  a^n  bcm 
^benben  ^lafegerid^t  fold^e  ©efettcn  mit  Si^urme^l^afften  ober 
oud^  Slnlegung  ber  ^alße^fen  ju^beftraffen,  n)ic  bie  ci^urfle. 
SSerorbtnung  fotd^eö  breiter  nac^ffil^ret  in  folgenben  ©orten : 

35cmnad^  Qifxzx  ß^nrfln.  Durd^I.  gu  gdtten  ^erfeog^ 
9)iajimttian  §enrid^  in  SSa^ern  :c.  bnfcrm  gnäbigften  §erm 
bie  ßrBfitfeere  jne  SBerK  onbertl^enigft  ju  erlennen  gegeben, 
»ag  ©eftalt  al§  bie  ©alftlned^te  bietfaltig  bf  SSntreto  mitt 
Ser)}rtugung  bed  @al^ed  txhapt  bnb  fie  bal^ero  benfetben, 
gcftalt  fie  befto  mel^r  in  3^^tt8  ^^^  Sord^t  ju  l^atten,  nad^ 
dnl^It  beren  bon  borigen  ß^urffirften  beftettigten  @alfe})riuite* 
gien,  bic  Stbtegung  be§  St^btß  ober  ^flid^ten  anmutigen  la^en, 
berührte  ©al^fned^te  fid^  begen  frenentli^  getoeigert,  fo  ban 
aud^  bat  toan  bergleid^en  geringe  bnb  taglid^e  äSbertrettunge 
mit  orbcntlid^em  ©erid^t  aufgeübet  toerbcn  folten,  bie  a;^ättcr 
fid^  t^eitg  l^eimblic^  bauon  mad^ten,  tt;eilt  aud^  bon  il^nen 
©fitfeeren  felbften,  gu  (gntfße^ung^  ber  SSnfoften,  offter«  buuer* 
fotgt  gelafen  toürben  bnb  berotoegen  bnbertl^enigft  gebetten, 
^öd^ftgtte.  3fl^re  ßi^urflc.  5Durd^t.  ii^nen  ßrafft  beß,  ol^nebaß 
alba  ju  SBerß  ^benben  ^la^gerid^t^ ,  ggft,  erlauben  toolten, 
toiber  bie  Delinquenten  mitt  einiger  Soercition,  ol^ne  toeiter« 
gerid^tUd^eg  ^rocebiren  gu  berfal^ren-  ©an  bau  nun  3^rc 
e^urfCe.  i)urd^I.  betrad^tet,  ba§  @ie  felbft  be^  bergletd^en 
J)efraubation,  toegen  ^l^re^  an  gmitn.  ©al^wefen  l^abenben 
refpectiuc  ffinff  bnb  ge^enben  S^eilp,  nit  weniger  intereffirt, 
Ättd^  fünften  bemelter  ©älfter  ^itt  nit  bnbißig  erlaubt,  fo 


92 

1663.  erK&ren  <Ste  fic^  für^  erft  ^temtt  ggft.,  bag  a((e  @al^lned^te^ 
»an  önb  fo  offt  bcren  tu  ©ienft  gcuol^mmcu,  bic  tjcu  ättetö 
üMlci^e  ^flid^t  ^f)v.  ßljurfln.  5Durd;{.  önb  bcn  ©Älfeeren  bafeltft, 
gu  aSel^ueff  beö  ©affetDcfenö  trctt)  unb  ^olb  gue  fein,  abftattcn 
t>nb  ttjan  bemncgft  ]xd)  begebe,  baß  fie  beme  gue  »ieber  ju 
l^anbticn  erfunben  ober  bbermiefen  loürben,  fie  ©älfeerc  3Kad;t 
f)CiUn  foöen,  atfotd^e  S)ettnquenten  in  bem  SSnberntl^elü  beg 
am  ©alfe^jlafe  ftel^enben  2:^urn§  gut  ^afft  ober  (Soercittcn 
bringen  t)nb  mit  SBaßer  bnb  33robt  abfpetfen  ober  and^  mit 
Anlegung]^  ber  geßeter  bnb  ^alpbanbefe  abftraffen  gn  la^en. 
3m  gap  aber  ber  3)eKnqnent  in  eine  ©eltftraffe  gu  becta* 
riren,  fott  e^  bamit  tDie  fnnft  in  anbern  23rüd^ten  albortcu 
braud^ig,  gel^alten  toerben  »nb  Q^x.  g^urfln.  S)urci^I.  bauon 
i^r  geioo^nlici^er  ^(nti^eiH  gnfatten.  Käfern  and^  bie  ®ad^e 
aifo  befd^affen,  baß  fie  eine  anberc  offentlici^e  ober  ßeibftraff 
erforbern  ober  meritiren  fotte,  alftan  foßen  [ic  ©älfeere  bcu 
S^^ätter  an§  ©crici^t  anögntiefcrn  fd^ntbig  fein  mb  ban  für 
baßetbig  bie  Cognition  barüber  gel^ßrcn  k.  SSrfnnbt  mel;r^ 
l^öd^ftgftr.  Q^xtx  c^nrfln*  !J)nrd^I.  §)anbtgeid^ena  bnb  ©ccretö. 
Signatum  Bonn  b.  4.  3){a^  1663.         ^Ja^imilian  ^enrid^. 

Die  ämbtere  aber  vermeinten  fold^c  neioe  (Sonceffion 
benen  ©tatt^jriuilegijö  gun)ieber,  ol^n  beme  and;  baß  angegogene 
alte  ^ßlaftgcrld^t  nit  lenger  in  vigorc  gn  fein,  fo  tourben  bie 
©älfeerc  berantaßet,  folc^c  ^lafejnra  renoniren  bnb  meiere« 
nod^  beftättigen  gn  tagen,  tt)ie  folget  mit  5Ke]^rcm: 

SSon  ®otte^  ©naben  SBir  3Ka5imiIian  §enrid^  n.f.ö).^^) 
®Iei(^  nnn  bc^  bicfeß  ^)re^Btoürbigftcn  ggftn.  Sanbt^fürftcn 
»nb  ^errn  ^dUn,  ber  ©tatt  äBerfl  bie  meifte  ©naben  tt)ieber:= 
fal^ren,  al|  nit  bergteid^en  t)on  einigen  bero  löblid;fter  S(ntc= 
cefforcn,  einen  abfonberlid^,  alfo  begäbe  fid^ö,  baß  and^  eben 
gn  bero  Seiten  ber  l^öd^fter  @ott  felbften,  feine  angenfd;einüd;c 
©nabcngeid^en  an  berfetben  ©tatt  SBcrß  berf^jüren  ließe.  S)an 

1673.  toic  ao.  1673  @e.  (Sl^nrfle.  ©nrd^I.  gn  aSranbenbnrg^  ang 
bem  ©rnnbe,  ob  fetten  ^^rc  e^nrfle.  ©nrd^I.  gn  gößen  bcr= 
tpcl^ren  ober  abfe^ren  fönnen,  baß  ber  ÄSning  in  grandCreid;, 

32)  ®ie  §tcr  im  ^luSjugc  forgcnbc,  toeitläufige  Sonflrmationö^Ur* 
!unbe  boOjIftnbts  in  @eibett}  Url.  ^n^t  111.  9h:o.  1054. 


93 

bei  Dorl^aBcnbem  Stiege  gegen  §offanbt,  fein  gi^ur^Sranben:*  1673. 
burgtfd^e«  gürftentl^umB  SIeue  nit  folte  berühret  ober  bcfd^ä^ 
btget  l^aBcn,  get;enbtfc^afft  an  bie  gölnifd^e  Sanbc  gcfud^et, 
bcrgcftatt  auäf,  baß  ohtooii  bon  ßötnifc^er  ©elten  bcncn  bcnad^'« 
HifXttn  aWärdifd^en  barjn  nit  bie  geringfte  Stnlaf  gegeben, 
bannod^  ber  ßi^urbranbenbnrgifd^er  ©eneraömajor  bcn  <Spatn 
{imäf  ein  bnb  anberem  bot^in  bergebltd^  tentirten  stralage- 
male)  btc  ©tatt  SBertt  am  6.  gfanuarii  tanffenben  1673  tcn 
3a^r^,  guntal^fcn  fe^enbtltd^  mit  mel^r  ban  10?  5Wan  berennet 
tjnbt  alfo  fort  gnr  SJbergabe  jn  jtoingen,  gegen  biefelbe  al^n 
Dcrfd^eibenen  Örtteren,  bie  ©ettjalt  ber  ©tüefen  gebraud^te, 
fcgar  anäf  mit  (Sintoerffnng  ber  gren^Iid^ften  fjenjertoerlen, 
einen  3:ag^  nad^  bem  anbern  conttnnirte,  toie  felbige«  in  ber 
©^>eciaKbefd^reibnng  fid^  mit  mel^rerem  außgefutjrt  beflnbet,  fo 
l^att  büci^  baß  iJcttjer  obtocll  berfd^eibene,  Ja  be^  erften  Siage« 
fe^ß  unb  bre^ßigi^  ^ctoerfngelcn  bnb  anbere  gnm  Änftede« 
pra^>arirte  gifftigfte  genrnjercfc,  tn  tt;cHß  §auferen  mitten 
burd^§  ©trolle  fiel^Ien,  ba  fonften  bie  anberen  gett>erbatten  bnb 
JBrenticr^,  ja  mel^r  bann  400})fnnbigc  95omben,  toetd^c  außer«* 
^alb  ber  ®tatt  ober  aud^  innerl^atb  berfetben  auff  offene  $W^ 
nieberf dringen,  il^rc  ßffecten  getrabt  bnb  biß  gum  testen  in, 
außgebrennet  ober  jerf^)rnngen ,  jebod^  al^n  bcn  ®ebetoen  nit 
bie  geringfte  O^>eration  getl^an.  SBemc  nun  bifeö  SBunbertoerd 
anbcrß  alß  ber  atgettjaltiger  §anbt  ®otteß  bnb  ber  SSorbitt 
feiner  gebenebe^ttften  3D?nttcr  iugufd^relben?  laßet  man  bie 
ganfee  bn^^artl^e^fd^e  SBJelt  brtl^eiten,  bmb  fo  biett  mttfx,  toeiten 
an^  biefer  Debnction  genugfamb  er^eüet,  toie  tcid^tlid^  bifc 
©tatt  fid^  gum  offtcrn  auc^  ol^ttä)ißcnbt  beß  aSrf^)rungß,  ent^ 
günbet  bnb  guten  Vftxt^  im  Wauc^  aufgangen,  ic^  aber,  ba 
man  berfetben  baß  lunftreld^eftc  geurtoerd  be^gebrad^t,  nid^t 
ein  ©troftaö,  beren  bie  ©tatt  bod^  boß  ift,  barab  befd^äbiget 
toorben.  SBeld^eß  atß  bie  93urgerfd^afft  bnb  aQe  (Sintoo^ner 
gu  ^cr^en  gegogen,  feint  fie  baburd^  bergeftalt  animlrct  bnb 
aufgemuntert  toorben,  baß  gleidötoie  fie  babeuor  nid^tö  iiSS)Zx9 
bnb  mel^rer«,  ban,  nad^  SBefd^affenl^eit  berfelber  Statt,  bie 
geurdbrunft  gefßrd^tet;  alfo  l^aben  fie  fc^o  bie  große  9Kcngc 
beß  gegenti^eitigen  SSoWß  bnb  beßen  (g^ffer  fe^enbtüi^c  ®etro* 


94 

1«73.  ^ungi^  jum  ®encra(ftiirm  t>nbt  Hnlauff  gletd^fam  nic^t«  gead^tct, 
fonbercn  too  fic  attaquirt  tDurbcn,  abfonbcrüd^  a^n  bcr  SKüi^ltcn 
bnb  an  fettiger  ©eite  ber  ©tatt,  bcrmittelfe  Xa^f)  bnb  nfid^tltd^ 
abgenötl^tgter  ©cgentüel^r  (barunter  njeber  Ärautl^  nod^  8otl^ 
gef^jaret)  il^r  tufferfte«  getrau,  bergeftatt  auä),  baß  ber  ge^enbt, 
»etd^er  auff  ber  l^eiltgen  bre^  tönige  S^agl^,  affxn  6ten  3a* 
nuarij  mit  ber  Selägcrungl^  ben  Stnfangl^  gemad^t,  am  27ten^^) 
beweiben  SDtonat^,  inbeme  er  bon  annal^enbem  ©uccurö  Hunbt^ 
fd^afft' erlangt,  biefetbe  mit  l^öd^pem  feinem  ®(i^im^)f  »ibernmb 
aufl^eBen  bnb  bon  ber  berfud^ter  ©tatt  SBerü  mit  ^inber^« 
ta^ung^  berjeniger  ® turmteitern ,  fo  bon  ben  ©tätten  ©ocft 
bnb  SSnna  jugefüi^ret  toaren,  abtoeid^en  milden. 

5Di§  nun  toare  eine  jttjar  furfte  jebod^  fd^arpfe  Ättaquc, 
beren  Sfbfei^rung  bornembtid^  ®ott  bnb  ber  SSorBitt  feiner 
tiebfter  9Kutter,  alg  borgft.,  nid^t  weniger  aber  anä)  S^rer 
e^urfln.  5Durd^I.  ju  eötten  alg  be§  Sanbtgfürften  tre»  bätter^ 
tid^cr  SSorforge,  in  25eforberunge  berürten  ©uccurfeg,  foban 
be|  Obriften  iöibo  al§  Sommenbanten  guter  Sonbuitte,  ^cg«* 
ef^jerienft  bnb  SSigilan^j,  beg  Obriften^gieutenanbtg  bon  ®o^ 
greuen  bnb  f)aubtmant/  duä)  jugleid^  Droften  bon  ©d^üngett 
fambt  be^ge^bten  anbern  Officiren  bnb  ©olbatcn  bnb  ber 
tretoelfferiger  SSurgerfd^afft  bnter  ^Regierung  boma^tiger  SBur* 
germcifter  §erman  SSranbiß  bnb  eaf^)aren  tteinforgen  ber 
{Redeten  gicentiaten,  fo  ba§  S^rige  trenjüd^  mit  babe^  getl^an, 
jujufd^reiben  bnb  ju  attribuiren  ift. 

Qn  Stnfe^ung  nun,  bag  bic  gefambtc  SBurgerfd^afft  fid^ 
fo  ta^)fer,  treto  bnb  ftanbtl^afiftig  bejeigt  bnb  einen  fo  med^tigcn 
geint,  bnerad^tet  feinet  bor  bifem  Ort  gebraud^ten  mugfid^ftcn 
grnfteö  fo  lange  3eit  auf^  bnb  abgel^atten,  feint  mel^r  l^öd^ftgeb- 
^l^re  Sl^urfle.  ÜDurd^I.  ju  mel^rer  Sejeigung  il^rer  barab 
gefd^cjjftcr  gncblgfter  ©ati^faction,  gnebigft  betoogen  toorben^ 
ber  ©tatt  SBerK  biefc  prsDrogativam ,  motu  quasi  proprio 
gugutegen,  ba§  fie  l^inffiro  bor  aßen  ©tetten  bero  gfirften* 
tl^mnbl  ®eftua]^ten  bie  erfte  fein  bnb  auf  ben  ganbtägcn  aud^ 
anberen  offenttid^  ober  ^riuatjufammcnlfinfftett  im  ©ci^en  bnb 

SS)  (Sin  8d^rei(fei^(er;  bie  testen  ^ranbenburget  jogen  am 
17.  Sanuar  ab. 


95 

Äiftc«  bcu  SSortritt  i)nb  JBorfife  icbcrjeit  ^aicn  »nb  bel^aftcn    167». 
onb  ieif  öcr^offenbcr  fernerer  ßontinuation,  fotd^  irer  begeigter 
gftretoer  Deuotion^  mit  nod^  mel^reren  ^riuUegien  bnb  ^ttf* 
^itcn  kgnabet  bub  berfe^cn  »erben  foKc,**) 

aSnb  gteid^tDic  nun  ber  bei  btefer  Occafion  augenfd^elnttci^ 
wrfpurtcr  Seiftanbt  @ottc§,  ber  gcf^^wt^ter  SSürgerfd^afft  gar 
troftUd^,  anö)  bie  bon  l^öd^ftgeb.  ®r.  c^urfln.  ©urd^L  ju  bero 
etoigem  8ob  onb  3laöfxffnmi  bejetgte  l^ol^e  ci^urfle.  ®nabe,  gu 
wbcrtl^enigftem  l^ö^ftem  2)and  gereid^ig,  alfo  tl^uet  biefetbc 
fid^  l^ingegen  gu  aßem  bnberti^entgftcn  ©el^orfamb,  tote  jebcr* 
jeit  befd^el^en,  erbieten  mit  angel^eff teter  inftenbtgifter  SBltt, 
toeilen  bie  ®tatt  SBerU  bon  bielen  Sseculis  l^ero^  iebergeit  in 
beftcnbtgfter  ©euotton  gegen  i^re  Sanbtgfflrften  berbKeben  bnb 
bjird^  bieüfaltige  Ärtg^bbergiel^ung  auä)  offtmal^tig  auggeftan- 
bene  grunbtberberblid^e  geuröbruuften  bnb  innerlid^e  SSnr^uen, 
|aft  ganö  l^erunberfommen  bnb  gu  SBoben  gerid^tet,  ba§  3rc 
ß^urfl.  5Durd^I.  fotd^eg  ggft.  gu  bcl^erfetgen  bnb  ber  fel^r  rui* 
nirten  ©tatt  mit  fold^en  5WitteIen  unber  bie  Arm  gu  greiffen 
bnb  gu  begegnen  gerul^en  toolten,  tooburd^  berfelben  bmb  ettoag 
toiber  auffgel^olffen  toerben  bnb  fie  aStttel  erlangen  mSge,  fid^ 
fünfftig  bei  ettoa  bergleid^en  »ieber  borfaßenben  Occafionen, 
toeld^e  iebod^  ©Ott  in  ©naben  abtoenben  n>oße^  befto  ia^  gu 
mauuteniren  bnb  f eibige  @nab,  toomit  3^r.  S^urpe,  Durd^t. 
att§  gfirftbattertid^er  3tt«^i9ttttgl^  bieübefagte  ö^re  tretpgel^or:« 
jambftc  @tatt  tl^eitg  fd^on  berfid^ert,  tl^eü^  aud^  nod^  meiere« 
jtt  enoai^rten^  auf  bie  loertl^e  ^ofteritet  gu  trandferiren. 


^y  5S)a9  beeret  bed  (^urf.  unb  to>te  t9  ol^ne  (Srfotg,  ber  frtmat 
untei  ben  ^täbten  btelme^r  ber  @tabt  i^rtlon  t^erbUeben,  toirb  ut  ber 
def^i^te  ber  Belagerung  t)on  SBerl,  beren  fd^on  oben  (9{ote  5)  gebadet 
toorben,  mttget^eiU  toerben. 


96 


IV. 


S/er  Strn^Bcrger  Sffiatb;  in  alten  ^zitm  8ücrtt>alb 
genannt,  toax  in  fünf  JRu^r^;  fünf  ^ii}X',  fünf  SKö^ne:^  unb 
t>ter  3Bennc^5Warlcn  getl^ctlt,  mläft  nad^  ben  ©trftmen  tooran 
fie  liegen,  genannt  finb;*)  bie  ^b^x,  SRöl^nc  wnb  fficnnc 
ergießen  fici^  in  blc  Stnl^r.  35er  8üertt>alb  gcl^örtc  gu  ben 
©tammbefigungcn  ber  alten  toeftfätifd^en  ®rafen,*)  bie  fid^  feit 
bcm  (gnbe  be«  Uten  ^ai^ri^unbertö  bon  5lrn«krg  nannten.^) 
(gr  ti)ar  SReid^ölel^n  *)  nnb  tDnrbe  atö  fold^eö  1368  mit  ber 
ganjen  ©raffd^aft  «rnöberg  t)om  testen  ©rafen  ®ottfrieb  IV., 
an  bie  cölnifd^e  fiird^e  berfanft.*)  Die  ®rafen  toaren  nid^t 
alleinige  fetten  beö  SBalbe«,  fonbern  nnr  eingelner  für  fie 
au^gefcnberter  Jll^eile  beffelBen,  toelc^e  ©onberen  genannt 
»urben,  fobann  be6  gorftö  ober  SBBilbforft^,  ber  gorft^ol^eit 
unb  ber  babon  aBl^ängenben  Blutungen.®)  X)ie  SRarfen  be« 
S33albe^  gel^örten  il^nen  bagegen  gemeinfd^aftlid^  mit  ben  3»ar= 
lenBeerBten,  bon  benen  einjelne  $of6epfeer  fogar  crBlid^c  SWar* 
fenric^ter  tt)aren* 

Äraft  iener  {Redete  l^atten  bie  ®rafen  ben  Siniöol^nern 
ber  ©tabt  ©oeft,  in  bercn  frnd^tbaren  5Rieberungen  faft  alte 


0  ^te  dtul^rmarfen  finb:  1.  bie  %&tnntmtt,  2.  2)infdbeber, 
3.  Uentrot)er,  4.  iRieberetmer  unb  5.  ^üflener;  bie  9l9^rmarlen:  1.  bte 
©etbfelber,  2.  Sinne^er,  3.  ^ad^ener,  4.  ^ü\(^thtt,  5.  ^erbringer;  bie 
aRö^nemarlen:  1.  bie  Mager,  2.  @vnnger  (^^etoering^aufer),  3.  (SSr« 
Mtt,  4.  2>e(e!er  (^erd^emer)  u.  5.  Oünner  (S^ebing^auf er) ;  bie  föenne« 
matten:  1.  bie  Ol^er,  2.  berget,  3.  !C3a(benet  unb  4.  $eUefelber.  — 
2)  ©eiberft  Utt.  «u«  I.  iWro.  19.  -  s)  ©etberft  ®cfd^.  ber  »eflfät- 
©rafen  @.  77.  -  *)  Urf.  ©udj  II.  SRr.  66.  -  &)  2)afc(bft  fflv.  193.  — 
6)  S)afclbfl  9^r.  791. 


97 

®5fber  fd^on  in  fcl^r  frül^r  ^ctt  gu  «cdcrn  gcrobct  toorbcn/) 
tstcttcid^t  mit  JRürfftd^t  barauf,  bag  ftc  fatfetüd^c  »Sgtc  bet 
©tabt  ti>aren/)  einjelnc  ^oljnufeungcn  in  bcn  nai^c  gelegenen 
§K8^netnarfen,  gegen  eine  l^rud^taBgaBe,  ©al^rtoetjen 
genannt,  üBertaffen,  toeld^e  jebod^  mit  benjenigen  {Redeten,  bie 
etnjcinen  ©oefter  ©ürgern,  ate  ©gentl^ümern  marfenteerttet 
^5fe  gttftanben,  nid^t^  gemein  i^atten.  Qtm  Sinftungen  jogen 
oBer  btc  ©oefter  nur  t)ergänfttgungtt)eife;  benn  fic  erhielten, 
nad^bem  fie  ben  äBal^rti) eigen  entrid^tet,  gett>iffe  2Matfen 
ober  SBal^rgeid^en,  tooburd^  jeber  nur  für  feine  ^erfon  ate 
geid^cntöfer,  gum  §oIg*^oIen  legltimirt  tt>urbe.  @ie 
toaren  bal^cr  angetegentfld^  Um&^,  fold^e  ©unften  in  etoige 
Äed^e  umgutoanbeln.  ©iefeö  gelang  il^neu;  ate  ber  cölnifd^e 
«bmintftrator  ergBifd^of  (Sunö,  1368  bie  ©raffd^aft  SCrn^Jerg 
cnfauftc.  Die  ®tabt  liel^  i^m  bagu  3500  ©ulben,  ttjogegen 
er  ben  Surgern  1369  il^re  atten  Siedete  unb  SrBbered^* 
tigungen  im  Äm^berger  ©albe  unb  beffen  2Äar!en^  mit 
ber  3)'Iaa^gaBe  (eftätigte^  baf  bie  Electiones  seu  jura 
nemoralia  de  cetero  stabuüt  in  cohereditariis,in  vulgo 
appellatis  Erfgenoissen,  n>ie  fold^ed  ftül^er  gn)if d^en  (Srg^* 
Mfd^of  SBit^etm  unb  bem  ©rafen  ©ottfrieb  bon  «rn^Berg  feft^ 
gefegt  töorben.®) 

35iefc  le^tgebad^te  ^Bereinigung,  tt>eld^e  mffl  in  ba^  Qaiix 
1354  faßen  mögte,  too  ©ottfricb  IV.  in  einer  JReil^e  Don  Ux^ 
funben,  mit  bem  ßrgtifd^ofe  SBiri^etm  mel^rfad^e  ©treitigfeiten 
gütlid^  berglid^,  *®)  ift  nid^t  mel^r  öorl^nben.  (Dagegen  Üegt 
ni>äf  ein  SBeiMl^um  ü6er  bie  {Redete  ber  9Rarfgenoffen  in  ben 
fraif  SWö^ne^STOarfen  au«  biefer  3eit  i)or;  »eld^e«  toir  nad^fte* 
^nb  ntittl^eilen  (^x.  1),  ®  ift  ba«  ?lelteftc  tt>aö  toir  l^aben; 
jtoar  o^ne  (Datum,  ater  barum  ungti>eifetl^aft  au«  ber  JRegie* 
nmggeit  be«  Orafen  ©ottfrieb  IV.,  toeil  bie  barin  genannten 
Sengen  Beitgenoffen  beffetten  finb. ")    (5«  ift  gtt>ar  au^erbem 


7)  @ciBctft  Url.  «tM^  I.  ^.  56,  57.  —  «)  ®efdj.  ber  ©rafea 
@.  187/-  ö)  nxl  ^uäf  n.  ^r.798.  -  lo)  ajafetbß  S«r.  731,  732,  783, 
734.  _  II)  Jöertt^Äicb  (gbet^crr  jur  ^\ppt  uttb  Oottf^oK  gerncr  ju  @oeft 
leMeti  in  biefer  3ctt.  Url.  ^näf  IL  94ro.  670  dlctt  364;  737  mtb  693. 
3n  ber  legten  Urt.  toirb  ©ottf^alt  gemer  amar  SanottiA  au  <§$oe|l 
genannt,  to&^renb  ein  ^ürset  Hefe«  ^amm€,  \t  mit  ein  älterer  $err 

7 


98 

andf  no(3^  eine  aSerfd^rctfcuna  be«  Srjbifd^of«  ©itl^clni  für  bie 
©tabt  ©ocft  au^  bcm  S^^^c  1351  über  einen  SSorfd^ug  öou 
600  golbcttctt  ©drüben  Dorl^anben,  toeld^e  er  gietoeife  toiebcr 
aBgtttragen  öerf^jrid^t,  cBer  Don  jener  einigung  jtoifd^cn  ti^m 
ttnb  beut  ®rafen  ©ottfrieb,  ift  barin  nid^t  bie  SRebe  (5Rro.  2). 

3fm  3[a^re  1414  afö  (SrgBifd^of  5Dtebrid^  IL  gur  «cgie^^ 
rung  fam,  beftätigte  er  ben  ©oeftem  eBenfaü^  il^re  »otbe  Siedete 
t>nb  eructafeii  im  Strn^Berger  SBatbe  nnb  beffen  5!Rarfett; 
fo  gtt>ar,  ba§  bie  «Äore  »an  aßen  SRarlen  önb  bie  Duet:* 
brifft",  ben  (Srtgenoffen  guftel^en  foüe  (3lto.  3).  (gr 
l^atte  baBei  ftd^tftd^  bie  Sonfirmation^urfunbe  ßunö'^  üor  Sfngen, 
toogegen  be«  ©ertrage«  gtoifd^en  äBitl^etm  unb  Oottfrieb,  n)eld^en 
6uno  in  SBegug  nimmt,  nld^t  toeiter  gebadet  toirb»  Sic  c^ 
fd^eint,  mug  trofe  biefer  SSeftätigung  5Diebrid^«,  fd^on  talb 
nad^l^er  ©treit  üBer  ben  Umfang  ber  ©oefter  SRec^te  im  2lrnö= 
berger  SÖalbe  entftanben  fein;  benn  in  einem  ferneren  SBeiö^ 
tifnmt  t>on  1421,  toetd^eö  bie  Sürgermeifter  unb  mel^rere  grb^ 
genoffen  J)on  ©oeft  gegen  ben  §oIgförfter  JRegenl^arb,  ber  fic 
öieHeid^t  in  äuMBung  ber  SSel^oIgigung  Befd^ränfte,  bei  bem 
^olgrid^ter  ®obeI  ©ßbben,  am  ©erid^te  ifin  ber  SBoftenigge 
tl^o  SBaneboIe  (SBamct  bei  (Sörbefe)  tjnber  ber  g^nben  bar:= 
feine« <i  ejtrai^irten,  n)erben  bie  SRed^te  ber  ßrbgenoffen  mit 
intereffantcr  Umft&nblid^Ieit  befd^rieben.  SSon  benen  ber  gemei* 
nen  ©oefter  SSürger,  ttjeld^e  aU  ^ziäfznVi^tv  f)otg  au«  beut 
SSSalbe  l^often,  ift  barin  nid^t  bie  JRcbe  (5Rro.  4).  Slfö  f^^ätcr 
ßrgbifd^of  Diebrid^  njegen  feiner  toiöfül^rftd^en  Slrt  gu  regieren,, 
mit  bem  8anbc  gu  Unttjittcn  fam,  ^jroöocirte  er  baburd^  bie 
erfte  erManb«i>ere{nigttng  t)on  1437,  gtoifd^en  Sittterfd^aft  unb 
©täbten,  gu  ioed^felfeitigem  ©d^ufe  il^rer  SRed^te**^)  Diefe^ 
obgteid^  unter  au«brüdHid^em  SSorbel^alt  ber  JRed^te  be«  &i^ 
bifd^of«,  nur  in  allgemeinen  2(u«brüdCen  gel^alten,  tjerbrog  ben^^ 
fetten   auf«  äufferfte,   fo   ba§    ba«  ©omfa^jitel   i)ermittctnb 


©crnb  jur  ^Dßpt,  fd^on  gur  3cit  ®raf  ©ottfricb«  n.  üorfonunen  (U.  ©.  L 
mxo.  280,  294,  325  nnb  297,  308,  327)  fo  baß  ba«  ©ctst^um  auä^  in 
bie  3cit  t)on  1253-1263  fallen  fönnte;  aber  bama!«  fletttc  man  ^ter  no^ 
feine  beutfc^e  Urfunben  avi9. 

12)  ©eibert  W.  S^n^  W.  S«ro.  941. 


99 

bajiDifd^en  ttrctcn  muttc.  Um  ben  hinetcn  grieben  l^ctjuftcöctt^ 
tDitrbc  unter  anbcrcn  auc^  am  21.  3an-  1438  ein  ©ciMl^um 
uBcr  btc  SRcd^tc  be6  ©raMfd^of^  in  ben  9Äarfen  be«  Slrn«" 
berger  SBaIbe6  gefragt  (9?ro.  5)  unb  fobann  am  1.  geBruar 
beffetfien  ^(if)x^,  gttjifd^en  bem  ®omIa^)itet  unb  ctnjelnen  Sfmt* 
leuten  beö  SrjBtfd^of^  auf  bcr  einen  unb  JRitterfd^aft  unb 
©tobten  auf  ber  anberen  ©eite,  eine  anbere  Einigung  gemad^t, 
»oburd^  namcntfid^  ami}  bie  SWarfenred^te  im  StrnöBerget 
ffiatbc  umftänbßd^  ertoogen  unb  feftgefteöt  tourben  (3lxo.  6), 
f)iemä<3^ft  fteöte  ber  (SrjBifd^of  am  7ten  geBr.  einen  feierlid^en 
©fil^ncBrief  au^  (3lro.  7),  ttjorin  er  Befunbete,  bag  er  ben 
[(^toeren  SKutl^  unb  UnWitten,  ben  er  tt>egen  ber,  oi^ne  fein 
©iffen  unb  3Bitten,  gefd^Ioffenen  Bereinigung  gefaßt,  fatten 
laffen  unb  be^^alb  JRitterfd^aft  unb  ©täbte  toeber  rrargtoittig 
froeben  noäf  fd^ebigen^^  tooße. 

DBgleid^  aBer  in  ienet  ßinigung  namentlid^  auc^  bet 
Srief,  ben  bie  ©tabt  ©oeft  auf  ben  Strn^Berger  Sßatb  iiattt, 
aufredet  erl^alten  toar^  fo  ^örten  bod^  feitbem  bie  toed^felfeitigen 
Magen  üBer  ®ebrfidfungen  eber  SSerttJüftungen  ber  ©oefter  im 
Ämöberger  SBalbe,  nid^t  auf*  ©d^on  im  Saläre  1453  fal^  fid^ 
ber  ^ergög  tjön  gte^e  ju  SBcfd^toerben  üBer  bie  cötnifd^en 
SSeantten,  toeld^e  bie  ©oefter  Bei  SluöüBung  ll^ter  SRed^te  ^in* 
berten,  berantaßt**)  OB  jenen  bamal«  aBgel^oIfen  ober  ob 
pe  cttoa  ungegrünbet  Befunben  njorben,  ift  ntd^t  Befannt.  SlBet 
^unbert  ^al^re  f^)äter  f^^rid^t  fid^  grjBifd^of  Stbolf  in.  eineip 
©d^retten  Dom  18.  Suti  1552  umgefei^rt  fei^r  unnjifllg  üBet 
bie  gud^ttofe  eigenmäd^tigfett  au«,  toomit  bie  ©oefter  il^re 
Sd^ofgtgungred^te  gum  JRuln  be«  SÖalbe«  auöüBten.  ßr  Befd^ut* 
bigt  fie  fogar  be«  8anbfrieben«Brud^«,  toeil  fie,  ^Mt  fid^  ben 
SJorfd^riften  ber  aufgerid^teten  ^oTjorbnung  unb  ben 
antocifungen  ber,  ju  gemeinem  Seften,  auf  ii^r  S(mt  etblid^ 
uer|)fltd^ten  ^olgförfter  gu  fügen,  in  Betoafifneten  Raufen  gu 
©albc  gSgen,  nad^  @ef äffen  ^otg  f äfften  unb  fid^  ben  gerid^t^* 


13)  3n  ben  f.  g.  pactis  ducalibus,  fett  1444,  üBernal^men  bie  $er« 
pge  t>on  CEIe^e  ait$brü(f(id^,  bie  ©oefier  Bei  i^ren  ifltä^itn  im  ^rndberger 
Sdbe  gtt  fd^üftcn.  3ene  flnb  aBgebrUdt  in  Emminghaus  memorabilia 
Snsatensia;  docam.  Pars  IL  unb  t^eitmetfe  (Utd^  m  (Sfiord  Keinen 
e<l^ttftcn  n.  338  fg. 

7* 


100 

lid^cn  ^fänbungcn  gctoattfam  mibetfc^ten  (9lro.  8).  5Die 
©oeftct  tcriefcn  fid^  bagcgcn  auf  eine  3e«genfuttbfd^aft,  tt)et(3^c 
fie  1523  am  ©erid^te  ju  ©oeft  üUx  bic  5(rt,  tote  fie  ttel^er 
i^rc  ^olggered^tfame  au^geüBt,  l^atten  aufnel^men  laffen  (5»r.  9) 
unb  Be]^au<)teten,  ba§  ol^ne  ii^re  Bufttmmung  feine  ^oljorbnung 
gemad^t  toerben  fönne. 

SBaö  bie  in  bem  ©d^reiten  be«  gtifcifd^ofö  gebadete 
Äftefte  §oIjorbnung  Betrifft,  fo  :^at  e«  bamit  folgenbe  Sc^ 
tt)anbtni§.  ^nt  ^al^re  1534  mad^ten  bie  SWarlenBeerBten  SSor=^ 
fd^täge  ju  einer  fold^en  |)ot3orbnung ;  im  fotgnb.  S^al^re  1535 
tDurben  33ebenlen  bagegen  eingereid^t,  toe^l^atb  1536  ber  ^ox^U 
unb  ^ägermeifter  SBabelan,  einen  neuen  (Snttourf  berfelBett 
üorlegte.  ©iefer  (Snttourf  fd^eint  genel^migt  unb  biejenige 
fjorftorbnung  get^efen  a«  f^in,  auf  meldte  fid^  erjBifd^of  «bolf 
in  bem  ©d^reiBen  bon  1552  Beruft,  ©ö  tiegt  |ebod^  barilBcr 
nid^t«  ^JlÄi^eree  bor.  Dagegen  ergiBt  fid^  au^  bem  ßingangc 
einer  3Serorbnung  be^  ßl^urfürften  5Ka5imiIian  ^einrid^  Don 
1666,  baß  bom  ei^urfürften  ©alentin  (1567—1577)  fobann 
bon  beffen  jtoeitem  $Rad^foIger  Srnft  tint  SBatborbnung  erlaffen 
tourbe.  SSejügtid^  ber  testen  mad^te  1584  ber  gorft^*  unb  !^&^ 
germeifter  O^^^^iKtu«  SBabetan,  öießeid^t  zin  ©ol^n  ober  SSer^ 
ujanbter  be^jenigen,  ber  50  ^oi)xe  frül^er  fungirte,  Befonberc 
aSorfd^Iäge.  gö  tourben  1585  mel^rere  S^uitn  —  in  ettoaö 
oBerfläd^tid^er  SSßeife  —  üBer  bie  .3lrt,  toie  baö  ^olutxiäft 
Bi^l^er  aBgel^alten  toorben,  vernommen»  ®ie  cl^urfürftle.  tanjiet 
ju  Stm^Berg  ertieg  auf  eine  SBefd^toerbc  be$  :c.  Sabetan  1585 
einen  vorläufigen  33cfe:^I  jur  Sufred^ti^altung  ber  Drbnung  in 
iBenu^ung  ber  3Karlen,  koeld^e  um  fo  nöti^iger  fd^ien,  toeil  feit 
bem  2^obe  be^  j)or  40  ^ai^rcn  angefteflten  Uijtcn  |)oIgförfter^ 
Qol^ann  SRamme,  fein  orbentlid^eö  gorftgerid^t  mel^r  gel^alten 
toorben.  ®er  neu  angefteßte  §oIjförfter  unb  nad^i^erigc  Qägcr* 
meifler  SBotf  ©iebrid^  bon  ©eißBergl^  fd^ritt  mit  einer  Snergie 
ein,  ioetd^e  ben  ©oefter  ©tabtborftanb  unterm  24.  5Kai  1589 
gu  einer  Bitteren  SSefd^toerbe  Bei  ganbbroft  unb  Statinen  ber^ 
anlaste.  2K^  nun  bemungead^tet  am  26.  Qan.  1590  ein  neue« 
^otjgerid^t  nad^  görBefe,  unter  Bw^^^^i  ^^^  gebadeten  ^olg«' 
fftrfter«,   «u^gefd^rieBen   tt)urbe,   fo  l^ieft  ber  SWagiftrat-  für 


101 

notl^ig,  bagegen  an^  bem  ^runbe  gu  )>roteft{ren,  tt>eU  berfelbe 
toie  bie  metftcn  fetner  UnterBebienten,  für  bie  SHarfenBeerttcn 
liiert  ciblid^  beri)fßd^tet  fei  unb  ba^er  feine  ÜDenunjiattonen 
gegen  ^m  feinen  ©lanBen  berbienten,  (£r  trete  aße^  §er* 
lommcit  mit  tJügen,  f^)anne  ben  armen  ßeuten  bie  ^ferbe  an^, 
jerl^auc  il^nen  JRäber  unb  SSJagen,  ncl^me  i^nen  Siebte,  85eile 
unb  Äetten,  toenn  fie  anäf  nur  unfrud^tbare^  §oIj  gelaben 
l^attcn^  jwittge  flc  mitunter  fogar,  fold^e«  nad^  bem  d^urfln. 
©d^Ieffe  |)irf(^berg  ober  fonft  tool^in  gu  fal^ren,  laffe  bie 
gemeinen  äBalbtoege  bnrd^  Stuftoürfe  f^)erren  unb  mit  neuen 
©d^Iagbäumen  berfd^tiegen^  berttjeigere  bie  SC&ful^r  ber  SBinb«* 
fäüe,  laffe  fid^  in  unerl^örter,  eigenmäd^tiger  SBeife  getüften, 
o^nc  SH^^^H  ^^^  beerbten  bie  ®ate  für  bie  5!Kaft  feftju* 
fteUeu  unb  fd^eue  fid^  äber^auj^t  nid^t,  iegtid^en  Uebermut)^  ju 
üben.  S«  fei  n&mtid^  rrnitt  ol^ne,  ba§  ber  angefe^ter  §oIfe» 
SSorftcr  fid^  aöerl^anbt  ungüd^tige  ©d^mad^rebc  über  bie  bön 
©oeft  bcrgeffentßd^  entfai^ren  laffe,"  toic  aüe^  biefe«  fd^on 
frfil^er  l^inlängtid^,  aber  fo  o^ne  atten  firfotg  nad^getoiefen  fei, 
bag  er  neuerbing«  geäußert:  rrbie  bon  ©oeft  l^ätten  il^n  für 
bie  biet  SSendfl^  (ba«  SWagiftrat^gerid^t)  laffen  dtiren;  er  aber 
JDottte  il^nen  bier  ©tül^Ie  fefeen  icj*  ©er  SWagiftrat  beabfid^* 
tige  fcincöxpegeö  bem  grebel  ba«  SBort  ju  rcben  unb  toünfd^e 
felbft,  baß  gur  SSerl^ütung  ber  Salbbertoüftung  eine  neue  gorft^ 
Orbttung  gu  Rapier  gebrad^t  n)erbc,  aber  nid^t  ol^ne  3«jt^^w^8 
ber  ©oefter  aSeerbten,  Der  ©ecretariuö  ^eter  SKerdelbad^ 
»urbe  am  7-  g^bruar  1590  gur  einlegung  biefer  ^roteftation 
mit  ^Information  berfel^en.  9lid^t^  befto  toeniger  aber  tourbe 
bo^  J£)oIggerid^t  5Wontag  ben  26.  aJiärfe  1590  gu  Sörbefe  bom 
Sanbbroften  ®raf  (Sberl^arb  b.  ©olm«,  ben  JRäti^en  unb  ßom^ 
mijforten,  im  5Ramen  be«  Sl^urfürften  abgel^alten,  ioe^^Ib  ber 
3Äagtftrat  am  4,  ^rit  bor  bem  9lotar  gambert  ©iedtmann, 
ä<j|>ettatlon  m  baö  JReid^^fammergerid^t  batoiber  einlegte*  5Da« 
bon  btefem  barüber  auf  einer  ^ergamentl^aut  gierUd^  auöge* 
fteöte  3i)ocument  ift  eine  (gße  breit,  gtoei  ßüen  lang  unb  ent* 
^5It  in  bid^tgefd^riebenen  ^lUn  eine  fel^r  umftänbüd^e,  afle 
®ttl>erlatibe  ber  ®ebulb  l^erau^forbernbe  Sefd^reibung  be« 
mtfBrmßd^en,  |a  nid^tigen  aSerfai^ren«,  toeld^eö  bei  bem  $otj* 


102 

©crid^tc  Uobadfttt  tocrbcn  fei.  5Rtci^tö  befto  tocnigcr  mürbe 
bon  d^urcölnifd^cr  ©cite  auf  bcm  betretenen  3Begc  fortgefal^ren* 
Sin  bemfetben  26.  5!Rärfe  1590  tourbe  am  §otjgertci^te  eine 
mm  $oIg=^  unb  gcrftorbnung  für  fämmttid^e  ^Karlen  be^ 
2Kö]^n==  unb  $R^oer*@trang«  <)uWicirt,  toetd^e  forft^)oHjeUid^e 
SBorfd^riften  ü6er  bcn  gorftfc^u^,  bte  SÖSalbcutturen,  Slu^übung 
ber  Sel^otjtgung,  ber  3)iaft  unb  Sßeibe  enti^ält  unb  ^p&tct 
(20.  OctpBer  1666)  bom  Sl^urfürften  SKajrfmilian  ^einrid^ 
«jörtftd^  toieberl^ott  tt)urbe.**) 

i)le  auf  fotd^e  Steife  jeittüettig  6efci^tt)ici^ttgten  toed^fet* 
fettigen  SBefd^toerben  famen  1607,  iefonber«  aber  nad^  einem 
im  ^al^re  1612  ftatt  gel^abten  @turmti)inbe,  ber  biete  l^unbert 
©d^en  unb  S3ud^en  im  ^albc  niebergetporfen,  neuerbing^  ju 
l^cftigem  Sluöbrud^c,  3)ie  ©oefter  entäfteten  nämüd^  bie  gefal* 
lenen  33äume  unb  ful^ren  fie  ab,  tDäi^renb  ii^nen  bie  §oIgorb== 
nuug  nur  bie  ^bful^r  unfd^äbtid^en  gaß^  unb  ßefci^otgeö  geftat^^ 
tcte.  ©ie  iDurben  be^l^atb  gejjfänbet  unb  am  |)oIggerid^te 
geftraft.  ®er  3Jtagiftrat  !am  bagegen  ein,  berief  fid^  auf  bie 
Bereinigung  gtoifd^en  ©rgbifd^of  SBiti^etm  unb  bem  ®rafcu 
©ottfrieb,  auf  ba«  Seiöti^um  an^  ber  ^dt  beg  gelten,  toeid^e« 
ergebe,  ba^  bie  ©pefter  fd^on  bor  SSereinigung  ber  ©raffd^aft 


14)  Sj^urcMmWc  (Sbictcnfammlung  I.,  @.  206  unb  @cottt  @anim(. 
bct  c^inrcörntfd^.  ©crorbnungcn  I.  158  «.  29a  ^m  (gingatiflc  ber  $4>Ig- 
Orbnung  bc«  (S^urfürjlen  WiayimUtan  ^einrid^  l^eigt  c«  au^brüdft*,  ber 
(S^urfürp  @rnjl  l^abc  „i)or  bicfent  ein  gemein  $oIfe*®erid^t  nit  allein  ber 
fünff  SO'^arden  be^  Wthf}n<®tto\)m9  audgefd^rteben,  fonbern  and^i  gu  einfiel' 
ivm%  n.  (SvlEf Artung  guter  ^ol^«  Orbnung  in  a|[en  unb  jieben  maxätn  bes 
aWö^n*  unb  9il?oer^©trang8  nad^folgenbc  5Juncten  gnäbigfl  alß  Sanbeö- 
gürjl  tjerorbnet,  fo  aud^'ben  26.  SHartit  Anno  1590  dg  3^rc  (£?>urffc 
^ux^U  ju  Solu  in  Eigener  ^erf on,  neben  2)ero  $i>ljb*görjlen  ®ei8* 
berg  unb  ^'dtf)tn,ha9  $o(t$«®erid^t  int  !S)i)rff  ©tocfuntb  an  ber  Wmn 
gnäbigjl  befeffen,  get^iätigt  unb  gel^^alten,  !|)ubUcircn  kffen.'^  S)ie«  tjl  aber, 
toaS  ben  Ort  be9  ©erid^td  unb  bie  ^»erfönlid^e  ©egentoart  be^  (l[lS^urfür|len 
(Srnjl  au  bemf elben  betrifft,  ein  offenbarer  ^rrtl^um;  benn  nadfi  ben@ocjler 
Urlunben  tjl  e«  gang  unjweifel^iaft,  baß  ba«  ©orsgerid^t  i).  26.  aÄär<j  1590 
in  ©egcutoart  be«  Sanbbrufttn  trafen  (gbcrljarb  ö.  @oIm8,  S^lanteu«  bc8 
(E^urfürjlen  (gmp,  bann  ber  (S^urfln.  SRÄtl^e  \u  (Sommiffarien,  be«  ^olfe- 
görfter«  @ei«bcrg  unb  be«  SRici^terö  äljionie«  «lanfcbeil  ju  (Sörbecfe, 
töol^tn  e«  an^Sf  au«gefd^rieben  ttjar,  an  gc»)öbnftd{ier  ^eri^töfleKc  al^ge* 
J^atten  tourbe,  toa^renb  bie  S3eerbten,  jur  ^rtoägung  i^rer  $roteflationen, 
ft*  balb  auf  ben  Äird^^of,  6a(b  in  bie  Äird^e  gu  (Sörbede  gurücfgogen. 
2)ie  fßebactoren  ber,  56  3a^rc  iüngcren,  SJerorbunng  toon  1666,  fonnten 
fliä^  l^ier  leidet  irren,  töe«  @tü(f um  faum  eine  ^alU  @tunbe  bon  (Sörbefe 
^ntf^mt  unb  bie  ©olgorbnnng  im  9^ amen  be«  ®^urf.  (grnfl  ^)ubtt3irt  t^ 


Ärn«6erg   ntit  bem  ^crgogtl^um,   ate   Söccrite  im  SBatbc 
Bered^ttgt  gcö)cfen,  auf  baö  f  rtbticg  be«  grjBifd^fö  Eutto  Den 
1369,  unb  ba^  bcö  eribtfd^.  ©iebrtd^  bon  1414,  toctd^c  Bctbc 
jene  9Jcd^te  Bcftätigtett,  auf  bic  SSereintgung  bon  1438,  toAdft 
i^ncn   bie  Sttful^r  bon  SinbfäUcn  nid^t  untcrfage,   auf  ba^ 
Sd^rctBctt  &iU\ctf.  Slbolf^  b*  1552,  toeld^cö  ben  ^^i^^nÖfcrn 
fügar   bie  Sßtnbfättc  juf|)rcd^c  uub  auf  bie  ä^J^S^^^^^^f^^^ft 
bon  1523,   mtcbt  bie  ?(rt  ber  SSel^oIiigung   feftfteöe*    ©ic 
|)oIgorbnung   bon  1590,   »jetci^e  jenen  Urfunben  gum  ^tü 
»tberf^>red^e,  Knuten  fie  nic^t  anerfennen,  toeil  fie  ol^ne  t^rc 
äuftimtnung  aBgefaßt  toorben.    Um  i^rer  (SingaBe  Slad^brud 
ju  geben,    wiefcn  fie  jugleid^  ben  ÄIBred^t  SlmBerger,  Haupt- 
mann   einer   in   ©oeft   liegehben    faiferti4=:^)faIjneuBurgifd^en 
©arnifon,  mit  bem  Sranbl^oIjBebürfnig  feiner  2tnU  auf  ben 
tmeBerger  SOäalb  an  unb  berfd^afften  fic^  SJorfd^reiBen  be« 
ÜRarfgrafen  ®eorg  SBiD^etm  b.  SBranbenBurg  unb  beö  ?falg* 
grafen  SBoIfgang  Söill^etm  bon  5WeuBurg,  an  ben  gl^urfürften 
gerbinanb*    tiefer  unb  ber  Sanbbroft  Saöpar  b.  gürfteuBerg 
liegen  fid^  aBer  baburd^  nid^t  irre  mad^en,  l^ielten  blelmel^r  feft 
auf  35eoBad^tung  ber  §oIgorbnung  unb  forberten  nid^t  nur  ben 
DBerIeßner  auf,   unter  Seifügung  ber  SIteften  gorftorbnung 
uBer  bie  l^ergeBrad^te  Slu^üBung  ber  ©oefter  ^olgBcred^tigung 
gegen  bie  au^guti^eitenben  SBal^rjeid^en  ju  Berld^ten,  fonbcrn 
»erlangten  aud^  bon  ben  ©oeftern  bie  iBeiBringung  ber  SSerei* 
ttigung  jtoifd^en  SrgBifd^of  SBiI^etm  unb  bem  (trafen  ©ott^* 
frieb,  afö  burd^  toetd^e  aße  f|)ätere  5ßribilegien  erft  il^re  Deu- 
tung erl^ieften»   ®ie  ©oefter  ifonnten  ober  looßten  biefe  SSerei^ 
nigung  ntd^t  borlegen,")    6Ben  fo  tt)enig  fonnte  bon  ben  cöl«* 
tttfd^en  ^Beamten  bie  äftefte  ^oljorbnung  ber  SrgBifd^öfe  Stbolf 
unb   ©atentin    Beigefd^afft   toerben*    ÜDagegen    erstattete    ber 
OBerfeöner  ben  bertangten  33erid^t  (5Rr.  10)  bem  ber  ßanb* 
broft  eine,  gang  im  ^ntereffe  be«  S^urfürften  gel^attcne  !De* 


15)  @te  Befanb  fiä^  auc^  ui^t  unter  ben  ©riefen  üBer  bic  3ie<i^te 
ber  ^oefter  im  ^rndBerger  Salbe,  »eld^e  im  15.  dal^rl^unb.  bem  ^iä)ttx_ 
Sacrb  moift  ju  @ocfl  öon  „Soi^anö  2)rinftub  ^@ecretariu8  ber  flab 
6oifl  tonb  gl^emevne  fned^t  mt>  bet^ner  in  beffen  falen  ber  ^rfoanen  9tit» 
terfc<t|>^  tonb  ftcbe/*  üorgefegt  »urben,  um  für  ben  tSgti^en  ®cbratt(!^ 
begtauBigte  ^Bf(^riften  ba^on  {u  mad^en. 


iO^  f^  »cn  i^m  numerirten  einjctocn 

^S^^jSlniß  ^  ®«^**f^  «"^  ©d^artcute  in  bcn 

^2^r<*  ^^^"^^  ftrjen  ©eri^t  üfccr  bic  ©aatfc^ungen 

jiyi*c»»^  '^^  (IRr.  12).  ©aBet  bltcfc  eö  im  SBcfcnt-^ 

^  tirr  *'*"'^  tu  tfnferctt  a;agett  erfolgten  S^eilnng  bcr 

A^«**  ^^JLäT  /i<^  *>^^  3^i^  i^  3^i^/  namcntfid^  in  bcn 

****lSr^i706.  1716  unb  1790,  noc^  aöerlci  Diffe- 

^^m^mä  ^^  @<>^P^^^«/  ^^ß^w  ^^^  SBalbnufenng  unb  bcr 

^^Üfytatptt  et^oUn.    ^avOft^lx^lxäf  aber  berbanlen  »ir  bcm 

^^tc«  l^claförfterö  ©eiöberg  feit  1590  unb  ben  baburd^ 

HtMiafttn  ^ftigen  Sonflicten  in  ben  folgenben  Qaffxtn,  bic 

gMfammtnfteUuni  ber  meiften  für  bic  ©efd^id^te  unferer  alten 

SKarfeni>erfaffung  fo  toid^tigen  ÜDccumente,  bereu  äJtitti^eitung 

Ol  imferen  Duetten  um  fo  gtoedmStig^r  fd^ten,  toeit  fie  aud^ 

für  bie  «ufftärung    ber    ätteften   SSerfaffungberl^filtniffc   bed 

^oiibc«,  bereu  tenntnig  b^n  Ferren  bor  200  Qaijxtn  grofen=^ 

t^ite  afcl^anben  gelommen  toar,  unentbel^rlid^  finb. 


1. 

1950  (circa).    üUttft^um  über  rtit  lichte  Ui  |Uatk0enoff(n  in 

^aäf  bem  Orig.  im  lrdJiJ)c  bcr  @tabt  @ocfl» 

tonbid^  \^  aUtn  luben  bat  ment  in  biffeu  marfen,  2ttfc 
tot  Slulagl^en,  to  ©erdfern,  Zo  @^rinc^ufen,  to  ßorbefe  bub 
to  I^ebincl^ufen ")  olbuö  fol  l^olben,  —  1,  @^u  ©el^oue  mad^ 
l^tttoeu  taten  ©j)etberu  bub  taten  be^  o|>rid^tcn  bub  bort  bau 
taten  entoegl^  boren.  —  2.  (Sin  l^oue  mac^  bat  oud^  bon  i^alf, 
bat  be^  ©etl^oue  at^nd^  boet  bub  taten  be^  f^etbern  oud^ 
ol>rid^ten  bub  entoege  boren.  —  3.  SSortmcr  toanner  e^n 
marfenotc  ti^mmerl^otte«  bel^ouet  o\i\it  f^n  gut  in  ber  marle, 
bat  fat  i)t\)  ben  marfenoten  lunbid^  bon  bub  fat  orloue^  bau 
c«  Bibben  bub  beö  eufotcu  uod^  en  mögen  fe^  eme  uid^t  toeij* 


16)  Serd^em  t^  nmt  XtUhx  unb  STebind^ufen  Oänner  Wtcctt; 
Süfotge  einer  ^em^rlung  m9  b.  17.  dal^rl^.  in  ben  ^ten  ber  St,  dtegie« 
rnng  ju  ^trndBerg. 


105 

gerctt.  —  4  SSortmer  e^n  ttti>eüci^  maricnotc  mad^  ffontotn  to 
iüfont  fccml^olte«  aßet  (e^gl^e  i^olt,  a^n  e^lcn  l^olt  önb  tD^I 
^eij  bat  Sernl^olt  to  marfctc  boren  to  bcrIo<)ene,  fo  fal  l^c^ 
bat  l^ott  trft  Doren  o^)})c  f^ncn  i^off  bnb  ftorten  bat  ban  bcm 
üKigcn*  —  5.  SSnb  be^  ftort^ngi^e  ntad^  l^c^  bc^  S^erö  lofen 
m^t  t>^f  ^jcnn^ngen  bub  bcJj^  boren  bem  gertd^tc  ünb  bcn  mar* 
fecotcn.  —  6.  SSortnter  be^  S^ttuorft  ban  ben  burgcfd^r* 
morfen  gctoret  bem  ©reuen  bnb  nod^  be^  ©reue  nod^  f^ne 
3ta^>ttubc  eni^eb^en  ne^n  mer  red^teö  in  biffen  burg.  marfen 
to  ^outoen,  ban  be^  anberen  marfenoten*  —  7.  SSortmer  n>ert 
bat  ein  marfenote  i^outtje  ouer  be^  fnebe  ber  marle  bnb  bei^ 
^oltuorfter  en  bar  ouer  fceuonbe  ofte  be^  anberen  marfenoten, 
be^  »ebbet  bre^  fd^lüingl^e*  —  8.  SSJorbe  be^  oud^  bar  ouer 
nid^t  Bcuonben  bnb  bod^  ban  ben  l^oltuorften  bar  bmb  befd^ut 
big^et  t>nb  fe^  eme  ben  ftam  ben^ifeben  bar  l^e^  ban  l^oumen 
l^be,  fo  iöebbet  l^e^  bcn  feinen  aSrofe,  alfe  bre^  fd^tßinge  bnb 
mad^  fxä)  beö  nld^t  enfd^utbigl^n^  2Ker  belente  ^t\)  be«  alfo^ 
bat  ^ti)  bar  ntd^t  ne^n  bur  enfed^tc,  fftt)  enl^ebbe  l^outoen,  fo 
toebbet  l^e^  feß  ^jenn^nge«  —  9.  SSortmer  ioert  bat  e^n  buten^ 
man  be^  nid^t  red^te^  in  ben  marfen  eni^ebbe,  toorbe  bau  ben 
^oltuorfteren  begre^)en  bat  ^t\)  l^olt  gel^outoen  l^ebbe,  fo  mögen 
eme  bc^  l^oltuorfter  ban  meinem  redete  nemen  f^n  borberftc 
pttt  mt)t  ben  feien  bar  bat  inne  tn\ft  —  10*  S)e^  anberen 
ferbe  folen  toefen  in  genaben  ber  anberen  mar!enoten*  — 

11.  aSnb  ioorbe  biffe  man  ge^)ant  ban  ben  5lnt()tluben  beö 
©reuen,  er  ban  bei?  i^oltuorfter  to  quemen,  fo  eni^ebben  bel> 
l^oltttorftere  bnb  be^  anberen  marfenoten  ne^n  red^t  an  eme»— 

12.  SSortmer  loan  men  be^  brud^t  be^  eiferen  in  biffen 
marlen  ouermibbeö  be^  marfenoten  Uifxomt,  fo  al^  ban  be^ 
marfenoten  gi^eme^nlifen  ouerfomen,  fo  mad^  e^n  utoelid^  mar^ 
knote  f^ne  ftol^n  in  bat  eferen  briuen.  —  13.  SÄer  toan  fe^ 
btgl^an,  fo  en  iö  t^n  niäft  fd^ulbid^  to  geuen^  ban  ben  fto^n^ 
^erbe  f^n  Ion.  —  14  SSnb  in  ber  btbrijft  mögen  be^  marfe^» 
notett  bnb  bat  gerid^t  fei^fen  e^n  ftebe  ofte  eijnen  l^off,  bar  fe^ 
op  btgl^an,  fonber  (buten)  e^fd^ingl^c  beö  ©reuen,  Slmptman^.  — 
15.  SSnb  it\)  tme  35eil  ber  ouerbrJjft  l^ort  to  ben  marfenoten 
bnb  beV  beerbe  S>eil  beö  rid^tcrö  ber  marfe.  —  16.  Sßert 


100 

lid^en  ^fänbungcn  gcttjattfam  totbetfc^ten  (5Wro.  8).  Die 
©ocftet  Beriefen  fid^  bagcgen  auf  eine  3e«genluttbfd^aft,  töeld^e 
fie  1523  am  ©erid^te  ju  ©oeft  üBer  bie  3lrt,  ti)ie  fie  Bi^^ct 
il^re  §oIagered^tfatne  au^geüBt,  l^atten  aufnel^men  taffen  (9lt.  9) 
unb  Be]^au»)teten,  ba§  o^ne  i^re  Buftimmung  feine  ^olgorbnung 
gemad^t  toerben  liJnne. 

SBa^  bie  in  bent  ©d^reiten  be«  grafcifd^of«  gebadete 
Äftefte  §oIjorbnung  Betrifft,  fo  ^at  e«  bamit  fotgenbe  Sc^ 
»anbtnig.  3m  ^al^re  1534  mad^ten  bie  SWarlenBeerBten  SJot* 
fd^täge  gu  einer  fold^en  ^otjorbnung;  im  folgnb.  S^al^re  1535 
tDwrben  S3ebenlen  bagegen  eingereid^t,  toe^l^alB  1536  ber  ^Jorft^ 
ttnb  ^ägermeifter  SBabelan,  einen  neuen  ßnttourf  berfeften 
borlegte,  ©iefer  gnttüurf  fd^eint  genel^migt  unb  bieienigc 
fjorftorbnung  getoefen  ju  fein,  auf  toeld^e  fid^  ©rgBifd^of  Sfbolf 
in  bem  ©d^reiBen  bon  1552  Beruft.  @6  liegt  Jiebod^  barüBer 
nid^t^  ^Jlä^ere^  Dor.  ^Dagegen  ergiBt  fid^  an^  bem  ßingange 
einer  SSerorbnung  beö  gi^urfürften  SÄajimitian  ^einri^  bon 
1666,  baß  bcm  e^urfürften  ©alentin  (1567  —  1577)  fobann 
bon  beffen  jtDeitem  S^ad^folger  grnft  eine  SBatborbnung  erlaffen 
tourbe.  SBejügUd^  ber  U^tzn  mad^te  1584  ber  gorft^»  unb  ^ä* 
germeifter  ^^^^onimnö  äBabelan,  Dießeid^t  ein  ©ol^n  ober  3Ser* 
ujanbter  be^jenigen,  ber  50  ^^^^e  frül^er  fungirte,  Befonbcrc 
aSorfd^Iäge.  ®  tourben  1585  mei^rere  S^ui^n  —  in  ettoa^ 
oBerfläd^tid^er  SSßeife  —  üBer  bie  .3lrt,  toie  baö  ^oli^mäft 
Bi^i^er  aBgel^aften  ttjorben,  bernommen.  S)ie  cl^urfürftle.  f  anjici 
ju  Slrn^Berg  ertieß  auf  eine  33efd^n)erbe  be$  :c*  SBabelan  1585 
einen  bortäufigen  33cfe!^I  gur  SCufred^tl^aftung  ber  Drbnung  in 
iBenu^ung  ber  5Karlen,  toeld^e  nm  fo  nötl^iger  fd^ien,  tt>eit  feit 
bem  S^obe  be^  üor  40  ^^al^ren  angefteßten  testen  |)otgförfter« 
Qol^ann  9?amme,  fein  orbentlid^e^  gorftgerid^t  mel^r  gel^alten 
toorben.  ®er  neu  angefteßte  §oIjförfter  unb  nad^l^erige  ^äger*' 
meifter  SBoIf  !E)iebrid^  üon  ©ei^Bergl^  fd^ritt  mit  einer  gnergie 
ein,  toeld^e  ben  ©oefter  ©tabtborftanb  unterm  24.  9Äai  1589 
gu  einer  Bitteren  SSefd^ioerbe  Bei  ganbbroft  unb  JRätl^en  ber* 
anlaste.  906  nun  bemungead^tet  am  26.  3an.  1590  ein  neue« 
^otigerid^t  nad^  ßörBefe,  unter  ^nik^inni  be«  gebadeten  §oIä* 
fftrfter«,   «u^gefd^rieBen   tt)urbe,   fo  l^ielt  ber  SKagiftrat.  für 


101 

nöti^ig,  bagegctt  au^  bem  ®runbc  p  !()rotcftiren,  tocit  bcrfclbc 
toit  bic  meiftctt  feiner  UnterBebienten,  für  bie  SKarfenteertten 
nidft  eibUd^  beri)Pi(i^tet  fei  utib  ba^er  feine  ÜDenunjiationen 
gegen  Qtnt  feinen  ®iciViUn  berbienten*  (£r  trete  aUe«  §er* 
tommen  mit  tJügen,  f^)anne  ben  armen  iitnitu  bie  ^ferbc  au«, 
jerl^auc  il^nen  JRäber  unb  SSJagen,  nel^me  i^nen  Siebte,  ©eile 
unb  Äetten,  toenn  fie  and^  nur  unfrud^tbare«  §oIj  gelaben 
matten,  jtDinge  fie  mitunter  fogar,  fotd^e«  nad^  bem  cl^urfln» 
©d^Ieffe  ^irfd^Berg  ober  fonft  tool^ln  gu  fal^ren,  laffe  bie 
gemeinen  äBalbtoege  burd^  2(uftoürfe  f^)erren  unb  mit  neuen 
©d^IagBäumen  berfd^tiegen,  berttjeigere  bie  abfuhr  ber  SOSinb«' 
falle,  taffe  fid^  in  unerl^örter,  eigenmäd^tiger  SBeife  gelüften, 
o^nc  3«J^«"8  *>^^  SSeerbten  bie  ®ate  für  bie  5!Kaft  feftgu* 
fteßen  nnb  fd^eue  fid^  überl^auj^t  nid^t,  iegtid^en  UeBermuti^  gu 
üben*  ß«  fei  nämtid^  rruitt  ol^ne,  ba§  ber  angefe^ter  §otfe* 
Sorfter  ftd^  aöeri^anbt  ungüd^tige  ©d^mad^rebe  über  bie  bon 
©oeft  bcrgeffenttid^  entfal^ren  laffe,"  tt>ie  aüe«  biefe«  fd^on 
frül^er  l^intängUd^,  aber  fo  o^ne  aßen  Srfolg  nad^getoiefen  fei, 
ba6  er  neuerbing«  geäußert:  rrbie  bcn  ©oeft  ^tten  il^n  für 
bie  biet  iBendf^  (baö  SDlagiftrat^gerid^t)  laffen  citiren;  er  aber 
JDottte  il^nen  bier  ©tüi^Ie  fefeen  icjt  ©er  SKagiftrat  beabfid^* 
tige  leineötöegeö  bem  grebel  ba«  SBort  gu  reben  unb  toünfd^e 
felbft,  baß  gur  SSerl^ütung  ber  Salbbertoüftung  eine  neue  gorft» 
Orbnmig  gu  ^apitx  gebrad^t  »erbe,  aber  nid^t  ol^ne  3J^ji^^w«8 
ber  ©oefter  SSeerbten*  ©er  ©ecretariuö  ^eter  9KerdteIbad^ 
»urbe  am  7-  gebruar  1590  gur  (Sintegung  biefer  ^roteftation 
mit  Information  berfel^en*  9lid^t«  befto  toeniger  aber  tourbe 
ba«  J£)clggerid^t  9Rontag  ben  26.  SDl&x^  1590  gu  Sörbefe  bom 
ganbbroften  ®raf  gber^rb  b.  ©olmö,  ben  JRätl^en  unb  6om^ 
mtffarten,  im  5Wamen  be«  Sl^urfürften  abgel^aften,  »e^^alb  ber 
aWagiftrat  am  4.  ^rit  bor  bem  9fiotar  Lambert  ©iedtmann, 
ap|>cttation  an  ba«  9ieid^«!ammergerid^t  batoiber  einlegte*  ©a« 
öou  biefem  barfiber  auf  einer  ^ergamenti^aut  gierlid^  auöge^ 
peöte  ©ocument  ift  eine  (gße  breit,  gtoei  ßüen  lang  unb  ent- 
hält in  bid^tgefd^riebenen  Si^iUn  eine  fel^r  umftänblid^e,  aüe 
©u^erlattbe  ber  ®ebulb  l^erau^forbernbe  SBefd^reibung  be« 
ttttfBrmßd^en,  j[a  uid^tigen  SSerfai^ren«,  toeld^eö  bei  bem  ^olg* 


102 

©erid^te  Uebaäfttt  locrben  fei.  3Hd)t^  befto  iDeniger  tourbe 
bon  cl^urcölnifd^cr  ©eite  auf  bcm  tctreteucu  3Bcge  fortgcfal^rcn* 
Sin  bemfcttcn  26.  5!Kärfe  1590  tourbe  am  ^oljgcrtc^tc  eine 
mm  $oIg=*  unb  gorftorbnung  für  fämtnttid^e  SWarfen  be^ 
SRöl^n*  unb  $R^ocr^@trang^  ^)uWicirt,  ö)et(j^c  forft|)otijeUid^e 
SBorfd^rlften  über  ben  Sotftfc^u^,  blc  S33albculturcn,  Sluöfibung 
ber  95c]^o(iigung,  ber  SOiaft  unb  Sßetbe  enthält  unb  f|)äter 
(20.  Dctpber  1666)  bom  e^urfilrften  9Kajimiltan  ^eintic^ 
»jörtttd^  toieberl^olt  tourbe.**) 

5)le  auf  fotd^c  Sßcife  geitti)cittg  befd^toid^ttgten  totä)\tU 
fettigen  Sefd^toerben  !amen  1607,  befcnberö  aber  nad^  einem 
im  Qai)xt  1612  ftatt  gel^abten  @turmti)inbe^  ber  biete  l^unbert 
ßid^en  unb  S3ud^en  im  SSJalbe  niebergctoorfen,  neuerbingö  gu 
l^eftigem  Slu^brud^e,  3)ie  ©oefter  cntäfteten  nUmlidf  bie  gefat^ 
lenen  S3äume  unb  ful^ren  fie  ab,  ttjäi^renb  ii^nen  bie  §otjorb== 
nung  nur  bie  Slbfui^r  unfd^äbtid^en  ^aü^  unb  ßefcl^oljeö  geftat* 
tete,  @ie  würben  be^l^alb  ge^)fänbet  unb  am  |)olggerid^te 
geftraft.  ÜDer  3Jtagiftrat  fam  bagegen  ein,  berief  fid^  auf  btc 
Bereinigung  gtoifd^en  ©rgbifd^of  SBili^etm  unb  bem  trafen 
©ottfrieb,  auf  ba«  Seiötl^um  an^  ber  3eit  be^  gelten,  ti)eid^eö 
ergebe,  ba^  bie  ©pefter  fd^on  bcr  3Sereinigung  ber  ©raffd^aft 

14)  (S^ttrc<ilm[(i^c ©bictcnfamnifung I., @. 206  unb  @cotti  ^amrnU 
ber  c^inrcölnifd^.  ©crorbnungcn  I.  158  u.  298.  3m  (gitiganfle  bw  ^g* 
Orbmmg  be$  (Sl^uvfürfien  972a$imiUan  ^einrid^  l^etgt  t9  aa^htüdixä),  ber 
(S^urfürp  (Sxnft  i^abe  „'oov  bicfent  ein  gemein  $offe*®erid^t  nit  allein  ber 
fünff  aJlarden  be«  3Äö^n*@tro^m0  att«gef*rieben,  fonbcrn  andfi  gn  anjlel- 
(ung  u.  (SrlEfAltnng  guter  ^ot^'Orbnnng  in  aUtn  unb  jeben  ill'^arden  be& 
aWöf^tt*  unb  9ll?oer*'©trang8  nad^folgenbe  ^Juncten  gnäbigfl  alg  8anbe8* 
gürjl  üerorbnet,  fo  aüäf  ben  26.  SWartii  Anno  1590  dg  S^re  (£?>utpc 
5)urdJI.  gu  (£öltt  in  Eigener  ^erfon,  neben  2)ero  ^i^lfe-görjlen  @ei8* 
bcrg  unb  9lcit^en,ba3  ^olfe^ÖJerid^t  im  2)orff  ©todfumb  an  ber  SDflö^ti 
gudbigfl  be[effen,  get^^ätigt  unb  gel^^alten,  ^Jublictren  laffen.'^  2)ie«  ijl  aber, 
toa«  ben  Ort  be«  ®ertd(ft«  unb  bie  ptx\mi^t  ©egentoart  b?«  S^urfürjlen 
@rn|l  an  bemfelben  betrifft,  ein  offenbarer  Srrtl^um;  benn  mä^  ben@oeper 
ttrlunben  ip  e«  gang  ungweiferi^aft,  baß  baö  ©orggertdfit  to.  26,  iWär<j  1590 
in  ©egcutoart  be«  Sanbbrujlen  trafen  (gber^arb  ö.  @oIm3,  Sf^ameuö  bc8 
(Jl^urfürjlen  (grnp,  bann  ber  (S^urfln.  fßät^e  it.  (£ommif[arien,  be«  $oIfe- 
giJrfterd  ®ei9berg  unb  be9  ^^tix9  tl^onied  ^lanttUii  gu  (Sörbedfe, 
tool^tn  e9  an^  audgefd^rteben  u^ar,  an  ge^öbnU^er  ^ert^tdflelle  al^gc 
J^alten  tourbe,  to&^renb  bie  S3eerbten,  gur  ^Ȋgung  il^rer  $roteflationcn, 
pd^  balb  auf  ben  Äird^^of,  balb  in  bie  Äird^e  gu  (Sörbedc  gurü(fgogen. 
2)ie  SRebactoren  ber,  56  3ai&re  jüngeren,  SJerorbuung  üon  1666,  fonnten 
fiiä^  l^ier  (eid^t  irren,  toeil  ©totfurn  faum  eine  ^alU  @tunbe  J)on  (Sörbefe 
(ntf^mt  unb  bie  ^olgorbnung  im  ildamen  be«  <2[l^urf.  (Srnfi  ^ubßgirt  iß. 


103 

Ärn^Berg  mit  bcm  ^crjogtl^unt,   afe   ©ecrbtc  im  ®albc 
tocd^ttgt  getöcfcn,  auf  baö  ^rtbttcg  bcö  grjBifc^f«  Suno  bon 
1369,  unb  ba«  be^  SrjWfd^.  ©icbrtd^  bon  1414,  toetd^c  Bctbc 
jene  9ted^te  Bcftätigten,  auf  bte  SSeretntguug  bon  1438,  miäft 
'üjutn  bie  5t6fu]^r  bon  Stubfäßcu  nid^t  unterfagc,   auf  ba« 
Sd^rctBen  (Srabtfd^.  Hbolf«  b,  1552,  ttjcld^e«  bcn  3etd^cuÖfern 
fugar  btc  SBinbfÄöc  juf^)red^e  unb  auf  bic  3^«8^^tobf(^aft 
bon  1523,   toelAe  bie  2lrt  ber  33c]^otjigung   feftfteöe.    ©ie 
|>c(3orbnung   bon  1590,   U)eld^c  jenen  Urfunben   gum  JEl^etl 
toiberf<)rcd^e,  Knuten  fie  nid^t  anerfennen,  U)eil  fie  ol^ne  i^re 
3nftimmung  atgefa^t  toorben.    Um  il^rer  ßingafte  5Rad^bru(f 
jugeBen,   tüiefen  fie  in^tüdf  ben  lIBred^t  SlmBerger,  ^au^Jt* 
mann  einer    in   ©oeft  liegehben    faiferi[id^==^)faIjneuBurgifd^en 
®atmfon,  mit  bem  SSranbl^oIgBebürfnig  feiner  2tnU  auf  ben 
»rn^Berger  SBalb  an  unb  berfd^afften  fid^  SBorfd^reiBen  be« 
larlgtafen  ©eorg  SBitl^elm  b.  SöranbenBurg  unb  bed  ^ßfalj* 
pfen  Soifgang  SBili^etm  bon  SReuburg,  an  ben  ßl^urfürften 
Scrbtnanb.    J)iefer  unb  ber  Sanbbroft  Q^a^pav  b,  gärftenberg 
fie§en  fid^  aber  baburd^  nid^t  irre  mad^en,  l^ielten  bielmel^r  feft 
öttf  SeoBad^tung  ber  §oIjorbnung  unb  forberten  nid^t  nur  ben 
Oierfettner  auf,  unter  Seifügung   ber  älteften  gorftorbnung 
üBcr  bte  l^ergeBrad^te  ?tu«üBung  ber  ©oefter  §oIjBered^tigung 
jegen  bie  au^jutl^eitenben  Sa^rjeid^en  ju  Berid^ten,  fonbern 
verlangten  auä)  bon  ben  ©oeftern  bie  33eiBringung  ber  SSerei* 
%ung  jtoifd^en  grgBifd^of  SBit^etm  unb  bem  trafen  ©ott^* 
[rieb,  ate  burd^  toeld^e  alte  f|)ätere  ^ribilegien  erft  il^re  !Ceu« 
tag  erl^ielten»   5Die  ©oefter  ifonnten  ober  looßten  bief e  SSerei* 
%ng  ttid^t  borlegen. ")    (gBen  fo  toenig  fonnte  bon  ben  c&U 
tttf^^eu  Beamten  bie  ältefte  §otjorbnung  ber  grgBifd^öfe  Stbolf 
intb  ©alentin    Beigefd^afft   toerben.    dagegen    erftattetc    ber 
Öierteüner  ben  berlangten  33erid^t  (5Kr.  10)  bem  ber  ßanb*' 
^oft  eine,  gang  im  ^ntereffe  be^  Sl^urfürften  gel^altene  ^c* 

15)  @tc  Bcfanb  flc^  au(^  ntd^t  unter  bcn  53ricfett  über  bic  Äe^te 
f  ^oejlcr  tut  SlrnsBcrgcr  Söatbc,  mlö^t  im  15.  3a5r^unb.  bem  9ltdjter  _ 
|iicrb  SJoijl  ju  ©oejl  toon  „30^«^  2)rinftub  jSccrctartu«  ber  flob 
üoijl  bttb  g^cme^ne  fnedjt  »nb  bci^ncr  in  beffen  fafen  ber  ^rfajnen  JÄit* 
ttiSta^^  i&nb  ficbe,"  »orgercgt  »urbcn,  um  für  bcn  tSgtt^cn  (Sebraud^ 
i'^aWigte  ^Bfd^riften  bai)on  ju  mad^en.  - 


Mli 


105 

geren.  —  4.  SSortmet  e^n  utocUti^  marfenote  maäf  i^outocn  to 
htftonc  bcrnl^otteö  aücr  tc^gl^e  i)ott,  a^n  e^Icn  l^olt  i)nb  »i^t 
^c^  bat  ©crnl^olt  to  marfctc  öorcn  to  ücrlo^jcne,  fo  fal  l^c^ 
tat  ffott  trft  üoren  0^)^)6  f^nen  l^off  J)nb  ftorten  bat  ban  bcm 
ö>ö8^tt*  —  5-  SSnb  bcl>  ftort^ngl^e  madf  ^t\f  bcö  3acr«  lofcn 
m^t  t>l^f  |)cnn^ngen  bnb  be^  boren  bem  gerid^te  bnb  ben  mar* 
tenoten.  —  6*  SSortmer  be^  SB^ftuorft  ban  bett  burgcfd^r* 
matten  geboret  bem  ©reuen  bnb  nod^  be^  ©reue  nod^  f^ne 
äbn^tlube  enl^ebien  ne^n  mer  reci^te^  in  biffen  burg.  marlen 
tc  ffontxytn,  bau  be^  anberen  marfenoten.  —  7*  SSortmer  toert 
bat  em  marfenote  l^outoe  ouer  be^  fnebe  ber  marle  önb  be^ 
^ottuorfter  en  bar  ouer  Beuonbe  ofte  be^  anberen  marlenoten, 
bc^  »ebbet  bre^  fd^itttngl^e*  —  8*  SSJorbe  t>t\)  onä)  bar  ouer 
nid^t  bcitonben  bnb  bod^  bau  ben  l^ottuorften  bar  t>rnb  befd^ut» 
big^et  önb  fe^  eme  ben  ftam  betoifeben  bar  l^e^  bau  l^outoen 
l^bbc,  f o  tijebbet  i)t\)  ben  feinen  SSrofe,  alfe  bre^  fd^ittinge  bnb 
mad^  fld^  bee  nld^t  enfd^ulbigl^n*  3)ler  belente  ^e^  bed  alfo, 
bat  ffttf  bar  nid^t  neijn  bur  enfed^te,  i^e^  enl^ebbe  l^outoen,  fo 
»ebbet  i^e^  fe«  })enn^nge.  —  9.  SSortmer  toert  bat  e^n  inttn^ 
man  be^  ntd^t  red^te^  in  ben  marfen  enl^ebbe,  »orbe  bau  ben 
^cftuorfteren  Begre^^en  bat  l^e^  i^olt  gei^outoen  l^ebbe,  fo  mögen 
eme  be^  i^oftuorfter  ban  meinem  redete  nemen  f^n  borberftc 
pext  m\)t  ben  feien  bar  bat  inne  tntft  —  10»  j)e^  anberen 
pext)t  folen  toefen  in  genaben  ber  anberen  marlenoten,  — 
II*  9Snb  toorbe  biffe  man  gej)ant  bau  ben  Stmi)tluben  be^ 
©reuen^  er  bau  belj  l^oltuorfter  to  quemen,  fo  enl^ebben  bel> 
l^oltuorftere  onb  be^  anberen  marfenoten  ne^n  red^t  an  eme*  — 
12*  ajortmer  toan  men  be^  brud^t  beö  edleren  in  biffen 
matfen  ouermibbeö  bejj  marlenoten  6ei)rouet;  fo  aU  ban  be^ 
marfenoten  gi^eme^nlilen  ouerlomen,  fo  mad^  e^n  utoelid^  mar^ 
feni>te  f^ne  fioi^n  in  bat  eieren  briuen*  —  13.  2Rer  toan  fe^ 
t>tg]^an^  fo  en  id  el^n  nid^t  fd^ulbid^  to  geuen^  bau  ben  fto^n^ 
i^erbe  f^n  Ion.  —  14  SSnb  in  ber  btbr^ft  mögen  be^  marfe:* 
noten  bnb  bat  gerid^t  fe^fen  e^n  ftebe  ofte  e^nen  l^off,  bar  fe^ 
vp  btgl^an,  fonber  (Buten)  e^fd^ingi^e  beö  ©reuen^  Slmt)tmand.  — 
15.  S5nb  be^  tti>e  Deil  ber  ouerbr^ft  l^ort  to  ben  marlenoten 
i>nb  be^  beerbe  S>eit  be«  rid^ter«  ber  marfe,  —  16.  SBert 


96 


IV. 


^er  Strn^bcrgcr  SSJatb^  in  aften  ^titm  8ücrtt>alb 
genannt,  toar  in  fünf  »iui^r^,  fünf  »iöl^r*,  fünf  äRö^nc^  unb 
biet  SBennc=9Äarlcn  gcti^cift,  miäft  m^  ben  ©trömcn  tooran 
ftc  liegen,  genannt  finb;*)  hk  W^x,  SWöl^nc  unb  SBcnnc 
ergießen  fid^  in  bic  SRul^r*  35cr  ßüemalb  gcl^ßrte  gu  ben 
©tammBefifeungcn  ber  alten  iDeftfälifd^en  ®rafcn,^)  bie  ^äf  feit 
bem  (gnbe  bc^  Uten  S^al^rl^unbcrtö  bon  Stm^berg  nannten-^) 
gr  toax  JReid^ölel^n  *)  unb  »urbe  ate  fold^cö  1368  mit  ber 
ganjen  ©raffd^aft  Strnöfcerg  »om  legten  ©rafen  ®ottfrieb  IV., 
an  bie  cBtnifd^c  Äird^e  betlanft.*)  Die  ®rafen  »aren  nid^t 
olleinige  fetten  be^  9Q3albe^,  fonbern  nur  eingelner  für  fic 
au^gefcnberter  Üil^eile  beffelben,  toeld^e  ©onbcren  genannt 
»urben,  fobann  be^  gorft^  ober  Sitbforftö,  ber  gorfti^ol^eit 
unb  ber  babon  afil^ängenben  9?u§ungen.®)  ÜDie  SKarfen  bed 
Sßalbeö  gel^örten  ii^nen  bagegen  genteinfd^aftlid^  mit  ben  9Äar^ 
lenBeerBten,  bon  bencn  einjetne  f)of6efifeer  fogar  crbtid^c  5tWar* 
fenrid^ter  toaren. 

Äraft  Jener  SRed^te  l^atten  bie  ©rafen  ben  ßiniool^nern 
ber  @tabt  ©ceft,  in  beren  frud^tbaren  siiebcrungen  faft  aUc 


0  2)te  Sftul^rmatlen  ftnb:  1.  bie  SBennemer^  2.  2)infAeber, 
3.  Uentrot)er^  4.  9{ieberetmer  unb  5.  ^üflener;  bie  91 9 l^r matten:  1.  bie 
@etbfelber,  2.  Stnne^er,  3.  ^ad^ener,  4*  Wlü\^zbtx,  5.  ^erbringet;  bie 
äR51^n entarten:  1.  bie  Ma^tt,  2*  ©v^nger  (^@et>ering^aufet},  3.  <£5r« 
Beter,  4.  2>eleter  (Qerd^emer)  u.  5.  ©ünner  (^^ebingl^ouf er) ;  bte  SSenne^ 
matten:  1.  bic  Ot^tx,  2.  ©crgcr,  3.  ©albcncr  unb  4.  Relief elbcr.  — 
a)  ©eibcrft  Urt.  «u*  h  ^o.  19.  —  3)  ©eibcrö  ©cJä.  ber  »e|lfäl. 
©raten  @.  77.  -  *)  Urt.  ©udj  II.  SRr.  66.  ~  &)  SDcfclbfl  fflv.  793.  — 
6)  mm  9^t.  791. 


97 

mtbtx  \^on  in  fcl^r  frfil^r  ^ctt  gu  «erfetn  gerobet  toorbcn/) 
Meidet  mit  ma^iäft  barauf,  bag  fic  faifetfid^c  »Sgte  bct 
©tabt  toaren/)  einjelnc  ^oljitufeungen  in  bcn  nal^e  gelegenen 
ÜRJ^ttcmarlcn,  gegen  eine  J^rnd^taBgak,  SBal^rtoeijen 
genannt,  fiberlaffen,  toeld^e  jebod^  mit  benjenigen  {Redeten,  bie 
eiitjelnen  ©oefter  SBürgetn,  ate  ©gent^mern  martenbeerttet 
§Jfe  gnftanben,  nid^tö  gemein  l^atten*  3[ene  Slu^nngen  gegen 
oBer  bie  ©oefter  nur  öergünftigungtoeife;  benn  fie  erl^ielten, 
nad^bem  fie  ben  SBal^rto eigen  entrid^tet,  gen>iffe  3Kor!ett 
ober  SBa^rgeid^en,  h)oburd^  jeber  nur  für  feine  ^erfon  att 
3cid^enlöfer,  gum  §oIg«»§oten  (egltimirt  tourbe.  ®ie 
toaren  bal^er  ongelegentlid^  bemüht,  fold^e  fünften  in  etoige 
«cd^te  umgtttoanbeln*  ®iefe^  gelang  il^nen,  ote  ber  cölnifd^e 
«bminiftrator  Srgbifd^of  6unD,  1368  bie  Oraffd^aft  Strnrterg 
anfaufte»  Die  ©tabt  liel^  il^m  bagn  3500  ©ulben,  toogegen 
erben  bürgern  1369  il^re  alten  ^td)tt  nnb  örbbered^*« 
tigungett  im  Strnöberger  ©atbe  unb  beffen  JWarlen,  mit 
ber  3Raa§gabe  beftätigte,  baf  bie  Electiones  seu  jura 
nemoralia  de  cetero  stabuht  in  cohereditariis,  in  vulgo 
appdlatis  Erfgenoissen,  tt)ie  fold^e«  frül^er  gtoifd^en  6rg* 
bifc^cf  SBUl^elm  unb  bem  ®rafen  ©ottfrleb  bon  Arnsberg  feft^ 
Sqe^t  ti>orben.  ®) 

S)iefe  te^tgebad^te  SJereinigung,  »etd^e  tbol^I  in  ba^  ^a^r 
1354  faßen  mögte,  ido  ©ottfrieb  IV.  in  einer  Stetige  tjon  Ur* 
frniben,  mit  bem  Srgbifd^ofe  SBitl^elm  mel^rfad^e  ©treitigleiten 
gütfid^  berglid^,  *®)  ift  nid^t  mel^r  torl^nben.  Dagegen  liegt 
nsä)  ein  SBeiötl^um  über  bie  9ied^te  ber  3Rar!genoffen  in  ben 
fünf  aRBl^ne^SWarfen  au«  biefer  3eit  bor,  »cld^e«  »ir  nad^ftc* 
N  mittl^eilen  (5Rr.  !)•  ß«  ift  ba«  ?(eltefte  toa«  toir  l^aben; 
pax  oi^ne  "^atnm,  aber  barum  ungweifetl^aft  au«  ber  SRegie^ 
mngjeit  be«  Orafen  ©ottftieb  IV.,  »eil  bie  barin  genannten 
äengen  Beitgenoffen  beffeften  finb-")    e«  ift  gn>ar  aufeerbem 


7)  @cibcrfe  Mit.  «ud^  I.  iRr*  56,  57.  —  «)  OefdJ.  ber  trafen 
6.187/—  ö)  Url.  ©uÄ  n.  9ir.798.  -  «o)  ©afetbjl  ^x.  731,  732,  733, 
73i  —  II)  ©crnljarb  ebcHfcrr  jur  ^ippt  utib  (SottWdl  gerncr  ju  <gocjl 
lehctt  in  btcfer  3ett.  Urf.  «udj  11.  Dtro.  670  iRote  364;  737  mib  693. 
3n  ber  legten  Url.  wirb  (^ottfAall  gemer  gmar  (Sanonitfi  gn  ®otft 
mM,  toa^renb  ein  Butler  fciefe«  9tanien€,  f»  »ie  ein  älterer  $err 

7 


98 

anäf  no($  eine  aSerfiJ^reiBung  bee  Srjbifd^ofd  Sill^elm  für  bte 
©tabt  ©oeft  au^  bem  ^^al^re  1351  üBer  einen  Sorfd^ng  bon 
600  gotbeuen  ©gilben  borl^anben,  toeld^e  er  gietoeife  toieber 
afigutragen  berft>rid^t,  cBer  öon  jener  ©nignng  gtoifd^en  ii^ut 
ttnb  bem  ©rafen  ©ottfrtcb,  ift  barin  nid^t  bie  SRebe  (5Rro.  2). 

Qm  3fa^re  1414  ate  (graWfd^of  Diebrid^  IL  gnr  JRegte^ 
rung  fam,  Betätigte  er  ben  ©oeftcrn  eBenfaü^  il^re  nottt  Siedete 
bnb  ernetale«  int  Slrn^berger  SBatbe  nnb  beffen  SKarfen; 
fo  gtoar,  ba§  bie  «Äore  t>an  aßen  9Karfen  önb  bie  Duer^ 
briffK  ben  SrBgenoffen  juftel^en  foöe  (9iro*  3).  (Sr 
l^atte  baBei  fid^tlid^  bie  Sonflrmation^nrfnnbe  ßnno'd  öor  STugen, 
wogegen  be«  aSertrage^  gtoifd^en  SBill^elni  nnb  ©ottfrieb^  toeld^en 
(Snno  in  S3egng  nimmt,  nid^t  tDciter  gebadet  h)irb*  3Ble  c0 
fd^eint,  mnf  trofe  biefer  Seftätignng  5Diebrid^6,  fd^on  balb 
nad^l^er  ©treit  fiBer  ben  Umfang  ber  ©oeftcr  SRed^te  im  Slrn^=^ 
berger  SBalbe  entftanben  fein;  benn  in  einem  ferneren  2öei«== 
tl^nme  bcn  1421,  ti>etd^e^  bie  Sürgermeifter  nnb  mel^rcrc  (&:B^ 
genoffen  t)on  ©oeft  gegen  ben  ^otgförfter  JRegenl^arb,  ber  fic 
ijießeid^t  in  än^üBnng  ber  33el^oIjignng  befd^rän!te,  Ui  bem 
§oIgrid^ter  ®oM  ®ßbben,  am  ©erid^te  rfin  ber  SQSofteniggc 
t^o  äßaneBoIe  (S33amel  bei  ßörbefe)  Dnber  ber  g^nben  bar* 
felneöii  ejtral^irten,  ioerben  bie  JRed^te  ber  grbgenoffen  mit 
intereff anter  Umftanblid^Icit  Befd^rieben.  SSon  benen  ber  gemei- 
nen ©oefter  Bürger,  toeld^e  ate  ^txä)tnU^tx  §oIj  an^  bem 
SBatbe  l^olten,  ift  barin  nid^t  bie  SRebe  (5Rro.  4).  Sit«  f^)&ter 
ßrjbifd^of  ÜDiebrld^  ioegen  feiner  tDiWül^rlid^en  Slrt  gn  regieren,. 
mit  bem  8anbe  gn  Unn>ißen  fam,  pxoi^ocixtt  er  babnrd^  bie 
crfte  erManb^bereinignng  bon  1437,  gtoifd^en  Stitterfd^aft  unb 
©tfibten,  gn  toed^fetfeitigem  ©d^n|  i^rer  Siedete***)  ©iefe,. 
obgleid^  nnter  an^brfidflid^cm  SSorbel^alt  ber  SRed^te  beö  (grg= 
bifd^ofi^,  nnr  in  allgemeinen  Sfu^brüdfen  gel^alten,  öerbrog  ben= 
fetten   anf^  tnffcrfte,   fo   bafe   baS  5Dom!a()iteI   termitteinb 


«crnb  gur  Si^jjc,  fd^on  gur  Seit  ®raf  ©ottfricb«  n.  V5orfommcn  (U.  ©.L 
«Rro.  280,  294,  325  nnb  297,  308,  327)  fo  baß  ba8  SöctSt^um  an^  in 
bie  3cit  V5on  1253-1263  fallen  fönntc;  aBcr  bamal«  flettte  man  ^ier  nocö 
feine  beutfc^e  Utiunben  au9, 

12)  &txUx1i  W.  S^u^  lih  5«w.  941. 


99 

bajh)if(i^en  ttctcn  ntu^tc.  Um  ben  innetcn  fjrtcbcn  l^etjufteßcti, 
tourbc  unter  anbeten  auäf  am  21.  3an,  1438  ein  ©et^tl^um 
üBer  bie  9?ed^te  be^  grabtfd^of^  tn  ben  5WarIen  be^  Strn^^ 
bcrgcr  ®albeö  gefragt  (9ito.  5)  unb  fobann  am  1,  f?eBruat 
bcffcIBen  3a^r^,  gn)tfd^en  bem  Domfa^Jttel  unb  etngetnen  5tmt^ 
feuten  bc^  ©rjBtfd^ofö  auf  bcr  einen  unb  $Ritterfd^aft  unb 
©labten  auf  ber  anberen  ©eite^  eine  anbere  gimgung  gemad^t, 
»oburd^  namcnttid^  anä}  bie  2MarIenred^te  im  Strndberget 
©a(be  umftänbüd^  erlogen  unb  feftgefteßt  tourben  (SSlxo.  6)* 
^temad^ft  fteöte  ber  grgbifd^of  am  7ten  geBr,  tintn  feicrlid^en 
©ul^neBrtcf  au^  (8lro.  7),  toorin  er  fcefunbete,  ba§  er  ben 
ft^tocren  9Kut^  unb  Unwillen,  ben  er  toegen  ber,  ol^ne  fein 
ffiiffen  unb  SßiÜen,  gcfd^Ioffenen  Bereinigung  gefaxt,  fatten 
laffcn  unb  be^l^alb  9iitterfd^aft  unb  ©täbte  n)eber  »rargtDtßig 
tocben  nod^  fd^ebigen^*  »oße, 

DBgleid^  ater  in  jenet  ginigung  namentltd^  aud^  bet 
Srief,  ben  bie  ©tabt  ©oeft  auf  ben  StrnöBerger  SBalb  l^atte^ 
aufredet  erl^alten  toar^  fo  ^örten  bod^  feitbem  bie  toed^fetfeitigen 
*(agen  über  SSebrfiöungen  i>ber  aSertcüftungen  ber  ©oefter  im 
»möberger  SSBalbe,  nid^t  auf.  ©d^on  im  Qai)Xt  1453  fal^  |td^ 
bcr  §crgog  bon  gleije  ju  SSefd^tcerben  über  bie  cölnifd^en 
Beamten,  »eld^e  bie  ©oefter  bei  SluMbung  t^ter  9?ed^te  l^in^ 
betten,  i)eranIaBt. ")  Ob  jenen  bamate  abgel^olfen  ober  ob 
pc  etoa  ungegrünbct  befunben  toorben,  ift  nid^t  befannt  ?lbet 
Willibert  Saläre  f^)äter  f^^rid^t  fid^  grgbifd^of  Sfbolf  in.  einetp 
©d^reiben  bom  18.  3uli  1552  umgelel^rt  fel^r  untcifllg  iiUt 
bie  jud^tlofe  (Sigenmäd^tigfeit  auö,  njomit  bie  ©oefter  il^re 
Sc^otgigungred^te  jum  9?uin  bee  SBalbeö  ausübten.  @r  befd^ul* 
btgt  fte  fogar  beö  Sanbfrieben^brud^ö,  toeil  fie,  ftatt  fid^  ben 
Sorfd^riften  ber  aufgerld^teten  §oIjorbnung  unb  ben 
Xntoeifungen  ber,  ju  gemeinem  SSeften,  auf  il^r  Slmt  etblid^ 
ber^jftid^ten  ^oljförfter  gu  fügen,  in  bewaffneten  Raufen  gu 
Safbc  gögen,  nad^  ©efatten  §oIg  faßten  unb  fid^  ben  gcrid^t^ 

13)  3n  ben  f.  g.  pactis  ducalihiis,  fett  1444,  üBernal^men  bie  ^tt* 
m  toon  (Stctoe  ouöbrücftidj,  bie  ©oejier  bei  i^rcn  9led^tcn  im  Slrn«berger 
Möt  jtt  fdjüfeen.  3cnc  flnb  abgebrUdt  in  Emminphaus  memorabilia 
Snsatensia;  docum.  Pars  IL  unb  t^(»eife  an(fi  m  (Sliord  Keinen 
e^riften  n.  338  fg. 

7* 


100 

Itd^cn  ^fänbungcn  gctoaltfam  totberfefeten  (5Rro.  8)-  Die 
©ccftet  Beriefen  fid^  bagcgen  auf  eine  Beugenlunbfd^aft,  toeld^e 
fie  1523  am  (Serid^te  jn  ©oeft  üBer  bie  Strt,  toic  fie  m^tx 
i^re  ^olsgered^tfame  auögcüBt,  l^atten  aufnel^men  taffen  (9lr.  9) 
unb  be]^am)teten,  ba§  o^nc  il^re  ^uftintmung  leine  ^olaorbnung 
gcmad^t  »erben  fönne. 

SBa«  bie  in  bent  ©d^reiBen  be^  ßra^ifd^ofö  gebadete 
fiftefte  |)otgorbnnng  Betrifft,  fo  l^at  e^  bamit  folgenbe  ^e^ 
toanbtnig,  Qm  ^fa^re  1534  mad^ten  bie  aWarfenBeerBten  SJot:^ 
fd^täge  gu  einer  fold^en  ^oljorbnung;  im  fotgnb,  ^fal&re  1535 
»urben  Sebenfen  bagcgen  eingereid^t,  toe^l^alb  1536  ber  gorft^ 
unb  3fägermeifter  SBabelan,  einen  neuen  (Snttourf  berfetteit 
vorlegte.  I)iefer  @ntn)urf  fd^eint  gencl^migt  unb  biejenigc 
gorftorbnung  gemefen  gu  fein,  auf  n)etd^e  fid^  grgtifd^of  «botf 
in  bem  ©d^retten  bon  1552  Beruft,  @ö  liegt  jcbod^  barüBer 
nid^t«  S'iäl^ere«  i)or,  Dagegen  ergiBt  fid^  auö  bem  (gingange 
einer  SSerorbnung  be^  ßl^urfürften  üKajimilian  §einrid^  bon 
1666,  ba§  bom  e^urfürften  ©alentin  (1567—1577)  fobann 
bon  beffen  gtoeitem  5ßad^foIger  ©ruft  eine  äBalborbnung  erlaffen 
tourbe,  Següglid^  ber  legten  mad^te  1584  ber  gorft*  unb  3^ä=^ 
germeifter  3ß^<>wtow^  2BabeIan,  bießeid^t  ein  ©oi^n  ober  SSer* 
tpanbter  be^jenigen,  ber  50  ^al^re  frfi:^er  fungirte,  Befonberc 
S5orfd^I&ge.  g^  tourben  1585  mel^rere  S^W^  —  *«  ^^^^ 
oBerfläd^tid^er  SQSeife  —  üBer  bie  3lrt,  toie  baö  §oIggerid^t 
Biöl^er  aBgel^aften  toorben,  bernommen,  Die  cl^urfürftle,  langtet 
gu  Sfrn^Berg  erlieg  auf  eine  Sefd^toerbe  be«  ic.  Sabelan  1585 
einen  bortäufigen  Scfel^t  gur  Stufred^tl^altung  ber  Drbnung  in 
S3enugung  ber  5Warfen,  tocld^e  um  fo  nötl^iger  fd^ien,  toeit  feit 
bem  S^obe  be^  i)or  40  S^al^rcn  angefteßten  legten  |)oIgf5rfter^ 
3fo]^ann  9iamme,  fein  orbentlid^eö  gorftgerid^t  mcl^r  gel^alten 
toorben.  Der  neu  angefteßte  §oIgf5rfter  unb  nad^l^erige  3^äger^ 
meifler  2BoIf  Diebrid^  bon  ©eipergl^  fd^ritt  mit  einer  gnergic 
ein,  toeld^e  ben  ©oeftcr  ©tabtborftanb  unterm  24.  5Wai  1589 
gu  einer  Bitteren  SSefd^toerbe  Bei  ganbbroft  unb  Statinen  ber* 
anlaste.  Wd  nun  bemungead^tet  am  26.  3fan.  1590  ein  neue« 
^olggerid^t  nad^  SörBele,  unter  SW^^^H  ^^^  gebadeten  §oIg* 
fftrfter«,    ou^gefd^rieBen   toutbe,   fo  l^ieft  ber  SDlagiftrat- für 


101 

nöt^ig,  bagegen  an^  bcm  ®nmbe  ju  pxott^tinn,  »cU  bcrfclbc 
tote  bic  mctftctt  feiner  Unterteblcnten,  für  bie  9Har!en6eeriten 
nii^t  eibtid^  ber^>fltd^tet  fet  unb  ba^er  feine  S)enunxiotlonen 
gegen  3^ne  feinen  ©tenben  berbientcn,  (£r  trete  aücö  §er* 
foinmen  mit  tjügen,  f})anne  ben  armen  ßenten  bie  ^ferbe  an«, 
jcrl^aue  il^nen  9iäber  nnb  ©agen,  nel^me  il^nen  ^ejte,  SBeile 
unb  Äetten,  toenn  fie  and^  nur  unfrud^tbare«  §oIg  gelaben 
Ratten,  jtoinge  fie  mitunter  fogar,  fotd^e«  nad^  bem  cl^urfin* 
©d^foffe  ^irfd^berg  ober  fonft  tDo^in  gu  fal^ren,  taffe  bie 
gemeinen  äBatbtoege  bnrd^  3(uftt)ürfe  f^)erren  unb  mit  neuen 
Sc^Iagbäumen  berf daliegen,  bertocigere  bie  Slbful^r  ber  SBinb* 
foEe,  taffe  fid^  in  unerl^örter,  eigenmäd^tiger  SBeife  getüften, 
^W  3ttglei^ung  ber  beerbten  bie  ®ate  für  bie  aWaft  feftju* 
jieöen  unb  fd^eue  fid^  überl^au^Jt  nid^t,  jeglid^en  Uebermuti^  gu 
fiten,  gö  fei  nämlid^  »nitt  ol^ne,  bafe  ber  angefefeter  |)ot|» 
Sorfter  fid^  aCerl^anbt  ungüd^tige  @d^mad^rebe  über  bie  bon 
©oeft  bergeffentßd^  entfahren  taffe, <*  h)ie  aße«  biefe«  fd^on 
ftfll^er  l^inldngtid^,  aber  fo  oi^ne  aßen  (ärfolg  nad^genjiefen  fei, 
bat  ^  neuerbing«  geäußert:  f»bie  bcn  ©ocft  ^ttcn  il^n  für 
bie  Dier  Sßtnät)  (baö  3Kagiftrat«gerid^t)  laffen  citiren;  er  aber 
toottte  ii^nen  bier  ©tül^te  fe^en  tc.»  htx  3Ragiftrat  Beabfid^^ 
tige  leineötpege«  bem  ^ebet  baö  SBort  ju  reben  unb  toünfd^e 
felbft,  ba§  gur  SSerl^ütung  ber  SBalbbertoüftung  eine  neue  gorft» 
Otbttung  gtt  ^a^kx  gebrad^t  »erbe,  aber  nid^t  ol^ne  ^nik^vtni 
ber  ©oefter  Seerbten»  ÜDer  ©ecretariu«  ^eter  aÄerdtelbad^ 
»arbe  am  7*  gebruar  1590  gur  ginlegung  biefer  ^rctcftation 
mit  Information  berfel^en.  Slid^tö  befto  toeniger  aber  tourbe 
^^  f)otggerid^t  SKontag  ben  26.  m&x^  1590  gu  eijrbele  bom 
«aubbroften  ®raf  gberl^arb  b*  ®oIm«,  ben  JRätl^ett  unb  6om^ 
mifforien,  im  9iamen  be«  Sl^urfürften  abgel^alten,  toeöl^alb  ber 
äßagiftrat  am  4.  Wfxit  bor  bcm  9iotar  Lambert  ÜDiedfmann, 
%eMation  an  baö  SReid^efammergerid^t  batoibcr  einlegte.  ÜDa« 
m  biefem  barfiber  auf  einer  ^ergamenti^aut  gicrüd^  auöge* 
[teilte  sSocument  ift  eine  (güe  breit,  gtoei  (Süen  lang  unb  ent»- 
45It  in  bid^tgefd^riebenen  Briten  eine  fel^r  umftänblid^e,  atte 
Siqjertattbe  ber  ©ebulb  i^erau^forbernbe  ©efd^reibung  be« 
«ttfBrmlid^en,  ja  nid^tigen  SSerfal^ren«,  toetd^eö  bei  bem  ^otg* 


102 

©erid^te  beobad^tet  Sorben  fei.  ^liäft^  befto  toeniger  n>ttrbe 
öon  cl^urcölnifd^er  ©citc  auf  bem  betreteneu  äBege  fortgefal^ren* 
An  bemfetbeu  26.  5Wär^  1590  »urbe  am  ^oljgerid^te  eine 
neue  |)o(g=*  uub  gorftorbnung  für  fämmtU(^c  9KarIen  be« 
3Kö]^u^  uub  $R^oer*@traug§  <)ubttcirt,  toelc^e  forft()oIiieiti(i^c 
SBorfd^riftcu  über  beu  gorftfc^ufe^  bie  SBalbcuItureu,  3(u«fibuu8 
ber  Sel^oljtguug,  ber  3)iaft  uub  ^eibe  eutl^ält  uub  f^)äter 
(20.  Octpber  1666)  'oom  ßl^urfürftcn  aWaflmtttau  §eiurid^ 
»örtftd^  tt)ieber]^ott  tt)urbe.**) 

©le  auf  fotd^e  Steife  jetttoetüg  befc^toid^ttgten  tDed^fet«- 
fcltigeu  Scfd^toerben  lamen  1607,  befonber«  aber  nad^  einem 
im  3a]^re  1612  ftatt  gel^abteu  ©turmtotube,  ber  i)iete  l^unbert 
ßtd^en  «üb  SSud^en  im  S3BaIbe  niebergetporfen,  ueuerbing^  ju 
l^eftigem  3(u«brud^e*  !j)ie  ©cefter  eutäfteten  nämßd^  bie  gefal^ 
tenen  ®äume  uub  ful^reu  fie  ab,  U)ä]^renb  i^uen  bie  ^oljorb^* 
nung  nur  bie  Slbful^r  uufd^äbtid^eu  gatt==  uub  gefcl^olge«  geftat^ 
tete.  @ie  H)urbeu  be^l^alb  ge^^fänbet  uub  am  §oIigerid^te 
gcftraft.  ©er  9Kagiftrat  fam  bagegeu  ein,  berief  fid^  auf  bie 
SSereinigung  jtoifd^eu  erjbifd^of  äBil^elm  uub  bem  trafen 
©cttfrieb,  auf  baö  SÖeiötl^um  an^  ber  ^tit  be«  gelten,  toctd^e^ 
ergebe,  ba§  bie  @pefter  fd^ou  t>ov  aSereiniguug  ber  ©raffd^aft 

14)  SJurcöImfdJc  (Sbictenfammlung  L,  @.  206  unb  @cottt  ©araml. 
ber  cl^nrcölnifd^.  »crorbnungcn  I.  158  u.  298.  Snt  ©ingangc  ber  ^j- 
Orbmmg  bed  (2[^urfür{len  9'2a$tmUian  $etnrtd^  feigt  e9  au^brüdCic^,  ber 
©^urfürjl  (grnfl  ^aht  „'ocx  biefem  ein  gemein  $oIfe*@erid^t  nit  allein  ber 
fünff  SJlarden  be«  SD'lö^n'^tro^ms  audgefc6rieben,  fonbern  au($  gu  Sttflet« 
lung  n.  @(](iattung  guter  ^olt^'Orbnung  in  aUcn  unb  ieben  ä^arden  beö 
9Äö^n*  unb  9l!?oer^@trattgö  nad^fotgenbe  ^uncten  gnäbigjl  alß  8anbc3* 
gürfl  toerorbnet,  fo  auii^'ben  26.  aWartii  Anno  1590  alß  35re  (K^mxpe. 
?)urd^t.  gu  (£ötn  in  Eigener  $erf on,  neben  2)ero  $pl]^*görjlen  @ei«- 
berg  unb  iRät^en, bad  ^olts^^erid^t  im  S)orff  ©todumB  an  ber  STlöl^tt 
gndbigji  befeffcn,  getätigt  unb  gehalten,  !|)ubliciren  laffen.'*  S)ie«  tfl  aber, 
t&a9  ben  Ort  bed  ©eridbtd  unb  bie  ))erfönUd^e  ©egenmart  be^  (S^urfürflen 
@rnjl  an  bemfetben  betrifft,  ein  offenbarer  ^rrtiffum;  benn  na(i)  ben@ocPer 
Urlunben  ijl  e«  gau}  unameifell^aft,  bag  ba9  ^olggertd^t  p.  26.  Wtdt^  1590 
in  (^egentoart  bed  Sanbbrpflen  trafen  (Sber^arb  P.  ©olrnd,  9lamen9  bed 
(il^urfürflen  (grnfl,  bann  ber  S^urfln.  9lät^e  n.  (Sommiffarien,  be«  ^otfe- 
görfker«  ®ei«berg  unb  be«  9ltdjter8  ti)cnit9  Sötanfebett  an  (Sörbedte, 
toobtn  e«  ami^  ausgefd^rieben  war,  an  ge»>ö6n(i^er  ©erid^tsflette  abge- 
balten »urbe,  toä^renb  bie  SSecrbten,  gnr  (grtoägung  i^rer  $rotcflationen, 
fiti^  balb  auf  ben  ^ircblftof,  ba(b  in  bie  Aird^e  gu  (ESrbedfe  gurücfgogen* 
©le  9lebactoren  ber,  56  3a^re  jüngeren,  S5erorbnung  pon  1666,  fonnteu 
fub  ^ier  leidet  inen,  tDeil  ©tocfum  Unm  eine  ^albe  <Stunbe  Pon  (2[i5rbe!e 
entfernt  unb  bie  ^otgorbnung  im  ^amtn  bed  CEl^urf.  @rnfl  ^ubligirt  i% 


103 

Ärn^Berg  mit  bcm  ^crjogtl^um,   afe   ©ccrl&tc  im  ®atbc 
tmäfü^t  gctocfcn,  auf  baö  ^rtottcg  be^  ßrjBtfc^f«  Euno  bon 
1369,  unb  ba«  be^  ßtibtfd^*  ©iebrtd^  bon  1414,  toeld^c  Betbe 
jene  9icd^tc  Beftätigten,  auf  bie  SSereintgung  bon  1438,  ti>cld^c 
i^nen  bie  5t6ful^r  bon  Sinbffiöeu  nid^t  unterfagc,   auf  ba« 
^xtxUn  &iii\cS).  Hbolf«  b.  1552,  ttjcld^c^  bcn  3^t^^^^Öf^^« 
fugar  bie  SBinbfäöc  juf^)rcd^e  unb  auf  btc  S^n^^^lm'ofifa^t 
m  1523,   iDcIAe  bie  2lrt  ber  Sel^oljigung  feftfteöe.    ®te 
^ofjorbnung   ijon  1590,   U)eld^e  jenen  Urfunben   gum  SE^ell 
ti)ibcrf^)red^e,  Knuten  fte  nid^t  ancrfennen,  U)eil  fie  ol^ne  i^re 
3iiftimmung  aBgefa^t  Sorben.    Um  il^rer  ßingaBe  5Raci^bru(f 
jugeBen,   tüiefen  fie  in^Mäf  ben  ItBred^t  3lmBerger,  ^mpU 
mann  einer   in   ©oeft   liegenben    IaiferIi<i^==^)faIjneuBurgifd^en 
©atnifon,  mit  bem  SSranbl^oIgBebürfnig  feiner  2mU  auf  ben 
J(rn§Berger  SBatb  an  unb  berfd^afften  fid^  SBorfd^reiBen  be« 
Karlgtafen  ©eorg  SBiil^elm  b.  SBranbenBurg  unb  bed  ^Jfatj* 
grafen  SBolfgang  SBiti^etm  bon  5WeuBurg,  an  ben  ßl^urfftrften 
Serbinanb.    ©iefer  unb  ber  Sanbbroft  Saö}>ar  b.  görfteuBerg 
liefen  fid^  aBer  baburd^  nid^t  irre  mad^en,-  l^ielten  bielmel^r  feft 
auf  SeoBad^tung  ber  §otjorbnung  unb  forberten  nid^t  nur  ben 
OBerfcIiner  auf,   unter  Seifügung  ber  ätteften  gorftorbnung 
üBer  bie  l^ergeBrad^te  ?tu«üBung  ber  ©oefter  §oIjBered^tigung 
jegeu  bie  au^jutl^eilenben  Sßa^rjeid^en  ju  Berid^ten,  fonbern 
verlangten  auä)  bon  ben  ©oeftern  bie  33eiBringung  ber  SSerei* 
Hm  Jtoifd^en  ßrgBifd^of  SBit^etm  unb  bem  trafen  ©ott^* 
(rieb,  al«  burd^  toeld^e  aße  f|)ätere  ^ribitegien  erft  il^re  !Cett« 
tag  erl^iclten*   5Die  ©oefter  ifonnten  ober  loottten  biefe  SScrei* 
nigtttig  nid^t  bortegen. ")    ©Ben  fo  toenig  fonnte  j)on  ben  ciU 
«if(^en  ^Beamten  bie  äftefte  §oIjorbnung  ber  (grgBifd^öfe  Stbotf 
«nb  ©alentin    Beigefd^afft   tt)erben.    dagegen    erstattete    ber 
DBerfcÜner  ben  berlangten  a3erid^t  (3lx.  10)  bem  ber  ßanb«^ 
^toft  eine,  ganj  im  ^ntereffe  be^  ßl^urfiirften  gel^attene  ^e* 

15)  @ie  Befand  flc^  an^  ni^t  unter  bcn  Briefen  über  bie  Äe^te 
J«  @otftcr  int  SlmsBcröer  Söalbe,  mläft  im  15.  Sa^r^unb.  bem  9lidjtcr , 
«ttttb  atoijl  ju  @ocji  i)Ott  „3oHn8  2)rinftub  ,@ecrctartu«  ber  flob 
©oiji  bjib  g^cttte^ne  Intakt  »nb  bci^ner  in  beffen  fafen  ber  ^rfajnen  9iit* 
tttjco^^  i&nb  ftebc,"  V5orgercgt  »urben,  um  für  bcn  tSgtu^cn  (Sebraud^ 
mviVx^it  ^Bfd^riften  bai)on  ju  mati^en. 


104 

riarattan«f(i^rift  (9ir*  11)  ju  bc«  öon  i^m  numctirten  eüigelnen 
^ofitioncn  bcö  äfteften  SBci^tl^um«  au«  ben  Betten  bc^  ©rafeu 
Öottfrieb^  ein  SSerjeid^ntfe  ber  ©atl^Sfer  unb  ©d^arleute  In  ben 
aKöl^n^marfen  unb  einen  furjen  S3erid^t  üfcer  bie  ©aatfe^ungcn 
in  ber  9Äaftge{t  beifügte  (5Rr.  12)*  ®abei  6He6  cö  im  Sßefcnt^ 
(id^en,  bi^  ju  ber  in  unferen  S^agen  erfolgten  S^i^eilung  ber 
SKarlen;  toietpoi^l  fid^  bcn  ^üt  gu  ^üt,  nantentlid^  in  ben 
3a^ren  1700,  1705,  1716  unb  1790,  noc^  allerlei  ®iffe- 
tenjen  mit  ben  ©oeftern,  tpegen  ber  SBalbnu^ung  unb  ber 
gorftgerid^te  erl^oben*  ^au^Jtfäd^Cid^  aber  öerbanfen  ipir  bem 
©fer  bee  ^oljförfter«  ©ei^berg  feit  1590  unb  ben  baburd^ 
ijerantagten  l^eftigen  Sonflicten  in  ben  folgenben  3<i^ten,  bic 
Bufammenfteöung  ber  meiften  för  bie  ©efd^id^te  unferer  attcn 
SWarlenberfaffung  fo  tt)id^tigen  ©ocumente,  bereu  SKittl^eiluttg 
in  unferen  Duenen  um  fo  gioedmägiger  fd^ien,  tocit  fie  aud^ 
für  bie  Slufftärung  ber  ätteften  SBerfaffungoer^ftniffe  be« 
Sanbeö,  bereu  Äeuntnt§  b^n  §erren  toor  200  Qoiixm  großen« 
i^eife  abl^anben  gelommen  koar,  unentbel^rtid^  finb* 


1. 

1390  (circa)«    Wmtl^üm  über  liU  lled)t(  ^it  f&axf^tnofftn  in 

fflad^  bem  £)ng«  im  ^xäf'vot  ber  ©tobt  (Soefl. 

tonbid^  f^  aßen  tuben  bat  ment  in  biffen  marlen,  Sllfc 
tot  Stnlagl^en,  to  ©erdfern,  Xo  ©ijrinci^ufen,  to  ßorbefe  önb 
to  Siebinci^ufen  *®)  olbu«  fol  l^olben*  —  1*  (g^n  ©ell^oue  mad^ 
fyjutoen  laten  ©^jetbern  bub  taten  be^  o^>rid^ten  bub  bort  bau 
taten  cutoegl^  boren*  —  2-  ®n  l^oue  mac^  bat  oud^  bon  i^alf, 
bat  be^  ©et^oue  at^nd^  boet  bub  taten  be^  f))etbern  oud^ 
opxläfUn  bub  entoege  Dorcn*  —  3*  SSortmer  toanuer  c^n 
marfenote  tijmmerl^otteö  bei^ouet  opp^  f^n  gut  in  ber  morfe, 
bat  fal  l^elj  ben  marlenoten  lunbid^  bon  bub  fal  ortoue«  bau 
en  Bibben  bnb  beiS  enfoten  nod^  m  mögen  fe^  eme  nid^t  toei;« 


16)  jBerd^em  i^  nun  ^etefer  unb  ^ebincl^nfen  (dünner  3Rar!; 
SKfot^  einer  i6em«r!ung  m9  b.  17.  ^al^rl^.  in  ben  steten  ber  St,  ^egle« 
rnng  in  9[rn$berg. 


105 

geren.  —  4  SSortmet  e^n  ukocllti^  inarfenotc  mad^  i^outocn  to 
itffont  fccrni^ofteö  aüer  te^gl^e  i)olt,  a^n  e^Icn  l^olt  ijnb  toifl 
ffctf  hat  SöttxdioU  to  marfcte  öorcn  to  öerlo^^ene,  fo  fal  l^c^ 
bat  ffoit  trft  boren  oppt  f^nen  l^off  bnb  ftortcn  bat  ban  bcm 
öwigeu.  —  5.  SSnb  bcl>  ftort^ngl^e  maö)  l^c^  bcö  3acr«  lofen 
nüft  tyfff  |)cnn^ngen  bub  beij  boren  bem  gerid^te  bnb  ben  mar* 
fenoten.  —  6*  SSortmer  be^  SBijItuorft  ban  ben  bnrgcfd^r* 
maxten  gefcoret  bem  ©reuen  bnb  nod^  be^  ®reuc  nod^  f^ne 
Stn^ttube  enl^ebien  ne^n  mer  reci^te«  in  biffen  burg*  marlen 
to  ftouto^xif  ban  bel>  anberen  marfenoten*  —  7.  SSortmcr  »ert 
bat  ein  marfenote  l^outoe  ouer  bel^  fnebe  ber  marfe  bnb  be^ 
^ottUDrfter  en  bar  ouer  beuonbe  ofte  be^  anberen  marfenoten, 
be^  »ebbet  bre^  fd^itttngl^e*  —  8*  SSJorbe  bejj  oud^  bar  ouer 
ntd^t  bcuonben  bnb  bod^  bau  ben  l^ottuorften  bar  bmfc  Befd^ut» 
bigl^et  önb  fe^  eme  ben  [tarn  benjifeben  bar  l^e^  ban  l^outoen 
l^bbe,  f 0  »ebbet  l^e^  ben  feinen  SSrofe,  alfe  bre^  fd^ittinge  bnb 
madf  ^6)  be^  nid^t  enfd^ulbigl^n«  ^er  Be{ente  ^e^  bed  alfo, 
bat  l^e^  bar  nid^t  ne^n  bur  cnfed^te,  l^e^  enl^ebbc  l^outoen,  fo 
tx>ebbet  ^t\)  fe§  ^jenn^nge*  —  9.  SSortmcr  toert  bat  e^n  buten^» 
man  bc^  nid^t  redete«  in  ben  marfen  enl^ebbe,  »orbe  ban  ben 
^cltuorfteren  begre^jen  bat  l^e^  i^olt  gei^outoen  l^ebbe,  fo  mögen 
eme  be^  i^oltuorfter  ban  meinem  redete  nemen  f^n  borberfte 
ptxt  m\)t  ben  feten  bar  bat  inne  t\i\)t  —  10»  S)e^  anberen 
pex^t  folen  »efcn  in  genaben  ber  anberen  marlenoten,  — 
II*  9Snb  toorbe  biffe  man  gej)ant  \>an  ben  3lmi)ttuben  be^ 
©reuen^  er  bau  belj  l^ottuorfter  to  quemen,  fo  enl^ebben  bel> 
l^oltuorftere  bnb  be^  anberen  marfenoten  ne^n  red^t  an  eme.— 
12-  aSortmer  toan  men  be^  brud^t  beö  eitleren  in  biffen 
maxfen  ouermibbe^  bel>  marfenoten  Upxontt,  fo  aU  ban  bei) 
marlcttcten  gi^eme^ntilen  ouerfomen^  fo  mad^  e^n  utoetid^  mar^ 
lenute  f^ne  fio^n  in  bat  eferen  briuen*  —  13.  2Rer  toan  fe^ 
btgl^an,  fo  en  iö  e^n  nld^t  fd^ulbid^  to  geuen^  ban  ben  fto^n^ 
^erbe  f^n  Ion.  —  14  SSnb  in  ber  btbr^ft  mögen  be^  marfe:» 
noten  bnb  bat  gerid^t  fe^fen  e^n  ftebe  ofte  e^nen  ^off,  bar  fe^ 
op  btgl^an,  fonber  (buten)  eijfd^ingl^e  beö  ©reuen^  Slm^Jtmanö.  — 
15.  SSnb  be^  ttot  Deil  ber  ouerbr^ft  ^ort  to  ben  marfenoten 
t>nb  be^  beerbe  ©dt  be«  rid^ter«  ber  marfe.  —  16.  Söert 


106 

mäf  bat  c^n  marlenote  toorbe  gce^fd^et  bmb  e^nen  Brole,  beti 
l^c^  bau  l^ebbc,  to  borteterne  bnb  ntd^t  cn  queme,  fo  fai  men 
ben  anbemerf  borbobcn  bnb  lomet  ^z\)  ban  nid^t,  fo  fal  mcn 
emc  bcn  Brolc  tweuolt  c^fd^en  bnb  tocrt  l^e^  beerbe  tpcrff  bor^ 
fcobet,  fomet  l^e^  ban  nid^t,  fo  bellet  l^e^  ban  aße  f^nte  redete 
bnb  to  ber  marfe  enfal  men  en  nid^t  toebcr  tolaten,  l^e^ 
eni^ebfce  ben  Brof  gebetert  in  genaben  ber  marfenoten  bnb  alfe 
lange  l^e^  be^  ntd^t  en  bott,  fat  l^e^  aU  e^n  bremet  al^ngl^ 
j)te  ber  marfe  bitnen.  —  17.  SSortmer  roan  e^n  toptt  gnt, 
gel^orenbe  to  inntgl^er  btffer  marfen,  be^  topcx  i^  fd^utbtd^  to 
geuen  ben  marfenoten  bre^  fd;ifltnge  bur  jnn^nge,  be^  mar* 
fenoten  enti)oIben  eme  ban  genabe  bon,  bat  red^t  to  m^nren. — 

18.  SSortmer  toan  beö  noit  ti)ere,  bat  men  be^  fnebe  folbe  ber* 
n^gen,  fo  foten  biffe  l^oue:  (Snnbe,  ©rnd^ette,  aS^tmarincl^nfen 
bnb  ®el^!e,  cM  l^off  genen  bre^  fd^tdtnge  ben  gl^e^nen  belj 
bar  to  arte^bet  bnb  be^  fnebe  born^get  bnr  eren  arbeit  — 

19.  3>tem  toan  men  be^  fto^n  in  bat  eiferen  brinet^  fo  faß 
in  tttoeltfer  marfe  nid^t  ban  e^n  @tege  tocfen,  et  en  toorbe 
geme^ntifen  ouerfomen  bat  ttoe  ftege  toeren  bnb  bt  e^me  jntoe* 
Öfen  l^ufe  be^  to  ber  marfe  ^oren,  fal  men  fenben  e^nen  man, 
be^  be^  ftegl^e  t^^^p^n  mafen  bnb  n^man  en  fal  junberfijf  ftege 
l^eWen. 

20.  Oud^  fo  fe^  ti)itlid^,  bat  bo  be  (gbete  @rene  (Sobert 
ban  Strnöbergl^e  toanbagc^  be^  marfenoten  an  erme  redete 
ent^ngl^en  toolbe,  bar  toart  e^n  ÜDagl^  to  leget  to  ©rud^elte 
bnb  in  tgegenioorbid^cit  l^ern  S3ernbeö  be«  leeren  ban  ber  i^ppe 
bnb  anberer  bei!  rittere  fncd^te  bnb  Birner  lube,  toart  onermife 
redete  orbele  Betotfet  önb  georbelet,  bat  beij  marfenoten  ere 
red^t,  oner  mibbe«  tcot  birne  man  be^  in  ben  marfen  red^t 
l^ebben,  mod^ten  bel^olben.  SSnb  fo  bel^e^Iben  ttoe  burger  ban 
jocfl  alfe  @otfc.  ferner  bnb  ti)^nanb  belfener  bor  ol  ere  mebe:= 
marfenoten  bat  red^t  ber  marfen  m^t  erem  e^be  in  ber  formen 
burgefcr.  bnb  bc^  ©reue  bofante  bat  et  alfo  toere.*^) 


17)  S)a8  Original  ijl  auf  ctncr,  jtöci  guß  ktigctt  etwa  8  3ofl 
Bretten  «ßcrgamcnrottc,  o^;nc  5tbfcfeung  ber  cmgelnen  «ßofttioncn  acfd^ricbcn, 
tocrijjc.in  bem  abbrude  nur  bejügUdJ  ber  ^^emerfungcn  baiu,  tu  ber  2)e* 
cIaratton«f(i&rift  (9Jr.  10),  numerirt  pnb. 


107 


1361«   9[ug.  25.    §l4)Ul^O(rfci|reibun0   U9   CT3btf4)0f0  t0ilt)elm 
fuc  tu   S^tatüt  S^om^  fiber  600  fioltnene  ^d^ilbt, 

9la6)  einer  ^bfd^r.  im  ^xtf^i'ot  ber  9tegtermtg  gu  9[rn6Berg. 

Nos  Wilhelmus  Dei   gralia  sancte  Coloniensis  ecclesie 

arhiepiscopus  S.  jmperii  per  Itialiam  archicancellarius.  Notum 

iacimus  yniuersis  presentia  visuris  et  audituris,  quod  tenemur 

et  efficaciter  sumus  obligati,  prouidis  et  discretis  viris,  pro- 

consulibus  et  consulibus  ac  vniuersitati  oppidi  nostri  Susa- 

tiensis,     fidelibus    nostris    dilectis,    in    sexcentis    clippeatis 

aureis  vulgariter  Güldenschilde  nuncupatis,  bonis,  veteribus, 

justi  ponderis  et  dativis,  nobis  ab  ipsis  in  parato  beneuole 

ooncessis,   mutuatis  et  assignatis,   neonon  vlterius  per  nos 

in    nostros   et   ecclesie   nostre    vsus    euidentes    conuersis, 

qaomm  quidem  clippeatorum  summam  vel  valorem  eorundem 

in  alio  äquivalente  pagamento,  soluemus  et  soluere  proinit- 

timus,    dictis  nostris  creditoribus  terminis  infrascriptis,  sei- 

licet  ducentos  clippeatos  aureos  dicte  pecunie  de  feste  b, 

Martini  episcopi  hiemali  proxime  venture  ad  annum  vnum 

continuum   in   eodem   feste   reuolutum    et   deinde   singulis 

annls   immediate   subsequentibus  in   dicto   feste   b.   Martini, 

ducentos  clippeatos  prefate  pecunie,  quousque  totalis  pecunie 

summa  predicta,  ipsis  per  nos  fuerit  integraliter  persoluta, 

sub  tali  conditione,   quod  si  nos  aliquem  dictorum  tc^roii-« 

norum   in  solutione   dicte   pecunie   vt  premittitur   facienda 

neglexerimus,  in  parte  seu  in  toto,  extunc  omne  damnum 

evidens  seu  notabile,  quod  prefati  nostri  creditores  et  fideles» 

ob    neglectam  dicte  pecunie  solutionem  habuerint  et  susti-^ 

Querint,  iis  refundemus  et  restaurabimus,  refundere  et  restau- 

rare,    vna  cum  sorte  principali  predicta,  eis  a  nobis  per^ 

soluenda,  promittimus  per  presentes,  exclusis  in  premissia 

dolo  quo  vis  atque  fraude*    In  quorum  testimonium  sigillum 

nostrum  presentibus  est  appensum.    Datum  susati  vigesimo 

quinto  die  mensis  Augusti  anno  Dni.  M^.  CCC®,  LR 


108 


3- 


1414*  Suli  S.    Heßftttgt  jDitlirid)  Cru)ftl)Uer  3u  Cülit^  ^er  füuxn 
^om  i[)xt  lltct)te  in  tuen  laarkrn  )<«  ^rnberger  V^altft^. 

9la<li  htm  Ottg.  im  6oefler  €ftabtard^i))e. 

2B^  ©ibcrid^  öan  mürfe  öan  ®cbc^  gnaben  ßfect  to 
Seine  §cttogc  to  SBcftfalen  bnb  to  (Sngcr  Bcfcnncn  aj>cnBar 
in  bnffent  Steine  3Ufo  aljc  Dnfcn  fernen  gctrntocn  SSurg^cr* 
mciftcre  mi>  9iait  Dnb  ©emc^ni^ett  önfcr  ©tab  ^oe^t  to  Sc* 
l^oifif  be«  !o^>e«  bcr  ©rafd^a))  t)nb  bcö  tanbcö  ber  l^crfc^ctp  ban 
Slrn^bcrgc  Dnfen  iJotDarn  in  SSort^ben  to  Baten  gegi^enen  l^ebn 
bnb  gi^enen  brc^  bnfent  gntben  bnb  ij^ffl^onbert  gutben  be^ 
fel^  bem  Abelen  i^ern  ®oberbe  ©reuen  tot  Strn^Berge  bar  to 
toot  betaleben  Söge  to^  bat  in  bnfer  bbrbaren  33re^uen  tool 
gel^ort  liebten  ®o  toitte  to\)  fel^  oud^  be^  fetuen  getife^  atgc 
önfe  Doruaren  to  trutoettler  önb  to  geloifflifer  in  eren  redeten 
brJjgi^e^ben  önb  getoonben  bel^otben  bnb  alfo  fo  ftebige  totj 
bnb  beröeftene  Sn  toeber  aßc  ere  otbe  reifte  önb  gruetate  fo 
alje  fe^  bel^  gel^at  l^ebn  bnb  l^ebn  in  bem  S35otbc  öan  8trn«== 
berg  »nb  »ort  in  aßen  marfen  Sllgo  bat  be  fore  öan  allen 
ntarlen  önb  be^  ouerbrifft  fal  öortnier  na  bnffer  t^t  ftan  tot 
ejoigen  t^ben  in  fore  ber  erffgenoten  fonber  ^rle^ge  get)erbe 
aSortmer  bat  gerid^te  to  Sorbife  fal  ijortmer  na  bnffer  t^t 
f^n  el^n  fted^t  SSnrgerid^te  mh  bar  öor  fat  nten  bat  tjortater 
l^gl^en  bnb  ^tben  na  ötttJ^finge  ber  brene  be^  unfe  tjoruarn 
bnb  bat  Sa))ittel  öan  Sotne  in  Dort^ben  bar  o^>  gegi^enen  bnb 
bcfegelt  l^ebben.  SJrfunbe  önfe^  S^ngefegcte  an  buffen  bre^ff 
gegangen  önb  to^  !DeIen  ßanonile  önb  6a})ittet  ber  lerfcn  to 
€oIne  SSefennen  bat  aöe  bnffe  öurg.  ftnde  toar  f^nt  t)nb  l^cbn 
beö  to  tngl^e  ber  toarl^eit  ijnfe6  Sa^^itefö  3ngef,  mebe  to  tugl^e 
an  buffen  bre^ff  gel^angen  Datum  Susati  anno  Dni.  millesimo 
CCC^  quartodecimo  in  profesto  beati  Odelrici  Episcopi  et 
confessoris.  **) 


18)  %n  bcr  Url.  l&abcn  gtoci  ©icgcl  gcl&anöcn;  toon  bem  bc«  ©rg* 
bifd^of«  tji  nod^  ein  gragmcnt  grünen  Sß«^fc«,  »cn  bem  bc6  Sa^itet« 
nid^td  mei^r  ))ori^anben* 


109 

4. 

1421*  Octl6,  1.    Wtx9t})üm  fibet  \fU  %til^u  Ut  <Srb0en0|fen  in 

^ae^  einer  fCBfd^rift  be6  15.  da^vlSf.  im  Xrd^itoe  ber  @tabt  @oefl. 

3D^t  i6  bc  maäft  bc«  SuftruTnett»  b))^)  bat  rcd^t  bc« 
«m^bergi^efd^ctt  SBalbe«. 

Äwnbig]^  f^  aßen  luben  bc  beffc  iegctitporbigcn  fd^rifft 
anfe^n  lejen  cbcr  l^orcn  bat  in  bcm  Qaxt  alj  meti  tcßct  na 
fpM  gl^cBorb  bttfcnb  bcri^unberb  bnb  c^n  bnbc  ttt>^ntig]^  Qax^ 
in  fccr  ü^ffte^nbcn  ^^nbicticn  in  bcm  crftcn  5E)ag]^c  bc^  macnb 
Dctobrtö  to  nrt^bbagc  in  bcr  ttodfffcn  ftunbc  offt  bar  t^na 
in  bcm  bcrbcn  3^arc  bc^  attcrl^iöigcftcn  in  gobc  babcr^  bnb 
^rcn  4>nfcö  leeren  50lcttin^  »an  borfid^ttd^cib  gobcß  bcß  bijfftcn, 
in  bcr  ttoftcniggc  Üfo  SBancboIc  bnbcr  bcr  S^nbcn  bar  fctncd, 
te  3egctitt)orbid^c^b  nt^ncr  optniann  fd^r^ncrd  )i>an  Ic^fcrlilcr 
gi^tpetbe  »nb  bcr  (grBarcn  ti^ngl^e  nafccf^r*  ftunbcn  bc  (örfamc 
)>or{td^ttsc  bnb  bcfc^c^bcnc  manne  §inril  ©rencnftcin^  Qdffan 
t>an  bcm  to  Scrgcrmcftcrc,  §clmid^  ßnrctoatb,  ^inril  ban 
5>crtngcn,  Tittf)max  t)an  bcr  SB^nbcn,  5DibcriI  ban  8üncn  be 
jüngere^  ©nbmar  S^>^^ngl^,  Stibcrt  ban  bcm  ^ammc,  mit 
mcnnigcti  anbcrcn  in  bcm  SBoIbe  to  «rn^Jcrgl^  (Srffnotcn  \>}fp 
be  e^ttc  ijnb  SRcgenl^arb  l^ottforftc  bnb  ®oBcIc  gobben  in  bcm 
morgen*  SBoIbc  JRid^tcrc  j>artic  b^)^)  bc  anbcr  f^bcn*  Ätg  be 
öorgctt*  ?5artiggc  fo  in  gl^crid^tc  na  toontlilcr  gebe  barfdnc« 
borgabbcrb  toercn  be  crg^  f)inril  ©rcnenftc^n  ffiorgcrmcftcr 
^an  ö>cgcn  l^e^tenbc  bnb  ftcbcnaftcl^atbingc  a(j  ftl  bat  bar. 
eptnbaxtt  bcr  öorgn.  (Srffnotcn  mit  gnbcm  bcrabe  Bact  bnb 
efd^ebc  ban  bcm  Stid^tcr  borgn.  ftf  t\fn  Jefd^c^b  offt  orbcl  to 
toi^fenbe  b^)^)  bat  »ottrcd^t  bcr  Jener  bc  bar  i^cbben  i^one^ 
ia>o4)fte  cfft  IbciDontßf,  bat  bar  l^orbc  eber  gl^cBorbe  to  ben  borg, 
crffnotcn  ^mpüid  bnb  Blfunbcrn.  !J)cr  erg.  ©oBJcI  gobbc 
%id^ter  ftaltc  bat  Ujäftifh  offt  orbcl  an  bcn  lamcn  |)c^ncman 
to  to^fcnbe  t>nb  Bcfd^c^bcßl  t)t  t]^of^)rcfcnbe,  Stij  bat  toa« 
geffi^c^n^  fo  nam  bc  feine  ^c^neman  »an  gl^cBob  tocgen  bed 
ergcn.  Stifter«  bat  tl^o  f^f^  alj  men  bat  iricnncn  mod^tc  bnb 
g^^n!  tl^o  f)anb  bt  mit  anbern  fi^nen  maricnoten  bcr  mannigl^ 


110 

bar  t)mutc  ftunben  bnb  berc^b  fif.  Sog  bat  toaö  gl^cfd^c^n  fo 
quam  l^e  tocber  to  gl^crid^tc  bcr  bem  boßc  mh  fegcb  oj>cnbar 
bat  l^e  ban  otben  tubctt  balcn  gl^cl^orb  l^cbbc  bat  be  toinl^arbe 
be  bar  ^)Ieget  to  tocnenbe  in  bcn  l^oucn  ber  borgen,  erffnotcn 
bat  red^t  l^cbbcn  bnb  ^tH  folben,  bat  fc  mod^tcn  in  ben  »otb 
to  ?lrn«berg  mit  <>erben  bnb  ioagencn  baren  bnb  l^otoen  ttoe 
gro^ne  l^otter  to  bnberlagen  unb  ttt>c  berfetucn  l^oltcre  tö 
bi^Iagen  bnb  ttoe  gro^ne  ftalen,  e^nen  to  e^nem  torebele,  be 
tol^ntbralen  be  f)t  \>pp  finen  toagen  l^ebbe  gl^euatet,  mebe  to 
]^o<>c  eff  to  gabber  torebenbe,  bnb  ben  anbern  bar  l^e  fif  ben 
i)unben  mebe  toeren  mod^te  SSortmer  in  ber  to^fe  fo  borg. 
\f^  fo  toarb  bar  fetueö  bered^tiget,  bat  be  jene  be  bar  toolbe 
butoen  b})^3e  be  ergen.  l^one,  mod^ten  l^otoen  elenl^olt  to  Bel^off 
er  gebtttoe^  bnb  e^nen  fagebtodE,  ben  folbe  f)t  in  e^nem  3?are 
e^n^  bmmeferen  )i>pp  be  berf^ben  toleggenbe  bnb  toorbe  bat 
üorfnmet,  fo  mod^te  e^n  anber  fin  mebegenote,  efft  l^e  bar  b^ 
(\mmt,  ben  blol  nemen  fnnber  brodfe  Ol  fo  mad^  e^n  c^nen 
Koff  S3oem  i^onjen  ben  l^e  lan  begri})en  mit  be^ben  armen, 
fnnber  ben  fal  l^e  bellen  in  ftüdfe  bnb  t>pp  e^nem  Blodfe 
fd^er^jen  to  tunftafen  in  be  toenbc,  efft  anber^  fil  ber  ftüdfe  to 
f^nem  gl^ebntoe  to  brulenbe  aSortmer  bat  be  feinen  me^ger« 
»onl^afftigl^  r^pp  ben  Ikonen,  mögen  to  bren  t^ben  be  l^uff  t>pp 
ben  Ikonen  butoen,  e^n  na  bem  anberen,  »eret  bat  en  be  erften 
ttoe  nid^t  enbel^ageben,  fo  mögen  fe  be  borfo^^en  bnb  genen  bar 
r>an  itülem  lo^je,  eren  mebeg^enoten  fem^tKI  bre  fd^ittinge, 
fnnber  bat  berbe  l^nff  faß  bort  in  f^nem  äBefenbe  ftanbe 
Wienern  ©ort  be  jiene  be  be-l^one  ^tU,  fe  fin  too^fte  eber 
betool^nb,  be  fint  <>flid^tig]^  e^nem  leeren  ban  ßolne  jin  red^t 
bar  ban  to  bo^nbe,  fo  i^e^  bat  i^enet  in  itlilem  l^oue,  be^  gl^e:^ 
tifen  foßen  fe  toeber  bmme  er  rechte  l^ebn  in  bem  toolbe  na 
atber  toon^e^b  bnb  be  or  red^t  bon  ban  eren  Ikonen,  be  mögen 
l^aten  in  bem  ergen.  toolbe  boifenl^otb  bnb  boren  bat  to  erer 
bel^o^ff  b^<>  eren  batbt  bnb  tl^e^nben  »rebel  i)t,  offte  geuen 
feff  j)enninge  finen  marlenoten  bor  ftortegelb  SSortmer  (gfft 
mit  brele  be  fate,  be  berlene  to  br^uenbe  in  ben  tootbe  erg* 
be  be  •  .  •  ad^  be  feC^oner  fd^ntten  bnb  brauen  be  in  ber 
negefte  belegen  l^oue  eignen  b^)j>  fin  red^t tl^une  falmen 


111 

te  fcftcn  to  6rcfctt  önb  tocreb  bat  toc  ftn  red^t  bon  feuern 
^öue  öitfcm  leeren  ban  Seine  nld^t  cnBctalcbe,  be  fol  gl^crcd^t* 
ücrbigct  tocrben  Dor  bcm  rid^tcrc  bnbcr  bcr  S^nben  bnb  finc 
jube  [ahnen  behimmeren,  be  m^n  nid^t  fal  l^e  Brufen  f^nd 
redeten  in  bem  tootbe  öorgn*  bnb  efft  l^e  fit  be^  redeten  gl^e* 
Mit,  bor  t)nib  enfat  men  en  nld^t  ^panben  tonnten  to  bem 
tobmenben  gertd^te,  Sippt  beffc  tjorgen»  ^>unctc  aß  i)nb  bifon* 
bem,  brogen  i^nb  argettft  btgi^ejegeb  bnb  att  l^engefeget,  fo 
efc^ebe  be  »erg.  ^inxiäf  grenenfte^n  bcrgermefter  öan  ber 
tocgen  borgen,  ntef  c^jenbaren  fd^r^uer  bat  il  em  l^iir  )opp 
male  e^n  efft  mer  ^^nftrumenta  alj  beö  no^t  toere.  !Dit  i» 
jefd^en  in  ben  t^ben  :c.  fc  borgen,  t«,  bar  b^  an  önb  ouer 
»ercn  be  borfid^tigen  befc^eben  manne  ®obeI  tor  fmebe,  Qo^m 
liibbingl^ui,  e^n  gnt  (Sbeßingl^uff^  ffiernb  ban  Slrnöberg,  "iflcU 
tife  ))ctt  mit  öeßen  anbern  loueioerbtgen  tl^ngen  l^iir  to  geefd^et 
Dnb  gl^cbeben, 

aSnb  if  ^inrid^  fd^otte  »an  ßorbele  clerdC  be«  ftid^t« 

I         ?5aberborn   ban   le^ferliler   gl^ctoetbe    optnbax  fd^r^uer 
td\)rdt  il  l^iir  b^  fo  borg,  i§  ouer  bnb  ane  l^ebbe  gl^e:* 

!         toefen  bnb  be  pnnctt  fo  i^ebbe  gefe^n  Dub  gl^e^orb  l^an* 
befn  mit  ben  tl^ugen  ergen,  bar  tjmb  fo  l^ebbe  il  bit 

i         3nftrument  gebid^tet  mh  gemalet  in  ber  beften  to^fe  ic, 

5, 

'  liaS*  3an,  21.    1U(t0tt)um  übtr  tute  filafixtd^u  r>t$  <Qlr3btf4)of0 

iM(n  ßatktn  tue«  ^xmbtt^tv  Walbte. 

hüi  einer  lf6fd^T.  be«  !?♦  Sa^rlJ.  im  Krd^it)  bcr  Ä.  S^cgtcrung  ju  5(rtt6Berg. 

Sie  f  unbe  ijff  bie  äWardEl^en  berl^oirt  bff  fanct  Signeten* 
tag  im  Sa^r  M.  CCCC.  XXXVIIL 

SSff  SBennemer  äWardCi^*  3ttm  el^irften  bf  äöenncmer 
JRord^e  bic  ©d^ulte  i)on  ©todfi^uifen,  $erman  SSudt^man  bnb 
8ert  Scune  fagen,  att«  ein  SdEl^er  loaffe,  fo  pk^t  ein  §ottIbt^ 
fttrftc  barbei  jueriben  offte  fd^idtl^en  mit  ben  äWardt^genotten, 
to  gcfl^er  guebefel^en  bnb  bau  fonften  xoknU  ©d^toein  man 
Wueii  foße  t)nb  ate  man  be«  ouerlomen  ift  fo  fragen  ban 
^e^en  »on    ben   5WardE]^genotten    ben   ^oulbtfurften   toieuit 


112 

®dftotxn  er  t)on  mein«  ggftn.  §rn.  »egen  barjuc  triefen  moöc. 
©0  anbttDort)^  ber  §oI^furfte  ober  »er  ijoti  feinen  toegen  barlbj 
gefd^ldi^et  ift,  Bcji  X.  XII  mel^r  off  nt^n,  barnad^  bat  bat  ^olt 
(grfl^ern  l^att  »nb  toiU  bat  t>cäf  öon  ntetnö  ggftn.  §rn.  toegeti 
gneti^Iid^  ntad^en. 

SSnb  fagen  baneben  and^  bat  in  ber  burfd^r»  2War(fl^e 
gnebttid^er  »nb  fuegl^tid^er  in  biefen  3^itten  Ui  b^fem  l^onlbt* 
furften  Äoili^olj  önb  fonft  anber«  gel^anen  fi  bann  ntan  binnen 
XX  off  xxmi  3a]^ren  je  geban  ^ane. 

SSf  S)ete(f]^er  9K artige.  3ftem  |)erman  8a^)t)e,  §an« 
©d^nlbt  jn  ^iDrued^elte,  ©orfl^el  ©otebe^r^  ©erdige  Don  SB^t^ 
nteringl^aufen,  S33ait  i)on  SBefterid!^  »nb  |)etnrid^  5Rofte  i)on 
©elidf]^  feigen,  bat  ein  §oIbtfnrfte  j)on  toegen  nieinö  ggftn. 
^rn.  altoege  beji  irem  gebendfl^en  to  bero  toraebt  in  biefe 
SKard^  aU  ein  ^^tx  mxt  X,  XX,  XXX  and^  ntel^r  of  m^n, 
barnad^  bat  SdEl^er  in  bero  5D?ardE^  toerc  jnc  getrieffen  ^ait 
bnb  niit  bem  l^ontoen  bnb  l^otbtnerfanffen  toiffen  fie  nit  anber« 
ban  baö  man  bat  gn  biefer  ^^xt  l^afte,  aU  man  bat  ^  ircm 
leben  bnb  gebendfl^en  gel^aften  l^ane. 

Slu6  ©^rindE^ufer  5WardE^e.  ^t  ©obbel  ©obbc, 
Slrnbt  bie  SBeuer  ijon  SSoWl^ßngl^nefen  fagen,  ate  biege  burfd^. 
in  !DeKdE^er  SKardEl^e  gefagt  Ivanen. 

aSf  ©nnner  2ÄardE^e.  ^t  ber  ©d^nlte  bafelbft  bnb 
ßoeling  fagen,  ate  bji  toennemer  5D?ardf]^e  gefagt  Ivanen. 

aSf  ßorbid^er  "SRaxd^.  Qt  ©odEl^e  gu  ©todtl^uefcn, 
®ert  bie  ©^nne,  nnffe  menne  bnb  l^e^ne  menne  ©ali^auer 
fagen,  gleid^  ate  bji  bnrfc^r.  in  SBennemer  SWardf^  gefagt 
Ivanen. 

aSf  ^ac^ener  aKardt^.  Qt  §ann«  S3edf^er  iBnrger^ 
meifter,  SloÖe,  3;onni^  fd^antoerte  fagen,  ba^  fie  nie  anbcr^ 
Igoren  fagen  önb  anc^  bei  irem  gebcndEi^en  gefd^el^en  ift,  ba6 
ein  ^oulbtfnrfte  ate  ein  gdfl^er  ge&ad^fen  toerc,  ^ftege  in  bj 
aWardEi^e  gnebrinen  X,  XX  fd^toein  m^n  of  mel^r,  an^  gnabcit 
mein^  ggftn*  §rn.  bnb  bon  bem  l^ontoe  fagten  fie  nit 

^flftener  SWardtl^.  Qt  ber  Sßnrgermeifter  gur  3^it 
SÄennedti^e  bon  fenffd^e,  ^erman  ^oti^of  bnb  $ennedf^en  pap^ 


113 

ffamvi  Q^a^t  glcid^cr  ti>lfc,  ate  ble  anbeten  in  ^tUdft^ 
Vlatäff  burfd^r. 

aSf  3Rüfd^eber  "SStaxdf).  3t  ber  ©d^nlte  bafcftft 
t>ttb  fted^man  l^auen  gefagt,  bat  man  tb  mit  bero  ouerbrifft 
bnb  ^outoen  nnn  inx  S^it  ntt  anbetd  gel^alten  l^ane,  ban  et 
bei  trcn  SItettt  lenegeiten  gel^alten  fej  bnb  bat  l^onlbtgerid^te 
befi^ct  ber  bon  SSJid^eln, 

aSf  ©cbtfclber  5Diar(f^.  Qt  ber  ©d^onlte  barfcttft, 
©d^ueff elbirrf]^,  gornetfl^,  $erman  tor  Werne,  ®ert  t^ten,  8am* 
bcrt  ©ebtfelbe  Ivanen  gefagt,  gteid^  ben  anbern  in  ben  burfd^, 
9)2ar(£^en  gcfagt  l^ainbt,  fonber  bat  fie  töat  bnbaitüd^  gel^auen, 
bc^  bDd^  nit  bißen  fej|  bnb  bi  bat  geti^an  Ivanen,  Ijat  ber  l^olj* 
forftc  biefetbe  barnmB  in  l^anbe  meinö  ggfln,  $rn.  jnelouen 
anjiiel^alten  bnb  l^anbt  and^  gefagt,  bat  nngebnertid^e  ®d^ar* 
tobe  albar  fein  bnb  begerenbt,  bat  man  bat  an  einem  ^ollj^ 
gerid^te  befe^en  lai^e  bnb  faiffe  ate  fid^  bat  gebnrebt 

3Die  bcn  ©onbcrn  bf  bie  ^ad^ener  SKarcf]^. 
^t.  SCietman  33nrgermeifter,  ©d^e^ne  ^ang,  ffopptv  l^ouet 
fagen,  bat  fortjiben  baft  biefflid^er  bnb  groipd^e  gel^anen  fte 
tDDTben,  bon  bere  toar  be§  ^olfeforften» 

6- 

lt38*  geBr.  1.  VtttinxQun^  ^t»  C0lntfd)(n  jPomkapttel«  utitt 
)er  ^mtleut«  ^ti  €r3bifd)0f0  pietund)  II.  mit  1fttmrfd)aft  unb  ^talrtm 
in  V^tftfaitn,  über  l>ie  künfttge  IDtriDoltung  ^t9  |ratitie0  un^  tn«bef0n- 

5Rad&  eitler  3(bfdjr.  bes  15.  3a^rl^*  im  ^xäfxüt  ber  @tabt  ©oejt 

SOBir  Scl^an  bon  JR^d^enftcin  Sld^terbec^an,  ©alentin  ban 
3fenberg]^  ^tpptUx  ber  Äirc^en  jn  ßolne,  JT^tman  bon  S^ng, 
Dector  in  geiftlid^en  8led^ten,  greift  jn  fent  glor^n  binnen 
(Souelenfee,  §eitg^n  ban  SÖS^l^er  i)cnemeifter,  »ernt  ban  $urbc 
jo  «rnperg  inb  ^ol^an  ban  ©d^eibongen  jo  SBerte  Slm<>ttnbe 
boin  htnb  inb  befennen  offenttid^en  mit  befem  brene,  bat  »ir 
mit  bett  grfamen,  »litterfd^afft  be«  3Karfd^aIdtam^3fe  ban  SS3eft^ 
falen  inb  ber  ©ranefd^afft  xian  Slrnfeberg  inb  ©teben  beffeincn 
SRorfd^oIdfamfe  inb  e^Iid^en  anberen  ban  SRitterfd^afft  inb 
©teben,  bie  ftd^  gcfamen  bereinigt  l^atten,  in  "Slamtn  inb 

8 


114 

»cgen  t)n[f  gucbigcn  üeucn  ^crcn  bau  Seine  :c.  inb  fi^n« 
6a^)ittcte,  t>xnb  befc  l^crna  gcfd^reuen  pmcttn,  gutUd^en  tnb 
frutttüd^en  gcrcbt,  gebabingt  inb  ouerfomcn  f^n,  in  maffen 
l^crna  gcfd^reucn  bolgct. 

3om  Irftctt  fo  fuüent  bic  cgnt.  JRttterfd^afft  bc«  3)tar^ 
fd^aldanHJfe  t>an  SBeftfalcn  inb  bcr  ©raifd^afft  \>an  Slrngbergl^ 
inb  ©teben  bcffcincn  5D?arfd^aI(fam^  inb  e^Iid^en  anbeten  Dan 
SRitterfd^afft  inb  ©teben  bnrfd^r,  binnen  ii)  aßen  i^ren  ^^ä)t^xx, 
gr^l^eibcn,  §erfomen,  ^rinilegien  Brenen  inb  gneber  getoonben, 
SHfo  bat  ond^  bnfe  genebige  l^ere  ban  6oIne  bnrfd^r,  f^nc 
SialDttten  inb  ©eft^d^te  Binnen  it^  eren  Siedeten,  gr^l^eiben, 
Verlornen ,  ^rinilegien,  Brenen  inb  gneber  ge»cenben,  inb  fat 
baruntB  fnld^e  SSerei^nignnge,  JRitterfd^afft  inb  ©tebe  gentad^t 
l^atten,  boit  inb  jcmail  a«e  f^n  inb  cnd^  bie  Briene  bar  ower 
f^jred^enbe,  in  bnfer  ©eeintocrbid^eit  cber  e^n«  beitö  bon  bn^S, 
gecanceüicrt  inb  bie  ©egel  anegebain  »erben, 

25ort  fnöent  SRitterfd^afft  inb  bürgere  bnrfd^r,  i\f  ^ren 
ßeenen  Bleuen  inb  ber  gebrud^en  in  alvemaffen  aU  [^  bie  t>on 
iren  albern  inb  SSnrfal^ren  i^erBrad^t  l^ant.  ^ebbe  auer  ^mand 
eljnd^e  geengnbe,  !Denftgnbe  ober  23nrgman^gube,  ber  fl?  n\)t 
entfangen  i^ebben  inb  bcr  bcd^  an  bnfem  gnebigen  l^ern  bnrfd^r, 
gefonnen  l^ebben  gn  entfangen,  bat  bnfem  gnebigen  i^ern  burfd^r, 
tt^t  inbendflid^  toere  inb  f^  bat  mit  ^ren  g^ben  Be^alben 
toeulben,  bie  fat  bnfe  gnebigc  l^ere,  toanne  ]\)  beö  an  ^me 
gefmnent,  bngefeirtid^  Beteenen,  jnb  ^ebbe  ond^  ^man«  fufd^e 
Seengnbe,  ÜDienftgnbe  ober  SSnrgmanögnbe  ban  bnfem  gne* 
bigen  leeren  entfangen  bnb  be«  g^e^ne  Brieue  l^ebbe  jinb  n>utbe 
bat  oud^  mit  fincn  (S^ben  Bel^alben,  ben  fal  bnfe  gnebige  l^erc 
ba  B^  laffen*  3nb  gefnnne  ^manö  ber  Brieue  affo  bauan, 
bie  fat  bnfe  gnebige  l^ere,  t;me  boin  geuen-  ^ebbe  oud^  ^man^ 
Seengube,  ©ienftgube  ober  iöurgl^man^gubc,  bat  \}mt  toiffentlid^ 
toere  tjnb  ber  n^t  gefonnen  nod^  entfangen  l^ebbe  ober  ber  toat 
bur  fr^  berfanfft  ober  berfatt,  off  geloufft  off  gcgolben  ^ebbe, 
f mtber  toiöen  bnff  gnebigen  leeren  ober  f^ner  aSurfabern,  bie 
feulbe  bnfe«  ^eren  gnabe  barumB  fud^en  inb  ertoeruen*  ,^ebbe 
oud^  ^manö  ber  egntn.  ®ubc  bmoiffenttid^,  toannc  \fmt  bot 


115 

huibid^  tottt,  fo  fat  l^ec  bic  'oan  bnfcm  gncblgcu  leeren  Wttnctt 
Z^bmiiäftn  S^itn  cntfanflcn. 

aScrtmcr  futtcnt  JRittcrfd^offt  tnb  93urgcr  bcr  burfd^r. 
8<«ibe,  l^re  8ubc  bic  f^  In  Scfcffc  int  tocren  l^auent  inb  bau 
l^rcn  Älberti  inb  aSutfabctn  an  f^  fomen  f^nt^  jib  f^nt  JBrl^* 
tttbe,  Stttcrl^origc  Snbc,  SSagetInbc,  f)off«fnbe  off  eigen  8ube^ 
in  attermagcn  l^ain  inb  bcl^Iben,  ate  f^  bie  Jiöl^ergo  gel^abt 
l^ant  jnb  in  bnrfd^r.  ntaScn  an  f^  lomen  f^nt.  3b  cn  toere 
bau,  bat  ^tf  beto^fcn  funben,  bat  f^  ban  ^n  geft^et  ober  be« 
£5iettftö  entlaben  toetcn,  ba§  fnßcnt  [^  ban  genieffen.  fetten 
oud^  atoiptlubc  off  bagebe  bnfe«  gnebigen  leeren,  i\)  f^nen  j^ben 
tifttdft  8ube  an  fid^  genomcn,  bic  Siittcrfci^afft  off  S3urgcr 
burfci^r*  in  toercn  inb  bcfcffe  gel^abt  l^ebbcn  inb  bic  ifn  ban 
l^rcn  Sübern  bnb  aSnrfabcrn  in  maffen  bnrfd^r^  anfomen  toeren, 
bicfetttc  SRittcrfd^afft  off  aSutger  moigeu  fid^  ber  gl^ene^  bie  \fn 
atfo  aucgcnomcn  toeren,  tocber  gu  fid^  nemen  inb  ber  gebrnd^en 
in  alrc  maffen,  afö  f^  bic  in  SJurj^ben  l^atten. 

aSort  fat  bat  geiftlid^  ©cr^d^tc  bnff  gnebigen  leeren 
bnrfd^r.,  in  ben  bnrfd^r.  ganben  f^ncn  8ouff  inb  ®andf  Ivanen, 
in  maffen  \otx  be§  eine  Sebel  l^ain  laffen  mad^en,  bod^  mit 
Sc^eltniffc,  off  man  l^ernamaite  befunbe,  baf  fuld^e  Scgriffe 
bcr  ©ebnien  bnBeqnemfid^  njctc,  bat  man  ban  ben  gebet 
furzen  off  lengen  moege,  mit  9iaibe  9iitterfd^afft  inb  ©tcben^ 
jo  Sßufee  inb  Seften  be^  8anb«  bnrfd^r, 

S5ort  i^  ban  ben  SBalben  geral^m^t,  bat  man  bnffr» 
gnebigen  leeren  Andren  ©to^n,  e^ne  ©tegc  mad^en  fat  in  bic 
^erbremen,  fo  bcrrc  bar  (Sdter  jnnc  ift  |nb  bie  ©toJjn  bair 
tnne  »enen  jnb  ban  moigcn  bic  ©loenen  futd^c  Andren  ftol^n 
bcrtan  hnx^fy  aUt  3KarIen  bair  Sdter  ift  l^neben,  jnb  einen 
Dag]^  inb  SRad^t  bar  inne  blieben  inb  atfo  na  el^nanber  bnrd^ 
attc  aWarfen,  |nb  eljnc  Maxh  mx  bie  anber  n^t  befd^toeren 
mit  ber  l^ueben.  SSJere  ond^  ©aic^e,  bat  in  ben  ^erbremen 
btttfd^r.  g]^ein  Sdtcr  en  toere,  fo  fat  man  bnr  bie  fetuctt 
Sttd^enfm^ne  eine  ©tege  mad^en  in  ei^ne  SRarfe  bair  ffidfer  ift 
inb  bie  ban  ben  ©koenen^  bie  bie  ©kol^n  l^ttcben  fuKcn,  bat 
tequemtid^fte  f^n  bunit  inb  in  ber  SKarfen  bie  ®to^n  ttocne 
Dage  nac^nanbcr,  off  br^  rvf  bat  tengftc,  l^ttcben  inb  toene«^ 

8* 


116 

inb  ban  bcrtan  in  atlen  SWarfcn  l^iicbcn,  gcfid^  biirfd^r.  t«. 
3[nb  btc  5IKarfe^  barinnc  bic  ©tegc  gemad^t  »cren,  ban  bcr* 
fc^onen  afö  b^t  f^  ntcgent,  r>mb  bertoittcn  tt)ant  bie  ©tegc 
bair  innc  gcmad^t  te*  3fnb  fal  man  jo  bnff,  gnebigcn  leeren 
Andren  fto^ncn  g^ei^ne  3<>fe^^ff*  ^^^^^  i>^^  ^^^  2lnt^5tntan  io 
StrntBcrg  ntad^  go  brauen  a^cn  ober  jtDcIff  ©to^n;  3fnb  bat 
^nljffgcf^nbe  np  bcr  »urgl^  je  SrnPcrg  iglld^  ein  ©tD^n. 

Otent  uj)  ben  Sctfd^cn  ©onbern  mad^  e^n  ^ol^fitrftc 
e^n  ©etffbr^fft  botn,  ban  ©enaben  bnff  genebigen  ^eren  inb 
bic  ©tolj^n  bair  inne  beftegen^  at«  e^n  (Sder  bar  inne  ift  3nb 
fat  e^n  ^clfefnrfte  fuegen  mit  ben  ©wenen,  bat  f^  mit  ber 
feiner  ^r^fft,  ben  5SKarfen  gl^e^ne  bnrebti^e  S5cftt)erniffe  bmn. 
3fnb  a^  ber  feine  golfd^e  ©onberen  gl^ein  Sdern  en  l^att,  fo 
en  fal  man  mä)  gl^ein  ©etffbr^fft  barn^  mad^en* 

Qttvx  mxtt  bat  ^manö  onerbrene  bouen  bie  ©aiffe,  afö 
man  bie  ©nj^n  in  bie  äWarfen  gefaiffet  l^att,  bat  man  mit 
ben  ©toenen  befteßen  fal,  bat  f^  g'^e^ne  Onerbr^fft  nemen 
fnöen,  fnld^e  Onerbr^fft  fal  ber  ^clfefnrfte  ban  (Senaben  bnff» 
gnebigen  leeren  bj)l^cnen,  3fnb  aö  man  bie  ©aiffe  ^n  jobriuen 
boitt  teilt,  bie  fal  man  boin  mit  SRaibe  einö  §oIfefnrften  bnb 
ber  grnen*  3nb  bie  ©aiffe  fo  rebefid^en  fe^en,  na  bem  bie 
5Karfe  bef^en  ift  ijnb  gdfer  i^ait,  fo  bat  bie  ©to^n  n^t  mager 
binnen,  Qnb  a§  be  ©to^n  xxpQaxn  fnttent,  jal  man  bie  ©aiffe 
fefeen,  ond^  nad^  9iaibe  beö  §oIfefnrften  inb  ber  grnen,  toat 
jglid^  ©to^n  bnr  bat  ©dfer  geuen  fal. 

Qtm  fo  en  fal  man  gi^ein  (g^fen  off  bragl^affttd^  |)otfe 
go  toelen  l^atoen,  jib  en  loere  ban  ßeger,  aU  ber  SB^nt  bmb* 
getoeet  l^ette  inb  ban  fid^  felff«  neber  genaöen  teere.  3nb  in 
ben  Snd^en  SBelben  fal  man  bat  SSnberl^oIfe  loelen.  inb  teeret, 
bat  in  bem  SSnberl^oIfee  e^n  SSnc^en  bo^m  ftoenbe,  ben  mad^ 
man  mit  l^änteen  aönerre  bat  n^t  go  mail  fd^ebelid^  teere. 
!S)effgeIid^en  in  eljme  bud^en  SSalbe,  bair  gi^ein  aSnberl^oIfee  an 
»ere,  afe  bat  teail  ueüet  inb  man  ba  foelen  teenibe,  fo  fal 
man  e^nen  i^olfefurften  inb  bie  Srnen  bair  if)  fomen  laffen 
ober  bat  f^  bair  h\)  fc^idfen,  bef^en  inb  fnegen,  bat  man  bat 
ölfo  rebelid^  l^antee,  fo  bat  bie  SWarl  banan  n^t  i)erberff[id^en 
teerbe» 


117 

3nb  man  f al  oud^  g^e^ne  SB^ffmatllinge  erleuen,  (S^d^en 
ober  bragl^afftig  ^ctfe  go  ^utoett  inb  ju  focren,  funbcr  aöc^ne 
go  Äectctt  §otö,  in  maffcn  bat  önrgeroirt  tft.  Sn\>  c^n  3n* 
mertelinge  fal  Bt^uen  bl)  ©etDonl^eit,  ate  man  bat  i)nr  bem 
^ül^ger^d^t  topfet» 

3[tcm  ate  c^n  gdet  Ift  Inb  gcfaiffet  tofart,  toic  »^I  man 
in  bic  SKarf  br^nen  fnüc  ate  öntgcroirt  ift^  fo  mad^  e^n 
^olfefurftc  Dan  ©cnabcn  önff*  gencbtgcn  leeren,  ate  bie  (Srncn 
gtt)cnfeid^  @tt)i>n  in  br^nent,  t\)n  ®tt>^n  jo  br^ncn  inb  n^t  mcc* 
inb  ^c  öan  jwan^id^  ©toi^ncn  alfo  e^n  ®ti)^n  jn  br^nen, 

3[tcm  afe  5Woit  tocrc,  c^nen  ^ol^r^d^tcr  go  fe^cn  in  bic 
3Äarfen,  bcn  fat  ein  §oIfefnrfte  fc^cn  mit  $Ratbe  inb  SBiffcn 
bcT  (grncn,  bic  gelonen  fat  »nfem  genebigen  leeren  inb  bcn 
6ruen  jr  9lcd^t  go  BctDaren^  ib  cn  tocrc  ban^  bat  ^mand  in 
e^nci^er  SWarfcn  Srffi^ot^r^ci^tcr  »erc,  bcn  fal  man  boü6^  Dnge*» 
l^^nbert  laffcn-  SSel^eltniffc  w^tm  Itmn  genebigen  leeren  Dan 
^cbie  f^ner  ^eiTÖd^eit  inb  9ieid^ö  barinne  inb  Wf  ben  ©ctben^ 
ittb  onäf  ben  ©tuen  ird  9ieci^ten  inb  ond^  eine«  Deite  bcT 
aiittcrfd^afft  tfxxt  !Dr^fft  ber  tnd^enftol^n,  bic  bat  »an  Söber« 
fei«  ^ex  gebrad^t  l^ant,  inb  ber  ©tat  ©oift  ^r«  Brief«,  ben  f^ 
ban  btiffen  genebigen  leeren  np  ben  3lrnPergifd^en  SBaft  f<>re* 
dfenhe  l^ant,  in  fi^ner  mad^t  go  BlJ^uen. 

.  3ftem  np  bat  »ed^cnloen,  ei^n  l^ol^fnrftc  Dan  bcn  ^xotmn 
n^m^t,  i«  Bera^ntj)t,  toanne  ber  ©»enc  fünff,  feeff  ober  fenen 
toed^en  of  mec  bic  gdEerftoi^n  l^ncbct,  fo  fat  ber  ^olfefnrft  Dan 
bcm  ©loecnloen  ein  SBcc^enloen  nemen  inb  a«  f^  l^ncbcnt  gto« 
bxif  ober  Dicr  SBcd^en,  fo  fat  ber  §otfefnrftc  eine  ^tuc  toed^cn«» 
loen  nemen  inb  n^t  mer* 

3ftem  mit  ben  ©d^ate,  fat  man  be«  ^otfefnrften  SEBiflen 
polten,  at«  man  bat  Biöl^er  gel^atben  l^ait 

3ttb  al6  e^n  ctci^n  Sdter  Dcöet,  fo  bat  man  gi^cin  u)>brVfft 
in  bie  SWarfe  geboin  fan,  fo  fnöen  bic  aWarfer  ir  SßafctftoV« 
ni^t  inbr^ttcn^  ib  en  f^  mit  SBitten  ein«  ^otfefnrften  Dan  ®c* 
naben  Dnff  gnebigen  leeren  inb  bat  ban  oud^  gefd^ien  fat  mit 
toiffen  inb  toißen  ber  grnen. 

3tem  bie  Sönrgi^manne  inb  9Kanne  in  ber  §errfd^aft 
Dan  Strn^Bcrg,  ber  cn  fat  man  n\ft  Inmmeren  nod^  Dnr  »ernt* 


118 

Wfft  ®tx^äfU  l^eifd^en,  fie  en  f^n  ban  Dan  irften  (rttolget  fei« 
»cd^cti  ittb  br^  I)ogc  bur  bcm  ÄnH)tmann  ober  Äetner  )9 
Ämgfccrg.  üggefd^cibctt  ©mcbc,  Xmtxntx  iitb  ^crBcrgierre, 

3iii  Jö  gcjugc  ber  ffiafel^it,  fo  l^ain  toir  jigUd^cr  ixw 
aSn«  fljn  ©cgcl  an  bcfcn  33rtcff  gel^angcn*  ©egeucn  in  beti 
fairen  bnff  ^crcn  bufcnt  öterl^unbert  inb  eid^t  inb  briffig. 
M.  CCCC^  inb  XXXVIIL  be«  gv^baigö  na  fent  ^atoefö  ©agc 
eonversionis*  *•) 


Bittcrfd)afl  un)i  f^tirtU  in  Wtfifaltn. 

^adi  einer  W>\(Sfx.  be9  15.  ^al^rl^f.  im  @oefiev  @tabtar(]^i))e. 

SBir  SMeberid^  ban  gobe«  gnabcn  ber  l^töigcn  fcrfen  to 
(Seine  SrfeeBuffd^off,  be«  l^ittigcn  JRomifd^en  9iid^  (grfeelanfecter 
^ertoge  to  SÖSeftfaien  inb  to  Snger  2c.  bo^n  funt  Sl«  bie  9ilt* 
tcrfd^aff  bnff  äKorfd^aWam^jfe  ban  SBeftfalen  in  ber  @raue^ 
fd^aff  ban  «ntöberg  inb  ©tebe  beffetucn  bnff  5Warfd^aI(fam|>ö 
inb  efeHge  anberc  t>an  9titterfd^aff  inb  ©tcben,  fic^  mit  e^n* 
anber  uere^niget  l^atten,  bn^ffen  önfcr  »iffen  inb  äsißen  3nb 
toir  barumb  c^nen  ftoeren  moit  l^atten  inb  »ntoittid^  toaeren 
bff  bie  feine  JRitterfd^aff  inb  ©tebe  ourfd^r.  @o  befennen  wir 
offentlid^cn  m^t  befem  onfem  briene,  mx  i)nff  J>nfc  naecome* 
tittge  inb  geftid^te  "^at  toir  omB  bl^ffiger  anlegenber  inb  ernft* 
lid^er  beben  mitten,  ber  eriocrb.  t)nfer  lienen  anbed^tigen,  5De* 
d^en^  inb  Sa^)ittefö  önfer  lird^en  ban  Solne  inb  ond^  ber 
obgent  JRitterfd^aff  inb  ©tebe  inb  bmb  nnfee«,  getruwe^ 
bienfte^  Witten,  ben  bie  feine  SRitterfd^aff  inb  ©tebe  bnff  unb 
bnfem  geftid^te  bidfe  toittentlid^en  geba^n  l^ai^nt  inb  ouc^ 
bnrbaff  in  jofomenben  fe^ben  gerne  bo^n  bitten  inb  moegcnt 
iDic  feine  Äitterfd^aff  inb  ©tebe  J^rrc  naecomel^nge,  ernen  cff 


w)  S)tefe  n,  b.  fefg.  Urf.  flnb  tu  mobcmifErter  gaffung  aBgebruA 
bei  Äleinforgen  Äir^engefd^td^te  ö.  SBcpfaleu  ÜI.  ©.  307  unb  bana* 
bei  @  omni  er  aicdS^tööerl&Ältntffe  ber  Bauerngüter  F,  268.  ^'m  Urf  unb. 
«a(]Je  be«  ^eranögeber«  ni.  9Jr.  941,  9i^ote  1C9  ifl  nur  ein  m^m  ^^^,^ 
»efentliiijen  3niait9  gegelben.  ®ir  bielten  bal^er  für  augemeffen,  pe  b«« 
im  S^\ammtn\)an^t  mit  ben  barauf  Scjng  nel&mcubcn  übrigen  aRarfeu- 
Qrlanben,  in  nrft^rüngUd^er  S^^ffung  t>oufl&nbig  mitautVeiten. 


119 

l^ntocencre,  gcmc^nlld^  off  ^manft  Mfonbct  tjan  ^n,  ijmB  futd^ 
ijctc^ttongcn  toiöcn,  nummcmte  ^o  etoJjgcti  l^ben  n^t  ard^toit 
figett  frocbcn  off  fd^cbigen  fcetcn  nod^  »tuen,  mit  »erben  off 
»crfen,  l^c^ralid^  off  offcnBair^  burc^  önff  fclff^  off  ^manfe 
anbem  t>m  unfcn  toegcn,  nod^  bcfteöctt  nod^  gcftabcn^  go 
gefd^lcn  in  c^nd^cr  to^ff,  fonbcr  atrclc^  Slrglift  inb  gcfcrbe. 
©onber  toir,  y)nfe  naecomcßngc  inb  gcftid^tc  focicn  bic  tjurfd^r. 
9ltttcrfd^aff  inb  ©tcbc  l^albcn  inb  Ivanen,  in  bnfer  gubct  tutete 
gttttft,  genaben,  fd^nre  inb  fc^^rme,  in  alrc  maiffen  aU  off  bie 
burfc^r.  einenge  nJjt  gefd^ict  toerc.  SSnb  bl«  go  brfunbe  l^ain 
»it  Dnfe  ©egeü  an  befen  Bricff  bo^n  l^angen.  Qnb  toant  ti)ir 
bedien  inb  ßapittctt  ber  f^rd^en  t^an  (Solne,  ben  oBgent  bnfen 
genebigen  leeren  in  ourfd^r.  maiffen  gebeben  l^a^n  inb  l^e  onff 
bat  ouä)  alfo  n)ie  öurfd^r.  fteljt^  genebencßd^  inb  boöenfomcntKd^ 
jogefatt  l^ait,  alfo  go  bo^n  inb  go  l^atben,  bat  toir  ond^  bort 
bcn  JRltterfd^aff  inb  Steben  burfd^r*  genfelid^  go  gefait  ^in 
inb  bar  our  gn^t  f^n,  fo  l^ain  toir  bar  t>rvib  oud^,  ban  Begerte 
Inb  gel^e^fd^  be^  onrfd^r.  onff  genebigen  leeren  inb  r>p  bat  aß 
bcfc  burfd^r,  fad^en  nn  inb  in  golomenben  ^^ben  gel^albeu 
foeUen  toerben^  bnff  Saj>itteö«  ©egeü  gel^ei^ffd^en  ad  causas 
m^t  an  befen  Brieff  ^o  genüge  gei^angen.  ©egeuen  in  ben 
3faren  bnfe«  leeren  bnfent  oierl^onbert  bnb  ad^tbnbbertigi^  be« 
negeften  fr^bage«  na  fnnte  ©d^olaftilen  Dage. 

8. 

1553*  3u(t  18.  IVU03U0  au9  efncm  jKdirtiben  1>n  €x}bx(^9f9 
^l^0lf,   über  ^ie  ^nmaaßun0cn  rjtt  ^oeßer  im  ^rnsberoet  Walut. 

^aäf  einer  ?lbfd^r.  im  fftzQitx^pWcäfi'ot  ju  Slmöberg. 

afe  oud^  bic  oon  ©oeft,  fo  bn^  ial^rlid^«  ©artocifg 
geben,  bagegen  ire  ^tiäftn  ent^jfal^en,  berl^alb  beögteid^en  etlid^e 
^offe  in  ber  ©oipifc^en  Sorben,  gum  tl^eil  on«  bnb  bnferm 
(grgftifft  lel^nrürigl^,  SSemiÜigung  l^aben,  in  bnferm  ?(rnPergi^ 
fd^en  aSalbe,  aHein  gn  Jrer  l^eufeüd^er  5Jiotturfft  onfrud^tbar 
Snbcrl^ol^  bnb  SBinbtfd^tegc  gu  ^atoen  onb  ban  Be^  Seitten 
Sttfer  aSorfa^ren,  (grfeBlfd^offe  gu  SoÖn,  bnb  bnfer  fonbere 
^ct^furfter  bnb  SBattlned^te  oon  afterö  l^ero  georbnet,  ioctd^e 
nid^t  oüein  ber  oon  @ocft  l^atter^  fonbern  aud^  fonft  indge* 


120 

mein  ^>cr^^fI{d^tet  m\>  beeibct,  biqcmge  fo  jld^  be«  ^atPCtiö  an 
ftnättiaxm  Uimtn  »nb  fonft  ongcMrliiä^Ä  SBcifc  ttrt^braud^en^ 
barplr  ju  p^mim,  barauff  bcr  ^})fanbtc  geMrüd^  äitragt 
jtt  tl^un  ober  fonftett  Srfenbtnüg  beö  ^olfegerici^W  ju  ewarten 
fd^ttlbig]^,  SBSoöen  gleid^iDoI  ermettc  üon   ©ceft,  wie  fotd^eö 
aöentl^atten  Breud^tid^   t)nb  i^erfotnmen,  ge<>fanbt  ju  ioerben 
nid^t  geftatten,  fcnbern  l^aBcn  bergangener  S^it  einen  »nfcr 
Sßaltlned^t  bon  be«ti>egen,  ba§  er  einen  ©oeftifd^en,  fo  ünge* 
fcürlid^  gel^atoen^  ge^}fenbet  »nb  baö  ^fanbt  gerid^tüd^  ümfe^ 
fd^Ial^en  laien,  fürfe^ttd^er  SBeife  m^  önferem  erfeftifft  mit 
©etoatbt  gefengßd^  angenommene  in  bie  @tabt  gefül^ret  mh  in 
ber  befd^toertid^ften  Oefängnüß  bi§  in  bie  fed^fte  SBod^en  cnU 
ffoittn,  inen  and^  bal^in  getrnngen,  bat  ^^  ^^^  Slfetragi^  bnb 
ä^ungl^e  an  bie  breifig  Sil^aler  erlagen  muffen,  önangefci^en  ba§ 
gemciter  bnfer  SBaftfned^t  nid^t  anber^  alö  mit  8ied^t  gel^an* 
beft,  ben  ©egentl^eit  barjn  erforberen  laffen  bnb  feine«  S^id^t* 
erfd^einenö  l^atter  mit  bem  SSmbfd^tag)^  ti)ie  red^t  fürgefd^ritten; 
äud^  bnangefel^en,  ba§  jnen  ben  bon  ©oeft,  bie  @rfenbtnä§,  ob 
bie  ^ßfanbnngl^  ^itttg:^  ober  i)n))ittigl^  gefd^el^en,   nid^t  gngc:» 
ftanben,  fonber  gerid^ttid^  folt  fürbrad^t  njorben  fein,  ^n  beute 
t>nb  bamit  fie,  bie  üon  ©oeft,  fold^en  jiren  SWutJ^teiÖen  befto 
geioaltigcr  önb  fidlerer  <>raud^en  bnb  nid^t  barfür  ge})fanbt 
»erben,  giei^en  biefelben  ju  gtoenfeigl^  bnb  breifigl^  ftarl^.  mit 
jren  Oetoel^ren  l^eran«,  taffen  frnd^tbar  önb  fd^ebtlid^  ®tffU^ 
naäf  irem  ©efaüen  tröfelid^  abl^aioen  J)nb  bafeelbig^  tl^äbtttd^cr 
SBeife,  toibcr  bie  Orbnnngl^  beö  Sanbtfriebenö  l^intDegful^ren* 
<£«  fal^ren  and^  etHd^e  ©oeftifd^en  fo  geinen  3Barn)eifj  geben 
nod^  SSetoittignngl^  l^aben,  l^atoen  bafetbft  Slbenbt«  in  crmeftem 
JSJatbe  önb  be^  bem  Sttonfd^ein  ^olfe  nad^  irem  ©efaöen, 
fl^üren«  ^inioegi^,  treiben  bergteid^en  öiel  Onri^tigleiten  ol^ne 
Siotl^  in  bie  Senge  jn  metben,  §aben  toir  SSn«  auf  fold^en 
StrticuÖ  tjernel^men  laffen,  bat  gemette  ton  ©oeft,  toeld^e  atfo 
jtt  l^aloen  Bercd^tiget  fein,  fid^  mit  bem  ^aioen  ber  auffgerid^* 
teter  ^olfeorbnungl^  gemeei  l^aften^®)  önb  bie  Oerter  fo  bon 
önferm  $)oIfefürften  ein  s^ttang  ju  meiben  getoiefen,  bcrfd^onen, 

20)  ad  marg.  ijl  pto.  bcr  ^otgürbttuug  bemerlt:  S)atton  weiß  man 
melier  nt<9t,  alg  ttebet  t<}  1.  Octob.  1617  etngef^idt 


121 

5Da|  attd^  ÜDicjenigctt,  fo  ongcBfirlid^cr  ©€tfc  J^atocn,  fid^  fftr 
bte  SSbertrettung]^  ))fctti>en  laffen,  Dber  aber  baö  §ot^erid^6 
crtenbttiilB  barfikr  ^maxttn,  !Dan  toir  gcuteftc  bon  ©ocft 
bbcr  bie  SScrfd^reibungl^  fo  burci^  bufcn  SSorfai^rcn,  toic  angc* 
gogcn**)  fein  foücn,  bar  btefcftc  fürBrad^t^  letncö  »ege«  ju 
bcfd^toCTcn,  fonber  nad^  S3ejxnbung]^  bnbcrtoctlßd^  ju  crgcigcn 
gemeint  fein,  jc  ben  18.  Qnltf  ao.  1552. 


9. 

1923*  Wlax  21.  JIU03U0  aus  txntm  Wmt\)nm  über  l>te  ll(d)tr 
ttv  SSofßer  im  JVrnsbfrfler  töalbe. 

^aäf  einer  Slbfd^rtft  int  9legier.»ardjtt)e  jjn  arnöBerg. 

Slm  !DDntterftag  naci^  bem  Sonntage  Exaudi  1523 
erfd^ienen  bor  betn  9iid^ter  SSertram  SOieibnrgl^  ju  ©oeft^  auf 
Antrag  be«  bortigcn  ©tabtmagtftrat«,  25  namentöd^  gebadete 
geute,  toeld^e  bcfttnbeten,  ba§  fic  tl^eil«  ate  Äned^tc  bon 
©Defter  SSeerBten,  tl^citö  ate  ©etbftBered^tigte^  auf  ®runb  ber 
ert^cilten  ©al^rgeid^en,  jtoifd^en  40  unb  50  ^al^cn,  in  betn 
Äm^Bcrger  SBalbe  tt'o^  geenf^t  ber  3Koene  bnb  ber  §euen" 
folgenbe«  fceobad^tet:  SBer  rrnu  fo  berl^euid^  ti>er,«  ber  Iie| 
10,  12  ober  16  guber  §otg,  tote  e«  il^m  gelegen  tt>ar>  l^auen, 
auf  einen  Raufen  tegen  unb  nad^  SSebarf  aBfal^ren.  @ö  tourbe 
allerfet  §oIj  gel^auen,  mit  5tu«na]^me  bon  rfg^fen  bnb  bred^«^ 
boelen,  be  men  nennet  lid^te  33oeIen.i<  gerner  tourben  au« 
bcm  SEBatbe  gel^oft  M^^^enftalen,  S^u^nl^olt  bnb  !DedEroiben." 
3fcbod^  toottte  man  ba§  3^w«^«>Ii  tiid^t  gerne  unb  nur  ben 
bered^tigten  §oben  in  ber  ©tabt  geftatten.  (In  margine  toirb 
bie«  bon  ben  colnifd^en  iöeamten  beftritten).  —  !Die  bernom* 
menen  ^tn^tn  f)aUn  il^re  Äunbfd^aft  ate  rid^tig  eibttd^  beftärft* 


*i)  ge^tt  too^:  Qtma^t 


122 

10, 
1617*  9«au  IL    9ttx^t  bei  ^lierkdnera  3u  ^rnfbers,  htyUii^ 
Httt  an  t|^n  %tfittkun  /ra^cn,  über  bas  Stfl^Qcri^t  uni»  bte  liPaDiberfdf* 

iRo^  einer  ^Cbfd^rift  im  Slrd^i^e  ber  ^.  ategierung  ju  ^rndberg. 

1-  ©an  i)ttb  ömb  »ctd^e  3eit  ber  ffiolptft  auf  @oift 
gleitet,  oB  t)f  erforbern  Dnb  »eld^er  ©cftatt? 

SSf  ben  erften  ^unctcn  »irbt  gcanttöort]^:  ba§  alter« 
l^crbrad^t  önb  toie  man  fagt,  bie  »on  ©o^ft  in  einer  aSergfei:« 
^ung  ben  Satbt  erl^alten  l^akn,  toic  ban  in  ber  aften  |)ol6^ 
crbtnnng  de  a.  1438  conversionis  Pauli  batirt,  gefd^rieben 
fielet,  ba«  berer  t>cn  ®o^ft  öBer  ben  SBalbt  f^jred^enbe  aSricff, 
in  aßen  feinen  ßrefften  t)cr^teiben  foße,  @«  mögen  fid^  au6f 
im  3far  55  Dil  3Bafbtftreit^  jngetragen  l^aben,  aber  nac^  ffii* 
beröergleid^ung  foße  e«  l^erfl^omen  fein,  ba«  ein  ^clfefcrfter  öf 
baß  geft  Vdalrici,  ba  gleid^  tirci^toeld^  ift,  bie  SBol^raeid^en 
auegegeben  tocrbcn  foöcn,  ein  §oIfeforfter  aBer  efetid^e  SBalbt* 
biener  mit  bal^in  bringt  önb  ban  toegen  ber  ^fanbtung  B^^^ 
bnb  Streitig  erfolgt,  fo  l^at  ein  $)otfefcrfter  guuor  »mb  ©tait 
TOueffen  ani^aften,  barinnen  fie  bem  §ctfeforftcr  bnb  benen  bei 
fid^  mitbringenbten  ©ienetn  baß  ®teibt  geben,  aufgenommen 
ben  i-^enigen  fo  ba  ao.  55  öf  jren  nad^  ^en  tjerfönnten  ©d^abcn 
nit  mit  bei  önb  angetoefen*  -3tem  ©d^utbtforbterung  aud^  öor* 
bel^aften  bnb  ber  ÜDingen  mei^r.  Sttfo  i^at  ber  fetiger  ^ot^' 
forfter  folid^  ©taibt  nit  mei^r  tooKen  anncl^men  önb  feint  nun 
bißl^ero  fold^e  ^uncten  au^gclagen  loorbten  audf^  toerbten 
numel^r  »enig  S)iener  barfeu  gebrand()t  ober  mitgenol^men. 

2.  2Bie  bie  SSJal^rtociijen  begalt  bnb  bagegen  bie  Sol^r* 
itiäfcn  geben? 

3 um  jtoeiten  fo  loirbt  Df  bem  alten  tird^l^off  offentKd^ 
ein  JTifd^  gugerid^t  önb  ein  gro§  3Kefeing  SSedEl^en  barauf  gefegt. 
S35an  ban  ber  |)ot^forfter  anll^ombt  önb  ein  Sln<>i§  tl^uett,  fo 
l^omen  ber  ©inbicuß,  ©ecretariuß  bnb  anbere  ©o^ftifd^e 
Wiener,  neben  ber  ®tattßf))ietteutmen,  atba  fid^  bann  SSorft* 
^olfefticc^t  önb  burnembfte  ©cül^auer  aud^  efetid^e  ©d^arleut^ 
(bamit  toann  klagten  ber  ^fanbtung  üorl^omen,  aWunbt  Dor 
SRunbt  gel^ort  »erbte)  i>nb  loarten  öf  bnb  l^alten  ben  ätnbi« 


123 

mit.  3^rantttcte  »trbt  bem  §oIftforfter  attgcgcigt,  bie  fetten 
toeren  »orl^aubtcn  bnb  toercn  bcd  f)oIfefDrftcr^  ertoartcnbt  fo 
tffcmtn  ftc  an  oBBcmeltem  Ort)^  bnb  freiem  §im6el  jufamcit 
tjub  mit  tDcnig  ®ef^)red^  Begel^ren  fie,  altem  ^erfl^omen  ma6f 
bie  SBal^r,  tüeßid^e^  bann  anber  ©eftatbt  ntd^t  juegetaffe«, 
cHcin  C^ürgttd^  gcanttoortt  toirbt^.  ba6  fie  fid^  attem  ^erH^omen 
gcmc^'  bcri^atten,  mit  bem  Segcr^  bnb  T)opf)olii  bergnücgen 
taffeu  folten»  ÜDartei  fie  e^  bann  pUiim  taffen*  SSnb  toirbt 
batattf  burd^  bie  ©tatt^biener  Cantl^  au^gerueff en ,  teer  bie 
Siaffv  bcger,  ber  Ii^om  bor  bie  §errcn,  fo  tt>ol  ber  ^tatt 
Surger  aU  33nrbten  Seutl^,  (Älfo  mueffen  fotd^e  ^üäftn  aöe 
Sox  mit  ber  3^argaK  bnb  cMnifd^em  ßrenfe  ober  ^aptn  geen- 
bcrt  fein)*  ®a  Ia|t  fid^  ban  ein  3eber  mit  feinem  ^Warnen 
»icttil  er  ^ferbte  l^ab,  in«  9iegifter  fd^reiBen  bnb  gibt  bem 
J^ol^forfter  ein  Ä'annbten  S33eingelbt  in«  iöedE^en,  banon  toierbt 
ber  ©tentpfl  bnb  ben  ®^5itteuti^.  bnb  Andren,  SrindEl^gelt,  and^ 
^üttenlol^n  Bejalet.  S5ann  lefetlid^  jebem  SSeififeer,  bem  ©eae*» 
tario,  bier  ^Dienern  bnb  jtoeien  gemeinen  ÜDienern  jebem  ein 
3etd^ett  bnb  bem  m^,  fo  ben  2^ifd^  jngerid^t,  auß  gnabten 
Reverendissimi  bnb  altem  ^erf^omen  jnfolg  berel^rt,  toeßid^e 
ban  fottber  griagnng  be«  2Baifecn«,  ^ranbtl^olfe  abi^olen  mögen, 
fo  mit  ein  ^ar  ^Juel^ren  SBintter  bnb  @ommer«geitten  gefd^id^t; 
aifo  toann  äRangel  entftel^et,  fie  bie  ©eumigen  mit  ^fanbtung 
aii:^altten  folten,  ©onften  bie  anbern  mneßcn  ein  jeber  bont 
^ferbt  ein  ®äf^ptl  ober  ^alb  SWit^  (2Kfitte)  SBai^en  ertagen; 
»eld^«  ategtfter  bann  bem  ginbringer  bnb  ein«  in  bie  ÄeHerel^ 
eingclibcrt  bnb  bann  gegen  SKittoinbter  bfgei^aten  bnb  alfo 
bcred^net  toirbt. 

3,  DB  beren  bon  ©oift  |)offe  bnb  Äotten  and^  SBal^r* 
toei^en  geben  bnb  l^ingegen  bie  ©argeid^en,  tok  bie  SSnrger  in 
ber  ©tabt  em})fangen  mü§en,  fie  ßggen  in  bem  ßrfeftifft  ober 
©oiftifd^er  ©firben? 

^nm  3.  ©feüd^e  in  ber  ©o^ftifd^e  Sorben  bered^tigtc 
f>offe  bnb  fi'otten,  toie  aud^  bie  ©el^öff  (toeld^e  ©el^ouer  atte 
bem  ^olfeforfter  rnttcgen  Beeibtet  fein  bnb  SSffic^t  be«  SBalbt« 
mit  l^aBen  mneffen)  nel^men  leine  S^iäftn,  feint  in  ben 
WlaxOffm  befuegt,  i^r  ^ranbt^ot^  gleid^  anbern  bnbfd^ebtlid^ 


124 

jtt  fued^ctt  i)ttb  btttffen  foBfe^c  nld^t,  tüle  btc  anbctn,  fo  S^iäftn 
i^aten,  in  aöc  Maxdf)zn  falzten,  fonber  ein  jcber  in  feiner 
WtcLxäS)  fcteifcen,  ba  toxnbt  eö  ^er,  ba«  fid^  bie  ©o^ftifti^e  ber 
fönff  SWardl^en  ber  ©rbfd^afft  bermelntlid^  Iberöl^men,  3n  @r== 
tpegung  ber  ganfee  5Wöi^ttftrang  bnb  cölnifd^e  SSnberti^anen  anäf 
in  fotttd^en  fünff  50?ar(f]^en  bered^tigt  bnb  gtcid^  jinen  tl^r 
^ranbtl^otfe  ünfrud^ttar  fned^en  mueffen  bnb  alfp  »egen  ber 
bitten  guel^ren  ba«  fcefte  ^ot%  atgefüertl^  »Irbt  bnb  n>ctß  nie* 
manbt  baö  SReiß^,  3)o<5^  ober  SJnberl^oIfe  toxi  abfuel^ren  bnb 
atte  ronbte  guel^ren  tabten  tootten  bnb  fonber  ©d^obten  nit 
jnegel^n  nod^  beftel^en  tan,  alfo-  ift«  nit  i)ergeBen«  in  ber  §oIfe* 
ijrbnung  berfel^en,  ba«  fie  ßebberen  gebraud^en,  fottid^e  ^radt^en, 
Do^jf*  »nb  9iei«^oI^  barin  labten  bnb  bei  ©onnen  SJf  bnb 
SSnbergang  fid^  jrer  ^ot^pranbtfuel^r  gebrand^en*  ©onft  ift 
man  inen  nid^t«  geftenbtig  bnb  ll^onnen  bie  ©o^ftifd^e  nod^ 
Ire  S3örbeteutl^  fo  bie  SBal^r  genol^men,  bmb  fein  3toer^  ober 
^ßaul^olfe  anl^aften,  attein  toa«  jire  bered^tigte  ©etl^öff,  §öff 
bnb  Motten  fein,  loierbt  bf  SSeflnbtnng  irer  S3ered^tignng  nad^^ 
bf  Slnfned^en  inen  3iöic^^^>Ife  getoießen*  ©ie  bon  ©o^ft  aber 
tringen  l^art  baranf,  ba«  inen  SRed^t  fein  fotte,  toann  am 
?ßaunt  ein  ÜDo^jf  bür  befnnbten  ober  fonft  t)om  SBinbt  mit 
ber  Snrfeel  i)mbgeftürjt  toirbt,  ba«  f^e  felbige  ^anm  ol^nge* 
l^inbert  mögen  ifanzn  bnb  abfüei^ren,  fo  ift  fottid^e«  aud^  toiber 
bie  ^ol^orbtnnng  bnb  alttm  ^erfl^omen  genfeüd^  gutoiber,  finbt 
and^  iebe«mal«  (fo  man«  betretten)  ge^jfanbet  toorbten.  ÜDa^ 
l^ero  genngfamb  abgnnel^men,  toie  l^od^  fid^  bie  berftmbte  gr6== 
fd^afft  erftredf^en  t^nett.  STber  fottid^e  §öff  bnb  totten,  fo  in 
ben  SRegiftern  mit  iren  "^armn  eingejeid^net  fein,  geben  li^einen 
SBartoeifeen,  attein  ba§  ein  iebter  fein  SKardfi^e  gebrand^en 
möge, 

4.  Ob  biege  §ofe  önb  totten  ber  ©tabt  ober  ?ßrinat- 
bnrgern  gnftenbig,  toa^  eine  ©et^one  fe^e  bnb  fnnften  ein 
$one? 

3«m  4-  ift  biefer  ^nnct  im  (Dritten  mitbegriffen,  bnb 
gibt  bie  §oI|orbtnnng  einen  gereiften  2Beg.  Sie  ©el^oner 
aber  feinbt  beaibte  8cnt^  bnb  bie  bornembfte  §öff,  toeld^e  ben 
SSSalbt  mit  bert^ettigen  fotten.    3tt6  toan  ®ott  3»aft  gibt  bnb 


125 

bic  ^aatmi  mit  S^Ütm  ®cift^  wt>  tüdtßd^er  ^cfffttTtn 
gcfd^td^t,  atö  bcn  2ten,  3ten  l^atbett  Dnb  ganzen  ©trang,  gibt 
ba«  »fcgiftcr  einem  bebten  fein  gebürenbtc  Zxi^t. 

5*  Ob  bic  in  ber  @tabt  oi^ne  margeid^en  mügen  §otft 
aBl^oten  ? 

3«tn  6*  ÜDic  SSurgere  in  ber  Statt  nod^  in  ber  Sörbc^ 
fo  SBarjeid^en  enH)fangen,  bürffcn  fonber  S^äftn  fein  §otfe 
aBfuel^ren  bnb  toie  oben  gefagt,  bmb  fein  3teer=*  nod^  ^an^ 
^clfe  aitl^atten» 

6.  aSa«  fie  bnr  gered^tigfeit,  toan  maft  bnb  ©fern  ift? 
3 um  6/   SBann  ®ott  ber  f)err  SRaft  feigen  U%  fi> 

»irbt  öf  genuegfame  33efic^tigung  ein  2:ag  ongefe^t  bnb  bon 
ben  Sandten,  fotool  in  ber  ©o^ftifd^en  Scrbte  ate  cöfnifd^en 
Ä]^erf^)eae^  fird^en,  ber  fünff  SDlardfi^en  l^alber  bom  ^of^fned^t 
aHein  bal^in  gefanbt,  ba§  fid^  ein  jebter  ^öfling  bnb  Äötter 
an  Drt)^  bnb  fia%,  fo  jm  bom  §ot<5forfter  naml^afft  gemad^t^ 
möge  cinftetten,  toeld^^e  §ofIing  bann  nad^  @oeft  tanffen  ober 
fonftcrt  an^gefeffenen  3^undtl^ern,  alß  jren  §of^erren  foöid^en 
Kag  önb  ^ta^  anmetbten,  bann  fl^omen  biefelBen  mit  ©ntfd^en 
ottb  ^fcrbten  ftardEl^  an*  ®a  toirbt  bann  nad^  ber  beaibten 
S5orft:^^olfefned^ten  bnb  ©al^auern  Slu^fag  bnb  SKaftbefinbtnng, 
ber  ©aatung  ein  ©teid^eit  getroffen,  ob  bar  4  l^atb  ober  ganfee 
©trang  fi^önne  betriben  loerbten,  ÜDie  bon  ©oift  aber  bartel 
jtt  befd^reiben,  ift  toiber  alt  §erf]^omen  bnb  nie  befd^el^en,  @o 
ftcl^t^  bem  §oIfeforfter  an  ftatt  R'"^  frei,  too  ober  an  mh 
Ixäftm  S^jxtSf  fold^e  beifamenf^nnfft  angeftelbt  toirbt;  bann  e# 
fid^  tool  gnetregt,  ba^  et»a  ein  SKardfl^  aHein  be«  SKonftrangö, 
3Raft  l^at  bnb  bie  ©o^ftifd^^en  fo  ftardfl^  anf Jörnen  foften,  ali 
toan  in  5  3Äard[]^  SRaft  toere,  fott  toot  mel^r  berfeert  toerbten, 
alt  t>ie  5Kaft  aufbringen  mo^t 

7.  SBa§  fie  bur  gered^tigfeit  ju  jagen  in  biefem  «mt^ 
|>ergtf(^en  Salbt  l^aben  bnb  toie  langl^? 

3 um  7.  sröan  l^at  jiebergeit  bon  ben  atten  Siegern  bnb, 
Stibtforftern  gel^ort,  ba^  bie  bon  ©o^ft  mit  einem  SBage* 
gonf  bie  i^od^e  ^^d^ten  gebrandet,  allein  in  ben  SSelbtbüfd^en 
bnb  mögen  tooff  ein  ®ir  Bi§  an  bie  SÄiJl^n  berfotgt  l^aben 
(tocitn  fie  nod^  ßölnifd^  getocfen)   aber  toie  fie  e^  betoelfett. 


126 

f^onnctt,  ift  nie  an  tag  gcbrad^t,  Stlbet  t)Ott  -^atn  ju  ^arti 
ll^omett^  ic  Icnger  Je  wctttcr,  ffoizn  »ergangener  ^aren  bad 
^ranbtcnBurgtfd^  Ätteg^uoI(f]^  aud^  mit  l^eraufetrad^t  unb  mit 
rennen^  fd^ieffcn  »nb  fd^reien  ber  Slrrnntl^  ire  früd^ten  alfo 
i>crber6t,  fo  nit  genugfamB  Kagent  I^an  angebeut  toerbten, 
cindf  bnberftanbten  bnb  ncd^  ti^un,  jre  Äotter  bnb  ©ortteteut^ 
mit  gor  Söel^r  gu  nel^men  aud^  iJeberfd^cuen  ju  gied^en  bnb 
faft  mit  geteerter  §anbt  bem  Srfefttfft  (Sööen  gmn  l^cd^ften 
praejudilio  bnb  ^laäftiftiii  anä}  bnferm  genebigiften  |)errn  ju 
großem  SSntuft,  auffer  jirer  SBörbe  immediale  ein  ganfee  ntett 
S33eeg^  im  ©tifft,  auf  3^rer  ©urd^I.  aigner  angel^öriger  6ör* 
Mdtl^er  SBiefen  foöid^e  ^fad^ten  anfteöen,  toeld^c  nimmer  ber* 
anbttoortl^  toerbten  B^önnen  nod^  mögen,  SSrf ad^en  fie  bid  ber* 
loffenen  16-  3farö  aöein  in  bie  23  ftudfl^  toitbt  gefangen  bnb 
attd^  einen  ^ierfe  in  bie  ^Sffn  getriBen,  ber  fid^  geftelt  bnb 
afö  ber  3Keifter  3^ger  anäf  babei  I^omen  bnb  bie  ©oftifd^c 
aBgefd^redtl^t,  l^at  eö  boä}  niäft  gel^olffen,  fcnber  ift  einer  bi« 
gur  iBruft  in^  SBaffer  geloffen  bnb  i>ur  ben  Söinbten  beu 
^ierfeen  gefangen-  SSnb  al§  ber  ^eger  fotd^e«  ber  DbrigE^eit 
angugeBen  bertauttet  bnb  baö  fie  bBer  bie  ®e6är  l^anbleti, 
l^aten  fie  jnen  mit  ben  <Spk^m  an  8eiB  gefegt,  bad  nit  jrcr 
©tatt  3fundf]&er  (iöerfd^ioorbt  genanbt)  fie  aBgemantl^,  jmc 
tool  ein  @d^im^5ff  angetl^an  l^etten*  Stt§  and^  anbere  §unbt 
t>fm  l^od^en  ®en>&Ibt  borgeftanbten  fein,  ift  bereu  einer  mit 
ben  gioe^  SBinbten  bi«  and  §oIö  .gefotgt  bnb  ate  ba6  S3ett 
fid^  öerteeittert  l^at,  er  toiberumbfl^ert  \3nmittete  bie  anbern 
ben  §ierfe  mit  getoalbt  bnb  aud^  mit  ^Dröungen  Bi^  in  btc 
5Kö^n  gu  jagen  BerümBt. 

8*  SSSie  eö  eine  ©elegenl^eit  l^aB  mit  ben  fünff,  bon 
benen  bon  ©oeft  angegogenen  3Kardfen,  ©^ringer,  5Deßid^er, 
SorBad^er,  ?löager  bnb  ®ünner,  bl^a  ein  SRl^aet  f^reiBet,  bafe 
bie  S3ürger  in  biefen  fünff  äWardEen  BeerBet  bnb  Bered^tiget 
geti>efen,  el^e  ber  SBatbt  an  ben  Srfeftifft  lommen?  tt)ag  pro- 
prie  eine  3Sard(e  fe^e  tnb  toie  toeitl^  fid^  biefetBe  erftretf^c? 

3um  8*  Die  fünff  SÄardf^en  bed  SÄöWt^angö  pelzet 
c«  bal^in,  »ic  angegogen»  !Da3  man  einem  icbeu  2»erdfi^ling 
fein  l^erBrad^t  gered^tigi^leit  itj^ti)tt.    9(Ber  teeiln  nod^  mei^ 


127 

3fntctcffentctt  önb  68fetfd^  JBnbtetl^anen  in  foUtd^en  ffinff 
matdffen  i^x  ^ranbtl^ot^  Idolen  mueffen  bnb  alfo  \o<m  foßd^ 
©efel^I  (ti)ie  eö  fd^on  ift)  bf  btc  SSagcn  ol^nc  gebbcrn  fonber 
©d^aben  bnb  aBi^auung  bcr  Sß'im,  nid^t«  aBfflcrcn  D^önncnj 
Sa  ift  Ictd^tUd^  ju  crad^tctt,  baö  beut  ^ouen  mucf  öorflcfcauct 
»erbten  bnb  bte  ^^ntereffentcn,  ^off  bttb  ^otttn,  in  ircr 
5War(il^en  J)tciben,  baö  aBcr  bie  jl^enige  fo  tval^rjeid^en  em* 
j>fangen,  in  aßen  SKardl^en  falzten,  fo  ift  barafc  gu  erfal^ren, 
bo^  ettüa  bic  t)on  ©o^ft  bmb  SScrbcrbung  ber  fünff  SRardl^en 
jr  ^ranbtl^ol^fnel^r  mit  gett  Bcftcrdl^t  l^afcen.  (^ott  mi%  aUx^ 
tDie  bi«  ift  l^eerl:^omen,  ba«  ein  ieber  SKerdt^Itng  in  feiner 
Wtaxd  Heil&en  foöe  »nb  biffc  fo  SBal^rjcid^en  nel^men,  in  aöc 
SRarrfl^en  fal^ren  ntügen;  aüein  bermeintltd^  ift  bnb  fein  mag, 
baB  t>xxä>  JRanmnng  be«  ©ctoätbt«,  and^  ber  ©eitterl^att  öil 
ffolii  DcrbirBt,  biefette  SSefterdfl^nng  btttei^t  gefd^el^ein  fein  mn§. 
9.  SBaö  ein  ©trandf  feie,  bauen  fie  aud^  anbeuten,  n)ie 
önb  toieöiel  ein  jieber  anfbriebett  in  S^it  ber  SWaft? 

3ttm  9»  ßin  ©trang  ift  fouit  aU  ein  SEi^eil,  fo  in  2, 
3,  4,  tonb  ganzen  SKaftungen  mag  getl^eitt  »erbten,  toie  bie 
3Kaftregifter  beffen  ein  getoeiße  5ßad^rid^tung  geben  bnb  gnette, 
mitte  önb  fd^ted^te  ^aren  mitbringen* 

10-  S33a^  bie  SBiltuorft  fe^e,  ob  nit  bie  3agt  bnb  Qa* 
genö  gcred^tigfeit? 

Snm  10.  5Die  SBitbfuel^r  ift  ber  SSJitbt^jan  ober  ^ad^t, 
3agenögered^tigfeit. 

11.  SSaö  proprie  ßrfgenofeen  fein,  bauon  in  Oxi^bu 
fd^offen  Cunonis  Confirmation  priuilegiorum  bern  bon  ©oeft, 
de  ao.  1369  fo  sub  Nr.  2  beigelegt? 

3 um  11.  5Dte  (Srbgenoffen  fcinbt  bie  ^ntereffenten 
oben  angebentt.  •  Sttf  »il  ber  l^ofl^err  ben  SOBalbt  gebrand^cn, 
fo  mm^  bcr  äWa^er  bal^eim  ^jteiben,  contra,  toit  ber  9KeJ^er 
ben  SSBalbt  braud^en  fo  mueß  ber  |)ofi^err  SKangel  l^aben, 
toeld^e^  aüed  bie  Ordinanlz  bcro  ortten  mitbringt.  !JDa«  priui- 
legiuni  ober  Konfirmation  l^od^f eßg.  Cunonis  Archiepi  Colon  etc. 
ift  wx  toenig  Si^xzn  jn  ©oi^ft  ein  Slagtciftung  gel^atten,  ba  ift 
^err  jeftiger  ganbtbroft  in  SBefti)]^aaen,  $r.  S)octor  «ifter* 
felbt  fedig,  S)roft  @d^abte,  ©d^ortemer  bnb  ©teinfort^  aUe 


128 

»cftj)]^eflifd^e  {Rctl^^  mit  mt  Bcigetoefen,  Da  ^afcen  blc  ©tatt 
t)nb  3^8Ifc  in  ©p^ft,  im  grauen  gloftcr,  ncBcn  ben  Steutfd^en 
bnb  SWerrfi^ifd^cn  SRetl^en  k,  ganfec  Äörb  mit  SBrieffen  jue* 
tragen  taffen  bnb  l^efftig  töiber  bie  ©algen  bnb  ©d^IingBomcn 
geftritten  bnb  cnbttid^  aBfd^affen  xocütn,  aBer  nid^t«  außgeric^t. 
aSnber  bcffen  attd^  ein  SSrief  burbrad^t  bnb  tttoa^  baraug 
gelegen^  ate  e«  ift  fl^omen  im  3Dot)f  bnb  berborteö  §oIfe,  tft 
berfclbe  angcftolen  bnb  toeitter  nid^t«  gelegen  toorbten»  ©af 
nnn  fcIBtg^  bor  ein  Srief  getoeßen,  wirbt  ol^ne  ^toti^tt  bex 
SSertauf  bnb  toie  ber  2^ag  abgangen,  nod^  Sßad^rid^tung  bor-^ 
l^anbten  fein,  bann  ber  SSorftfd^reiber  l^od^ft  Sl^riftmiltfeöigifter 
©ebed^tnuß  atte  SSerrid^tung  bf  bie  3agt  bringen  mneffen;  ba 
l^at  er  fettft  bon  Qx.  $Durd^Iend^t  feiig  gel^cift,  ba§  man  bau 
Pantelon  f^5iöe,  barauf  ©ecretariu«  SWid^ael  ^ödfl^  ein  Slttt- 
)s>oxtif  gcfd^riben,  alfo  baö  ber  Sag  Balbt  ein  Snbt  genol^men. 

12»  OB  man  nit  teilen  nod^  erfal^ren  ober  aud^  Bei 
ben  ©oiftern  Be^^jringen  fan,  bie  SSergteid^ung  gn>ifd^en  Srfe* 
Btfd^off  äölt^elm  tc.  bnb  ©raff  ©obefriebt  bon  S[rn|Berg^^ 
bauon  in  Bemelter  Konfirmation  ßr^Blfd^offd  Cunonis  metbnng 
Befd^li^t? 

3 um  12,  ift  eBen  fetBig«  ber  redete  fd^Iüffel,  ba§  fold^c 
SSergteid^ungen  bnb  originalia  bamate  nit  l^aBen  borffen  aBge^ 
taffen,  nod^  Copiam  ertl^eitt  toorbten  bnb  tourbte  atbar  ber* 
tauttet  im  grauen  Stofter,  ba^  bie  ©o^ftifd^e  ju  berojelt  nod^ 
getreue  gölnifd^e  bnb  alte  ßatl^otifd^e  Seutl^  geiocgen  loeren 
bnb  nod^  tool  »ad  SWel^rerö  barinnen  ftel^en  folte,  fo  jinen  gu 
legen  ober  Copiam  ju  ertl^eilen  nit  bienlid^  fein  foöe. 

11- 

1617«  P(claration0fd)nft  auf  Htxo  tm  fioxft  tbttfitbttit  ange- 
tnaßete  Hoaen  (Hr.  1)^  iDUd)e  in  trer  ^ati^en  Us  ^mepndifd^en  lOÜallies 
pväUtCttixtt  ®n(d)ti0K(it  bnttftntti  ttbcroebett. 

ü^ad^  beut  Ortg«  im  9leg.  Kril^ii»  gu  SrndBerg. 

ad  1.  3tt  tolffen,  ba§  eine  ©etl^off  ift,  barauf  bie 
©d^utten  tool^nen,  toitd^e  Bei  Iren  Äibten  auf  bte  9Kaft  äd^* 
tung  geben  muffen  bnb  fein  blefelBen  $ofe  l^leBel  burd^  ben 
SJorftfd^relBer  f^^eglfljlrt,  fo  biet  beren  In  ben  fünf  5IÄarIen 


129 

fcin.^^)  aSnb  toirb  attnod^  gcl^aftcti,  ba|  man  ben  ^ctl^ofcm 
nüd^  aöc  Qal)x  ju  blcr  ^od^jcitcn,  ate  Oftcrn,  ^flngftcn, 
äRittminter  itnb  Sid^tmef,  auf  ^etotOtgung  bed  ^oljfürften, 
efai  gttbct  ^od^jcitl^olgc«  anioetfct^  baffctte  anöf  icbcr  bor  pd^ 
dbffoUt,  aUx  mügcnö  tiid^t  ftcl^cn  laffcn  bnb  fei  fünften  il^ncn 
indistincte  nid^t  geftattet^  il^re^  ®efaQen^  ^ol)  ju  Ivanen. 

ad  2.  e«  tft  ctn  §off,  barauf  ber  Colonus  ft^et,  fo 
auf  ben  335alb  nid^t  Beetbet  bnb  toirb  benfefficn  In  ber  SRarte 
ft^enb,  nur  berfallen  Segerl^otj  pm  SBranbe  bcrftattct  nnb 
fünften  ferner  tl^nen  ntd^t6  geftanben,  fei  aud^  ungejtoetfcft 
toegen  großen  SRtßbraud^  aBgefd^afft^  ba  ed  Jemate  im  @e* 
braud^  getoefen  »Sre. 

ad  3.  2Ku^  nnnmel^r  beim  cl^urfürftln.  ^olafürftern 
toerben  erl^aften  unb  anöBrad^t,  bero  ©eftalt  ba§  berfelb  mng 
ben  ^Ia$,  fo  erbauet  toerben  fott,  befid^tigen  Taßen  bnb  fot 
genb«  nad^  ffiefinbung  bero  3Warfen  2:rägltd^feit,  ba«  f)auti)en 
BctoiHigen,  aber  n>irb  nid^t  mdf  eine«  jieben  Söttten  gugela§en^ 
funbern  muffen  fid^  aud^  bei  anberen  bearbeiten,   notbürftig 


^)  2)a9  f>ter  oebaAte  $et)et((nig  ber  in  ben  fttnf  SD^ö^nemarlen 
Bereiftsten  @at^5fe  (ßtibiamx)  unb  ^Bd^xUnit,  ergibt  folgenbeS:  !^ie 
gorfl^  unb  (oljtned^te  in  allen  Wlaxttn,  toerben  t>ont  (^(furfürflen  ange« 
ftettt  mib  befolbet*  3n  ber  SUagcr  Wlaxt  flnb  «Selb^auer:  1.  TWman 
ia\tl  iu  Kllagen,  ^a(^tik>f[i(^tig  an  ^(ofler  ^umUd.  2.  3o^.  OTtmann 
in  Obeinbero^eim,  ^l  Dbacfev,  3.  2)et  (SidE^of,  bgln.  4.  ttx  9ergbof, 
Commcnbe  aRür^^eim.  5.  9iötte  jn  Dberbetgi^eim,  ObcrWnerel  6.  2)er 
@rö^Uttg^of,  bgln.  3n  ber  ©i^rinaer  Wtaxt  @e(b^auer:  1.  i^lonien 
(»of,  m.  92umbe(f.  2.  ^dbingfiof,  m.  st.  SBalbnrg.  3.  ^aarlj^of,  etobt 
,  Soefi.  4,  ^rof^of ,  9un!er.  5.  @((itUen^of  gn  9$61Iing()aufen,  bgln* 
6.  äBoIfd^of,  bgln.  ©(^arlente:  1.  Oflerbof  in  SöUing^aufen ,  Fünfer. 
2.  ßdHer^  bafelbjl,   Oberen,    du  ber  CEörbeder  Wlaxt,  ^efbl^aner: 

1.  ^ä^iätt  in  (£0rbefe,  Oberfein.  2.  @(^nat)  bafelbfi,  bg(n.  3.  SSUme« 
baf.,  ^nnfer.  4.  ißad^rici^ter  unb  So^an  in  Qtdtn  koegen  @(ba0ennanf 
$of,  bgln*  5.  Söberd^of,  OberTeln.  6.  @d^uUe  gu  ©erlingen,  J!(.  Oeting« 
bonfen.  3n  ber  5De(eIer  i0lart  @elbf;auer:  1.  ^ennele  )u  2)ek(e,  3unter. 

2.  Seiffert  in  ©öberfe,  AI.  Oclingbaufen  3.  9Joeae  baf*,  Oberfein. 
1  Sorn^aufen  baf.,  bgtn.  5.  ©d^e^er  in  Si^^eringfen,  bgln.  unb  StU 
Sebittg^aufen.  6.  @cbnltc  jn  3Bi^^)eringfen,  AI.  Oelingjf.  7.  ®rote  ju 
teingbaufen,  ^nnfer.  8.  iueünfierntann  gn  STeing^anfen ,  bgln.  unb  stU 
(Sraffc^aft.  9.  ^c^ulte  }u  !S)rüd^eIte,  ^I.  $arabted.  10.  ^^n(Oß  }u  (SEör* 
We,  Ober  fein,  10.  @(iulte  gu  ®ünne,  bgtn.  3n  ber  ®ünner  SWarf: 
1.  ber  ©d^ulte  gu  (Bünne,  Oberfein.  2.  @(^ulte  )u  i^rüning^aufen,  bgln.  - 
9Ufo  fein  eingiger  toon  ben  alten  @al^öfen  ber  üRö^nemarfen  t^attt  fi(( 
leine  alten  freien  ^efltjer  erhalten,  ftc  ivaren  aSe  V'a4tt>{li(i^tig  geworben. 

9 


130 

SBautDl^oIi  bctjubtingcn,  bann  fnnften  bcr  ©alb  inncrl^atb 
fnrgcr  grtft  »ürbc  bcrtoüftct 

ad  4.  äBtrb  mä)t  gcftanbcn,  fonbcrn  c«  muß  ba«  f)oIä 
einem  3eben,  er  fei  toer  er  tooQt,  getoiefen  »erben,  toild^e« 
bann  ben  (Srbcn  ober  SKarlgcnoffen  felbft  mit  jum  Seften 
gereid^t,  ba  fnnften  ein  jeber  pro  libitu  l^autoen  nnb  bad  9(&* 
fönten  jn  großem  SSerl^erg  unb  SSerberB  be«  SBatb^  t^nn 
»firbc, 

ad  5.  SSJirb  nid^t  geftanben,  baß  e«  jemate  fei  im 
©eBraud^  getöefen  unb  »erben  aud^  ba«  ®egenf<5U  nimmer 
Beftänbiglid^  ertoeifen  fönnen;  tt)ie  man  aud^  bon  einigem  ®e:* 
rid^t  biefer  5  SKarfen  nid^t«  toeiß,  au^befd^eiben  ba«  ßl^urfle* 
^oljgerid^t,  fo  insgemein  über  aöe  5  9Rarfen  gel^atten  tt)irb. 

ad  6.  @o  biel  bie  3^8^  o\>n  jus  forest!  belangt^ 
fotid^e«  ift  rid^ttg,  aber  baß  ein  ©raff  gu  Slrn«^>erg  ober  nun^» 
mel^r  ein  ßl^urfürft,  barin  nid^t  mel^r  ju  erlauö>en  l^aben  folte 
ate  bie  anberen  SWarfgenoffen,  toirb  simpliciter  nid^t  geftanben^ 
toie  e«  aud^  fonften  amphibologice  ift  gefe^et  tnorben. 

ad  7.  @«  toirb  jiefeo  atfo  gel^atten,  toannel^r  ein  9Karf* 
gcnoffe  in  ober  aufferl^atb  ber  ©d^nabe  ober  ©renj  ber 
SKarfen  l^autoet  unb  barüBer  Betroffen  toirb,  mn^  bcrfett  ent* 
rid^ten  bon  einer  SSud^en  fünf  2)JarI  unb  bon  einer  ®d^en 
gcl^n  5Warf* 

ad  8.  Sirb  nunmel^r  indistincle  oBferbirt,  wann  einer 
l^at  gel^autoen  unb  beffen  bBertoiefen  ober  auf  frifd^er  SC^at 
berfolgt  toirb,  muß  berfetBe  geBen  bon  einer  gid^en  unb 
Sud^en  toie  oBftel^et 

ad  9.  @«  toirb  je^t  mit  ben  50?arf genoffen  unb  benen 
fo  feine  SKärflinge  fein,  be«  §autoen«  l^atBer  alfo  gel^aften, 
toic  oBen  bermetbet,  loitd^«  bann  )>ittig  ju  oeränbem,  bamit 
biejienigen  fo  feine  SRärflinge  fein,  pxUii  l^ö^er  gu  ftraffen. 

a  d  10.  Die  5Warfgenoffen  l^aBcn  nid^t«  mit  ben  SBrüd^ten 
gu  fd^affen- 

ad  H,  SSon  fotd^er  ^räbention  loeiß  man  j[e^o  nid^t« 
unb  »eil  jefto  ber  §oIgfürfter  unb  anbere  5Diener  ate  ©Itb* 
fürftcr  öon  bem  e^urffirftcn  angcorbnet,  fo  ^at  aud^  bal^ero 
ein  gcitlid^er  ei^urförft  aßein  bie  aSrüd^tc  duplici  jure  i.   e. 


131 

jarisdictionis ,    deinde   etiam   sibi   Gompetentis   Interesse   }u 
erfttrbcrn» 

ad  12.  SRan  ^>|Icgt  bte  ©cl^oucr  in  jiebcr  SKarIcn  gu 
feefd^reibcn,  bmB  ba§  ©el^ötj  gtt  Beftd^tigen  unb  toam  flc  ate== 
bann  angeBcn,  n>tebtcl  ju  BetrciBen  fet,  fottd^c^  toerbc  nad^ 
Jragt  bcr  5D?ar!cn  Betrieben  bnb  gcBül^rcn  meinem  ggftn. 
f)errtt  bon  iebcm  l^unbert  fünf  <Säftotim.  aBietool^I  eö  l^ieBe* 
uorn  bamit  ein  anbete  SSefd^affenl^eit  gel^aBt  f)at,  tote  au^  ben 
Seilagen  gn  erfel^en,  aBer  folgenbd  beränbert  Sorben. 

ad  13.  aßtrb  atfo  nod^  gel^aften  bnb  fei  ba6  3Benne* 
gelb  öott  iebem  ©d^mein  3  bt.,  bon  f)ubegetb  bte  SBod^e  6  bt. 

ad  14.  SKan  ö)et§  bon  leinem  Oerid^t,  fonbern  e^ 
tommen  bie  äWatIgenoffen  jnfammen  unb  i^alten  einen  3^^ 
tjub  iDic  e^  fonften  mit  aßertei  Sluffd^Wgen  gei^aften  toerbe, 
toirb  l^ieBei  unter  be6  SSorftfd^reiBer^  9Serjeid^ni§  bBergeBen. 

ad  15.  3ft  nunmei^r  üBcr  SKenfd^en  ©ebenlen  anber^ 
^erBrad^t,  olfo  ba§  be«  gl^urfürften  ©ienere  bnb  ber  Wtaxh 
gcnoffcn  ©ienere,  nad^  einer  jeben  SWarlen  ©elegcnl^eit,  ber 
SBertrifft  ju  genieffcjt  gel^aBt  l^aBen.  SSnb  fei  tbol^I  für  bicfem 
bcötocgen  förgef dalagen,  ba|  bic  grBen  ober  ii^re  ^mfif  fold^ 
SSBertrtfft  bnbcrtaffen  foüten^  wie  aud^  l^iegegen  be«  Sl^ur* 
fürften  ibienere  tifun  fcßten.  SlBer  bie  3Jiarfgenoffen  l^aBen^ 
bettoeigci^t  bnb  fie  alfo  baBei  berBtieBcn. 

ad  16.  3ft  atfo  nid^t  im  ©eBraud^  l^erBrad^t;  aöein 
ba§  ein  jeber  nunmel^r  am  §oIjgerid^t  ober  auf  frtfd^er  S^l^at 
gcprafet  bnb  burd^  ben  SSorftfd^reiBer  Bered^net  toerbe. 

ad  17  unb  18.  fein  nid^t  atfo  im  ©eBraud^,  fonbern 
aBolirt. 

ad  19.  ®otd^«  toerbe  nunmehr  burd^  SluftreiBung  bcr 
Stiegfd^tDeine  erftattet. 

ad  20.  Sft  berfefte  SCrt  tx>offl  eincß  uad^bcnHid^cn 
anöfcl^ettö,  aber  toeit  fotd^  »oi^t  nid^t  gtauBtoürbig  bnb  bcren 
me^rfte  Stoufulen  oBoßrt,  fo  tbcrben  bic  Ferren  SRSt^e  biefelB 
»ol^I  gu  loibcrlcgen  toiffcn. 


132 

12. 

1617*  fiut^n  ytH^t^  toU  He  ^aaiftf^mBtn  in  fidt  ntt  |Raß 
auf  attm  jEardii^en  pfe^eit  an0efe(t  t)nii  ])io(in30||tn  su  ncrtiett;  f^n- 
tierlfd)  aber  ticn  5  ffLatkJ^tn  Üb  ßiJi\)nfitan$te. 

92ad^  b*  Orig.  im  9{eg«<*9rrd^t)>e  gu  ^ttttSberg. 

(Srftüd^en  ttjan  ein  (Sdl^er  ober  ©ued^maft  crfd^ctnt,  fo 
toctbcn  attc  SKardl^er  ein  14  5Cag  bor  3Rtd^aeItd  ober  nad^ 
©clegcnl^ctt  früctt  ober  f^)äten  ^^ai^rö,  mit  ^tttuUn  tnxä)  ben 
§otjforfter,  btc  ©ettl^auer  bnb  ©d^arleute  Sllbtd  erinnert  bnb 
Beueftd^t,  mit  ^nüim  ber  SSorft^  bnb  ^olgfned^te,  jiebc^  Ort« 
fid^  gn  SBalbe  gn  Begeben,  eine^  fidleren  Za^^  bergletd^en,  bte 
SWaft  Befid^ttgen,  e^Iid^e  »ö^m  aßein  Befteigen  bnb  3ti>etg 
barbon  nel^men  bnb  ntd^t  bie  ®t&m  ganj  bmfcl^atoen  bnb  ben 
toal^ren  33erid^t  einbringen,  barmit  Bei  gueter  S^lt  bie  ®(it^ 
gefafet  bnb  man  fid^  inmittelö,  toie  l^od^  fid^  bie  S^rifften  ber* 
tanffen,  ©d^^toeine  Befteüen  lonnte*  35a  toerben  ban  benfelBen 
gor  Stf)xmi  fo  fie  beötoegen  go  bnberfd^iebtüd^en  malen  l^atten, 
gor  9Kaft  efetid^e  ©d^toeinömaft  in  gebadeter  ©aatfefenng  in 
aSeifein  berer  §oPerrcn  fotool  geifttid^  aU  totttUäf  abefid^ 
bnb  anberer  ^ntereffenten  eingetoißigt  bnb  ba  fd^on  lein  Slrifft 
gu  mad^en  Befunben,  l^alten  fie  fotid^e  ^tffxuni  gleid^toot  in 
nolam  bnb  ertoarten  ber  ^afflm^  negfter  SKaft. 

3Bie  bann  and^  folgenbt  bie  S^¥^^i  ^tt*>  anbere  nötl^ige 
aSnfoften  fo  in  folid^er  ©aatfefenng  borlanffen,  bereinBart,  auf== 
gegeid^net  bnb  bf  aöe  3Äardf^en  bertl^eift  bnb  bem  SSerläger 
bnb  toer  mit  fotid^en  SJnfoften  Bel^afft,  mit  bem  gegenwärtigen 
SSmBftanbt,  ©d^toeine  barnor  in  folid^e  5Waft  gn  treiBen,  Bettl 
bnb  SSefd^eib  ertl^eift.  SJnb  oBtool  ber  3^^^«^S^^  te  foUd^er 
©aatfefenng  bnb  loibernmB  StBgandt^ö  bnb  ^errn  Wienern  biet 
berlänfft,  ber  «bei  nnb  tlöfter  aBer  il^re  Wiener  gu  Bebenfen 
nid^t  nad^geBen  tooüen,  ^It  man^  banor,  bag  Sl^nrfl.  ÜDnrd^t 
5Dienere,  fo  aQein  alterö  Bebad^t  loorben,  auc^  nit  an^fc^tieffen 
fann  bnb  loann  bf  allen  SKarll^en  5Waft  bnb  in  folid^er  ®at== 
fefenng  bBer  bie  l^unbert  min  bnb  mel^r  ^erfonen  erfc^einen 
bnb  gteid^tool^t  bie  3e^rung^en  nid^t  aBgefd^afft  toerben  fönnen, 
^at  man  tool^t  efefid^  toeit  entlegenen  ©d^arlcuten  ein  9Kaft* 
gelb  ober  brei  gugefd^rieBen ;  aBer  bie  3^ntereffenten  bnb  SSur== 


133 

nemBftc  mit  Ztanäff  t>nb  ftoft  a6f<>eifen  muffen,  Datauf  eben* 
faß«  »cgcn  (S^urflc,  Durd^L  l^abcnbcr  ^od^toafercd^tcö  auf 
baö  ®tid^  ein  ©d^toein  luflctricBen  DUb  Bcrcd^net  toirb^  cbtool 
auö  alten  JRoQen  ju  befd^eincn,  ba§  ein  ßl^urf,  aöe  fein 
fiud^en*  bnb  Ztagüäftotim  auf  aßc  5IRard^en  successive  bon 
aKarcf]^  gu  SÄardi^  täglid^cr  Stcnberung  getrieben,  fo  toiü  man 
hoäf  fagen,  aber  nit  jugeben,  ba§  nunmel^r  bargegen  bf  lebet 
l^unbert,  toie  nun  bie  ©atfeftung  mitbringt,  S^urfl.  ÜDurd^t, 
attein  5  ©d^tpein  treiben  fotten,  Stber  e^  ift  gleid^ioot  nod^ 
ftmbtbat  ju  ertoeifen,  ba|  »ann  ein  ßl^urf,  ol^ne  fotid^er  öfö 

I  ^unbett  5  ©d^tpein,  jel^n  obet  mel^t  in  bie  SBeg  öub  bot*^ 
nembfte  3KardE:^en  treiben  taffen,  ba§  eö  niemanbt  toel^ren  lann; 
fiJirb  anäf  noäf  alfo  gel^atten,  Seilen  bann  bem  $rn,  Sim* 
bergl  bergfeid^en,  toic  eö  ifto  bnb  bon  älter«  barmit  gel^alten 
toorbcn,  bie  SRegifter  jugefteßt  fein,  fo  lann  barau«  folid^er 

I  Sffd^Iag,  jieber  9Rard!^braud^  bnb  Sanbt^^Drbinanft  nac^tid^* 
tigen  f)etIommen«  etfe^en  toetben* 


134 


V. 


«©er  brci^giä^rigc  Ärieg,  getoiß  ber  unl^ciboOefte  \>on 
ttüctt,  xodäft  in  unb  i>on  ©cittfd^Ianb  gcfül^rt  finb,  l^at  ^t^t^ 
falcn  fo  l^art,  toie  trgcnb  ctnc  anbete  beutfd^e  ^roöing  Betroffen. 
SBenn  c^  anäf  burd^  bte  to^)ograt)l^tfd^e  SSefd^affenl^eit  feiner 
(Segenben  t>ox  bem  ©d^tdffale  gef d^üfet  toar,  ber  ®d^anj)Ia^ 
großer  ffrtegöBegebenl^eiten  unb  entfd^eibenber  iJetbfd^Iad^teii, 
tooran  btefer  unenbttd^  tangtoeiltge  f rleg  fiberl^au^Jt  nid^t  reid^ 
n>ar,  ju  toerben,  fö  Brad^te  bod^  bie  geograj)]^tfd^e  Sage  beö 
Sanbeö  mit  fid^,  ba§  eö  öon  ben  befd^toerttd^en  ÜDrangfalen^ 
tooburd^  er  fo  nad^tl^eiltg  auf  ben  geiftigen  unb  materlelen 
SaSol^Iftanb  be«  3Sotf^  toirltc,  fein  reid^tid^e^  X^e«  mittragen 
mufte;  wie  bann  anö)  ber  ungtüdfßd^e  griebe  Don  1648,  ber 
ben  tangtoterigcn  Ärieg  Beenbigte  unb  ben  5Ramen  beö  toeftfä* 
lifd^en  fü^rt,  in  Söeftfalen  gefd^Ioffen  tourbe»  ®tr  nannten 
ben  grieben  einen  ungtüdHid^en ;  benn  er  fanctionirte  bie  nie 
genug  ju  Beltagenbe  2irennung  beö  beutfd^en  SSoIfd  in  feinen 
ebclften  ©ütern,  in  ^Religion  unb  SSerfaffung.  Die  SRaieftät 
ber  Station,  ging  in  ben  §errttd^feiten  ber  eingetnen  gfirften 
unter,  bie  fid^  tl^örigter  SBeife  auf  Unfoften  be«  {Reid^^ 
Bereid^ern  gu  lönnen  toäl^nten,  toäi^renb  fie  bod^  grabe  baburd^ 
am  meiften  i)erarmten»  Die  fotgenben  ^tittn  ber  @d^mad^ 
unb  ber  grniebrigung  ÜDeutfd^lanbö,  au^geBeutet  burd^  ben 
argtiftigen  S)ef^)otlömu«  Subnjig«  XIV.,  ben  auffer  bem  Äaifer 
8eo^)otb  unb  bem  großen  Sl^urfürften  griebrlc^  SBii:^etm  i>on 
SranbenBurg,  faum  nod^  ein  anberer  beutfd^er  gürft  burd^=« 
fd^aucte,  manifeftirten  biefeö  l^anbgreiflid^. 


135 

S)te  !Darftcöuttfl  fold^er  ^uftänbc  Im  ©anjeti,  ift  fd^on 
^öd^ft  unetqutrflid^,  fic  toirb  e6  aber  nod^  mcl^r,  in  äntDcnbung 
auf  eine  etngelne  ?ßtot)tng,  bereu  S^eilnal^mc  barau,  U)ie  fd^ou 
gefagt,  nld^t  fotDol^t  in  einem  tl^ätigen  SDtiteingreifcn  in  bie 
®ef(^i(fe  bcö  Äriege«,  aU  in  einem  gebutbigen  3RitüBertrageu 
feiner  J)rangfale  befielt  9üd^t^  beftotoeniger  ift  fte  unertä|Hd^ 
für  bie  (^t^öfxäftt  be^  gaube«  unb  bal^er  in  ber  ©ammlung 
il^rer  Duellen  tool^t  ju  fcerüdfid^tigen.  SBir  toerbcn  be^l^att 
öon  eingelnen  Orten  unb  ©egenben  bie  ^txxä)tt  fotd^er  ^tiu 
genoffen  mittl^eilen,  bie  enttoeber  ben  ganjen  ffrieg,  ober 
Befonbere  greigniffe  beffetten,  mit  eigenen  Stugen  gu  Beobad^ten 
©elcgenl^eit  Ratten.  ®aburd^  loirb  aßein  eine  guberläfeige 
Ueberfid^t  berjenigen  Sl^atfad^en  geioonnen,  mtäft  für  bie 
gcftfteüung  be$  SJer^ättniffe«  SÖSeftfalenö  gum  übrigen  !iDeutfd^* 
taube  in  jener  l^eittofen  3^^^^  bon  Sebeutung  finb. 

SSBir  befd(irän!en  un^  bieömal  auf  bie  aWitt^eilung  jtoeier 
äctcnftüdte:  1.  cine^  Serid^t^  über  bie  iöetagerung  unb  ^tx^ 
ftörung  ber  @tabt  SHaröberg;  2.  eine^  SHagiftratöbefd^tuffe« 
\>m  Slrnöberg,  auö  3Serantaffung  ber  gtoeimat  glüdflid^  abge^ 
loenbeteu  Belagerung  biefer  ®tabt.  S^x  griäuterung  berfelben 
ift  gotgenbe^  ju  bemerlen, 

aSeibe  ©täbte  l^atten  faiferlid^e  Sefafeung-  ©er  fd^ttje:* 
bifd^e  ©eneral  ©ränget  jog  im  Slnfange  be^  ^(if)x^  1646, 
öon  ber  Sanbgräfin  Slmatic  Slifabet^  bou  Reffen,  einen  S^^eit 
ber  Xxnpptn,  loetd^e  fie  at^  SSerbünbete  ber  trone  ©d^toeben 
unterl^ielt,  m  fid^,  um  bie  toid^tigften  feften  ^lä^e,  toeld^e  bie 
Äaiferlid^en  in  SBeftfalen  befefet  i^ietten,  einjunel^men*  @r 
eroberte  (ün  4  SWai  ^öjter,  am  Ib.  ^aberborn  unb  bann 
anäf  SWaröberg.  ÜDie  beiben  testen  Orte  übertieß  er  ber  Sanb- 
grdfin^  um  fid^  für  ältere  gorberungen^  bie  fie  an  ©d^toeben 
^atte^  begalt  gu  mad^en  unb  berl^eerte  bann  bie  übrigen  @tift«=* 
Wbe  in  ©eftfalen,  »äl^renb  iürenne  bie  geiftlid^en  gürften 
am  SRl^eine  mii^anbette,  ^)  5Wad^bem  SBrangel  bon  SDlar^berg 
obgejogen  loar,  feierten  bie  Reffen  gurüdf,  überfieten  bie  nun 
iöel^rlofc  @tabt  unb  berübten  bie  ©räuet,  toetd^e  ber  Serid^t 


1)  Sarti^olb  ®efd^.  bes  breigidiä^tigen  llrieged  n;549. 


136 

umftänWic^  Bcfci^rci6t;  ofeglcid^  i^r  SBtaitgcI,  für  fd^tocre«  ®clb, 
einen  fogenannten  ®afca^®uarbt*a3rtef  au^geftettt  ffatte.  Die 
für  eine  ^ergfcfte  bamdiget  3eit  nid^t  untcbcutenben  SBcrle, 
toctd^e  9Kar«berg  ffattt  unb  bie  ?lrt,  tote  biefc  befd^cffcn 
toorben,  finb  in  SKerlan«  Zopi>st(ip^t  auf  einem  befonberen, 
nid^t  unintereffanten  tu^jferblatte  bargefteßt.^)  2)ic  traurige 
Slnfici^t,  totläft  bie  ©tabt  unb  fcefonberö  bie  ©tift^fird^c  nodf 
1672,  nad^bem  fid^  bie  meiften  ^ribatgetäube  öon  biefer  ^a^ 
ta^ixcpfit  txf)ott  l^atten,  barboten,  ift  in  ber  Stntfterbamer  Stu«^ 
gäbe  ber  JJürftenberg^fd^en  Monumenta  Paderbornensia  abge^ 
bitbet.*)  ©ie  l^at  fid^  feitbem  nid^t  toieber  gum  alten  ^o^' 
ftanbe  erl^eben  lönnen. 

äBäl^renb  SBranget  äWar^berg  nod^  belagerte,  erließ  er 
am  18.  5Kai  eine  Slufforberung  an  ganbbroft  unb  9t&Ü}e  in 
Arnsberg,  bie  (gntfernung  ber  laifertn.  aSefafeung  dva^  beut 
bortigen  cl^urfürfttn.  ©d^toffe,  öon  beffen  Setagerung  er  bi^l^er 
aüein  burd^  bie  ^nterceffion  ber  ganbgräfin  bon  Reffen  abge* 
l^alten  fei,  fd^teunigft  ju  betoirfen;  toibrigenfaßö  er  fid^  be^^^ 
fetten  fofort  ran^jatronirenw  unb  bie  ©tabt  fo  bel^anbett 
»erbe,  tbie  fie  an  anberen  bor  Stugen  l^abenben  ßyeutpefe 
erfel^en  fönne.  ßr  l^attc  toirKid^  bereit«  am  16*  bie  Umge^ 
bung  bon  Slrnöberg  burd^  fd^toebifd^e  Zxnpptn  recogno^ciren 
laffen.  35a  jiebod^  bie  cl^urcHnifd^e  ^Regierung  auf  Jene  auf* 
forberung  nid^t  einging,  bieöeid^t  aud^  bie  Sanbgräfin  toirtfid^ 
in  il^n  brang,  ba«  Slrnöberger  ©d^Ioß  ju  berfd^^onen,  »eil  fie 
ftd^  bie  ©raffd^aft  Strn^berg  unter  anberen  gur  (gntfd^äbigung 
für  il^re,  ben  ©d^toeben  geteiftete  §ülfe  auöerfel^n  l^atte,*)  fo 
jog  SBrangel  ab,  oi^ne  feine  !Dro:^ung  in  SSottjug  gu  fefeen. 
SJiefe«  unb  toie  bie  ©tabt  gtoölf  ^a^re  früi^er  (9.  Qnli  1634) 


2)  Merian  TopograpLia  Westphaliae  @»  62  unb  75.  2)ic  bafcrBji 
«ittgct^eittctt  bürftigm  vtoüitn,  üUx  bie  @cf(^id^tc  ber  @tabt  unb  i^re 
)6ekaerung,  ftnb  o$ne  ^txt^.  2)te  bUMidbe  SrI&uterung  ber  (elften  ^at 
ben  2:itet:  Ba^irer  ge()mctrif(]Jer  ©runbing  ber  @tatt  @tattbergcn  in 
aSefH)^aIen  gelegen  i>nb  toie  fold^e  t)Ott  S^x  Excell.  $erm  gelbtmarfd^al» 
Caroi  (ludtaff  Wrangein  befd^oßen  i)nb  erobert  »orben.  anno  1646.  — 
3)  Monumenta  Paderbornensia  ex  historia  romana,  francica,  Saxonica 
erutfl.  Amstelodami,  1672.  p.  102  u.  118.  —  *)  3ttfti  auiafte  (glifo* 
bet^  Sanbgrafin  \>on  :©effen.  !Cerfu4  einer  2)arfieattna  ibre«  ßeben«  unb 
(E^arafter«.  @.  144. 


137 

eutem  &ffniidfm  ©d^idfate  unter  bem  ^effifd^en  ®enera(  93e(fer^ 
mann  entging,  wirb  in  bcw  gleiten  Äctcnftüde  txiSfflt  S^ 
grtfittterttng  beö  gelten,  »irb  l^ier  au«  einer  l^anbfd^riftHd^en 
lotcinifti^en  ßl^ronil  bed  Slofterö  SBcbingl^aufen  b.  1720  nod^ 
folgenbee  9i%re  Bcnterlt 

35er  ©eneralmajior  Sedermann  toar  ein  geberner  Slrnö^ 
6crger«  Sr  l^atte  fein  |)au))tquartier  im  ttcfter  SSebingl^aufen 
genommen,  bcn  »etd^em  au«  er  bie  ©tabt  unb  ba«  gu  bela* 
gcrnbe  ©d^tofe  beqem  überfeinen  lonnte.^  23ei  biefcr  ©elegenl^eit 
ging  er  auf  bem  Äird^l^ofe  l^crum,  bie  geid^enPgcI  feiner 
gftern  gu  fud^en  unb  bie  ^fnfd^riften  auf  benfetben  gu  lefen. 
^löfelid^  traf  eine  i>om  ©d^toß  auf  il^n  gerid^tete  Äuget  feinen 
^nt,  burc^bol^rte  biefen  unb  fd^tug  in  bie  SWauer,  toeld^e  ben 
oor  bem  Älofter  unb  ber  f  ird^e  liegcnbcn  Äird^l^of  umgafe. 
©0  nal^e  unb  unter  fo  berl^fingnilboöen  Umftänben  bom  %o^ 
be^cngel  berütjrt,  tourbe  bem  ©encral,  toie  toeitanb  ßoriolan 
öcr  JRcm,  ber  ©ebanlc  ^jeintid^,  al«  ^Jeinb  feiner  SSaterftabt 
fo  bieten  feiner  el^emaligen  SWitbürger  bo«  8oo«  bereiten  gu 
tootten,  bem  er  burd^  augenfd^eintid^en  ®(ffnii  ber  SSorfel^ung 
eben  entgangen  tt>ar  unb  er  fann  nur  auf  einen  SJortoanb, 
bie  aSetagerung  mit  Änftonb  aufgeben  gu  fönnen*  Da  fam 
i^m  in  ber  folgenben  St.  Slorbert«  Slad^t,  ber  §immel  gu 
^fitfc*  &  erl^ob  fid^  ein  ungemein  fd^toere«  ©etoitter,  mit  fo 
onfeerorbentlid^em  ^laferegen,  ba§  babon  bie  SRul^r,  n)eld;e  ba« 
Slofter  ))on  brei  ©eiten  umftrdmt,  pUiitiäf  ^oäf  anfd^toott. 
Die  flammenben  Stifte  unb  ber  in  bem  engen  2^atc  mit 
furd(^tbarcm  ®etöfe  frad^enbc  Donner  mad^ten  bie  näd^ttid^c 
©cene  gu  einer  toal^rl^aft  grauenboöen.  Jedermann  benuftte 
ben  ©nbrud,  ben  fie  auf  bie  ©einigen  mad^te.  (Sr  Berief  bie 
Ofpdere  fd^Ieunig  gu  einem  ffriegöratl^,  ftettte  il^nen  bor,  »ie 
i§m  oI«  gebornem  Slrnöberger  belannt  fei,  ba§  bei  äl^nlid^en 
SSeranlaffungen  ber  reiffenbe  SRul^rftrom,  ba«  gange  ^cd  üBer^ 
fd^toemmenb,  aüe  SSrüden  teid^t  »egnel^me  unb  ba§  ba« 
3Setagerung=^Sor^5«  in  fotd^em  fjatle  ber  augenfd^eintid^^en  ®e^ 
fa^r  audgefeftt  fei,  bon  alten  ©eiten  abgefd^nitten  unb  gang 
unter  bie  Äanonen  be«  ©d^toffe«  gebrad^t  gu  njerben*  @r  fei 
bol^er  ber  50leinung,  bie  Setagerung  bortäupg  aufgui^ebcn  unb 


138 

fid^  fofort  Ü6er  bie  iSräden  iurüdjujiel^en,  e^e  biefed,  blelleid^t 
nur  ju  Batb,  unmögtid^  »firbc.  Stttc  fttmmtcn  ii^m  bei,  ber 
{Rüdjug  tt)urbc  nod^  in  berfctten  yiaäft  eißgft-  angetreten  unb 
auf  fotd^e  SBetfe  Arnsberg  bor  ber  Setagcrung  Betoai^rt  an 
ber  ©tette,  too  bie  berl^ängnißbotte  ftugel  eingefd^tagen  toar, 
»urbe  ein  ©tein  mit  ber  ^nfd^rift  eingemauert: 

Ao.  1634,  11.  3ulii, 

3)urd^  SStife  unb  Siegen,  ^t  ®otte«  ©eegen, 
3n  St.  5RorBerti  ^aä)t,  ben  Jedermann  berjagt. 

?lte  ft>äter  ber  tird^l^of  bertegt,  bie  SÄauer  beffetben  abge^ 
brod^en,  S33ebing]§aufen  burd^  jtöei,  neu  angelegte,  bebaute 
©tragen,  mit  ber  ©tabt  2(rn«berg  in  SSerbinbung  gebrad^t 
unb  ber  3«9<^W8  P^  Älofter,  jefet  SRentamtö*,  ^farr^^  unb 
@^mnafialgebäube,  burd^  ba«  öom  abgebrod^enen  ßl^urfürfttn, 
(Jagbfd^toffe  ^irfd^berg  l^erübergefd^affte,  burd^  feine  fd^önen 
©cutj)turen  imj)onirenbe  2:]^or  öerjiert  tourbe,  forgte  ber  bama== 
lige  3Domainenrat]^  ßffer  bafür,  bag  ber  öon  i^m  aufbetpa^rte 
©tein,  an  ber  inneren  ©eite  beö  Xi)ox^  töieber  eingemauert 
tpurbe. 


Hurife  Kelatton  Ut  t>on  tttn  ^^wt}f%fi!^tn  vniDi  St^m  l^dltkerfn 
3u  ißtumt  ruinittec  S^talit  |nar0b(r0.    1646. 

3nbeme  ba^  ^effen^'Sanbt  bon  benen  auf  l^iegiger  ©tabt 
SWaröberg  in  (Suarnifon  gelegenen  Ärieg«:=8eut^en  burd^  $ar^ 
tl^e^en  bnbt  ©treiffere^en  ganfe  unfid^er  gemad^t,  atßo  ba§  bie 
reigenbe  bnbt  bal^^tfl^  Sintoöl^nere  bie  ^fi§  önbt  Salve  guarde 
bon  l^ießigen  Commendanten  pro  securitate  l^aben  l^ol^ten 
mügen,  eö  aud^  nid^t«  rare«  geü>e§en,  fotooW  nibrige  alg  l^ol^e 
Officiers  ja  öffter«  bie  ©eneratejjerfonen  felbften  at§  ®efan^ 
gene  anl^ero  ju  bringen,  toeftoegen  bie  bal^malige  prftin 
gefud^t,  ]^ie§igen  Ortl^  ju  ruiniren,  aud^  offtmal^Ig  burd^  beto 
triege«mad^t  ba«  äußerfte  tentirt.  In  Specie  1644  ift  bie 
©tabt  SKargbcrg  burd^  bie  ^^^i\ä)t  f)au<>tarmee  attaquirct 
»übt  Wocquiret  Sorben,  aber  aöejeiti^  gtüdtid^  abgetoiegen,  biß 


139 

cnbtftd^  1646  bic  Reffen  mit  ber  ©d^tocbifd^cn  ^anitaxmtt 
unter  bem  ©encral  ®uftabo  «bcl|>]^o  SBrangcö  ftd^  coniungirt, 
medio  Aprilis  bic  @tabt  Betagert,  »nbt  bcn  9Un  SKa^  (al| 
bcr  bal^ntatigcr  ßottimcnbant  Suta^f^  ein  g^^ol^'^ner  grangoiffe 
jtocif  Sage  bor  bcr  (£roberung  fd^ctmifd^er  ®ci§e  bic  ©tabt 
»erlafen,  bnbt  naäf  benen  ©d^toebcn  übergegangen,  »eld^er^ 
ban  andf  gegen  anbcrc  SIu^tDcd^^etung,  ju  ättenborn  feinen" 
t)erbtettteTi  8ol^n  foK  befommen  l^aben)  feinbttid^  eingenol^mcn 
bnbt  fibergcgcn,  alfeo  bag,  toie  gcred^net  toirbt,  mel^r  ban  500 
Sfirgere,  oi^ne  bie  33Ieffirtcn,  tDcgen  ber  geringen  Slnjal^t  bcr 
©uomifon,  foüen  geblieben  fe^n.  9ieun  ganzer  S^age  ift  bon 
il^nctt  bie  ©tabt  bnrd^graben,  burd^gefud^et  bnbt  anfege^jtunbcrt 
»orben,  bic  9Äanren  ring^umb  bie  @tabt,  täglid^  bnrd^  3000 
frifd^e  comntanbirte  SDiannfd^afft,  ol^nc  bie  feinbtfelige  Sanren, 
fcnx)]^!  an^  bem  8anbt  bon  Reffen  atg  ©rafffd^afft  ©atbcdf, 
toetd^e  mit  fjreuben  bnbt  ftarfeni  S^fer  barjn  gel^olffcn,  rui=» 
ntrt,  ba^  nid^t  ein  ©tein  anf  bem  anberen  bcrMicbcn,  bie 
fd^öne  ©tüdfc  bnbt  fönftige  Äriegeömunition  fe^nbt  nad^  Saffcl 
in  bal^§igeö  B^wgl^aug  gebrad^t  Sorben,  bon  benen  Äird^en 
tonrffen  flc  bie  Ätotfen  i^crnntcr,  mit  ber  SBcbrol^nng,  bie 
©tabt  in  ben  Sranbt  jn  ftedten.  !J)en  ba^mate  regirenben 
Sfirgermeiftercn  tieinforgcn  filierten  fie  gefänglid^  toeg]^,  fd^Ioffen 
i^nen  al^n  ^Änbe  bnbt  güeffc,  erbaueten  einen  @atgen  bnbt 
tooftcn  il^n  ftrangniiren  aud^  anfl^endfcn,  big  »ir  mit  600 
®j>ecie«  "SincaUr.  benfelben  rangioniret  Serncrö  mnftcn  toir 
500  ®^)ccie3  9iti)tx.  pro  Salve  guarde  kntl^  fotgcnbcn  Ad- 
juncti  geben,  in  ßrlanbnüg,  in  ba«  8äger  gn  gelten,  bnbt 
einige  ®t&df)  SSicl^e  gu  grl^altung  SQScib  bnbt  ßlnber  cingu* 
ßgctt.  «ber  eö  ift  bie  Salve  guarde  bnbt  parolle  fd^ted^t 
gei^aftctt  toorben;  ban  toie  baranff  ©ambftag  bcn  18.  9Äal? 
ba«  Sager  auffbrad^  bnbt  fort^mard^irte  fd^idEten  fie  be«  fot 
genben  ©ontageö  ben  26,  eine  ftardfe  ^arti^c^e,  tielen  ba« 
Sid^e  abermal^ten  toegncl^men,  loctd^e«  toir  mit  SrCegung  bielcr 
®etber  ran^ioniret,  bc«  anberen  5Cage«  brad^  baö  redete  @ifft 
(et,  lamen  gu  9iot  bnbt  gueö  toieber,  raubetcn  aße«  toa« 
toleber  eingelötet  bnbt  anfgefud^et,  gogen  bie  geut^c  nadtenbt 
ijnbt  bto|,  ti)ie  fie  auf  bie  toelbt  gcbol^ren,  an^  bnbt  gfinbcten 


140 

in  einer  ©tunbe  bie  @tabt  jn  gefamfcter  f)anbt  al^n,  ioi)  ban 
eine  fjjtd^e  gent^brunft  cntftanben,  bat  f<^P  ^*^  8<^^^  ®^<^M 
in  fold^er  genröflamnte  geftanben,  bat  fein  lefeenbiger  SKenfd^ 
l^injufommen  fönnen.  hiermit  ceffirten  fie  ntd^t,  ban  bcn 
OBriftticutenant^  OBrifttoad^tmetfteten  bnb  ßa^)ttainen  ®ebrü^ 
bere  ton  üffelen  fd^tcften  fie,  lieten  bie  fd^öne  bom  Äai^fer 
Carolo  Magno  erbatoete  bnbt  tool^tfnnbirte  fiird^e  mit  ^utuer 
jerf^)ren8en,  Si:]^nrn  bnbt  Pforten  abtrennen,  bnbt  forter  aöeö 
toegnel^men;  bie  Siobten  in  ber  grben  fe^nbt  mit  ©mbl^adung 
be«  Äird^l^offe«  nid^t  berfd^onet*  Stcqnte^cirte  man  l^lemit? 
aäf  nein,  fonbcrn  e«  fam  eine  ^lage  Dnbt  Ungtüd  über  ba« 
onber,  ben  ©eneral  ®ifo  fd^idete  bie  gürftin  bon  Reffen  mit 
uttterfd^iebttid^en  Officieren  bnbt  3fngenienren,  ßete  ben  QxÜi 
befid^tigen,  ob  nod^  einige  gortiflcation  fönte  lieber  borgen 
nol^men  werben.  i)er  l^atte  and^  Ordre,  nad^  aSetieb:*  bnbt 
aSepnbung,  bie  nod^  übrige  ^änter  »egjnbrennen ;  lote  ^t 
man  benen  nid^t  muten  bnter  bie  «ugen  ge^en,  mit  ©fenbi* 
rnng,  Sitten  ünbt  gte^enl  toaö  l^at  ein  fotd^e«  nid^t  gefoftet! 
©emetter  @ifo  bertröftete  bnö  jtoaren  toegen  ferneren  SSranbe«, 
bat  wan  berl^offet,  e«  toürbe  ba«  Ungtüdt  einmal^I  ein  Snbt 
nel^men;  aber  attban  fegte  ön^  bie  gürftin  bon  ^t^^n  biefe 
fd^toere  Sonbition  ju  berfd^iebenen  SWal^fen  anff,  bie  annod^ 
borl^anbcne  önbt  überbliebene  f)äuter  abjubred^en,  anberft^ 
loo^in  jU  tranöferiren,  ober  bon  ^l^ro  ß^urfürftln«  Dd^l. 
bnferm  gnäbigften  ^erren  bie  Stffecuration  über  bie  nid^t 
toieber  (grbatonng  be«  Oxtf)^  autguioürdfen,  in  SBerbfeibung 
beffen  getoertig  gn  (e^n,  bat  bie  nod^  übrige  ^äuter  gfeic^ 
ben  borigen,  gu  ©rnnbt  abgebranbt  werben  folten.  SBa«  bnt 
fold^e^  abjmoenben  gefoftet,  unbt  toa«  e«  bnt  beneben  fo 
bieten  nnjal^ügen  ^tagen  für  einen  ^ergenftoet  gegeben,  tootten 
toir  einem  jeben  mitfeibenben  SKenfd^en  gu  bebenden  bnbt  g« 
be^erfeigen  übertaten-  ^l^ro  ßl^nrfürfttn-  Dd^L  flagte  man 
e^  toe^mfitigft,  bie  gaben  bnt  ^^^  ^tlid^e  gndbigftc  Rescripta. 
©an  toir  ban  attegeit)^  be^  ^fl^ro  ßl^urffirfttn.  ®d^t» 
t)ntere  ©d^nlbigfeitl^  gel^orfambft  toittigft  getciftet,  8eib,  (^ntit 
bnbt  SBtut^,  ja  aöe«,  toa«  anf  ber  Setbt  gel^abt,  aufgefefeet, 
ö>ie  aüe  ^ol^e  bnbt  nibere,  be^  bnt  togirct  geioetene  Officier 


141 

m  3eiignfi§  geben  mflgcn,  olg  berl^offeu  aud^  tttttertJ^nlgfi^ 
3^r0  ei^urfl-  5Dd^L  toerben  unfct  Srctoc«  l^et^  tnbt  ®emütl^ 
nun  gnäbigft  fce^cr^igen. 

Adjt.  A. 

So^)ia  fd^toebtfd^et  Salva  guardi. 

5)er  SfSntgttd^en  MaytL  »nbt  Sron  ©d^tocben  befteücter 
»ctd^^3^i^9^^ip^^  ®eneral  über  ble  WctoUoxit,  anäf  Obrifter 
ju  {Rofe  imbt  gue«  Sartt  ®uftab  ©rangeö,  §err  gu  ®i(aa 
gtofter  bttbt  SRofeborj)  k* 

SDetnnad^  int  Sial^nten  ^l^ro  ^önigt.  Maytt.  bnbt  Sron 
@(]^»>eben  bor  bent  ^erm  ^tiäf^^^tnetmx^itx  bnbt  ©enerafen 
bte  ©tabt  5IWar«bcrg  fambt  aßen  ©ntoöl^neren,  bero  3Kobttien 
ünbt  0»i^«>^Wien  bnbt  aßen  anberen  2r<>:f>erttnentien  in  fonber:^ 
Bohren  ®d^n^,  ©d^irm,  bnbt  protection  anff^  bnbt  ange* 
normen  toorben,  maafeen  ^afft  biege«  befd^id^t,  alß  »erben 
mc^r  l^Sd^ftgL  @n.  tänigl.  Maytt.  jugetl^ane,  bnbt  be«  §erm 
Mäf^^^tu^md^Ux^  bnbt  ©enerate  contmanbo  untergebene  l^ol^e 
tnbt  nibrige  Offtcier  loie  and^  fämbtlid^e  genteine  ©otbatefca 
ju  9iof  bnbt  gne«  gebül^renbt  erfud^et,  andf  emftßd^  erinnert 
önbt  befePget,  bag  obbentefte  ©tabt  SKaröberg  mit  benen 
Sntoöl^neren,  SKobitien,  ^fö^o^öi^«  bnbt  anberen  3lt><)ertinen^ 
den  ^infüi^ro  rnl^tg,  nn^jerturbirt  nnbt  nngefränfet  fe^n,  bnbt 
bleiben  lagen,  bnbt  l^iertoieber  bnter  toa«  ©d^ein  e«  gefd^el^cn^^ 
im  ®eringften  nid^t  pxt^^xxm,  betrüben  nod^  betcibigcn,  bie^ 
toeniger  mit  aigenmäd^tiger  einquartiere^  ober  (gintogirnüg  bon 
fcttft  angemageten  gontributionen«»a3ranbtfd^a^ung  bnbt  anbe^^ 
ren  gjactionen,  93ranbt,  ^lünbernflg,  Sfbnel^men  ber  ^ferbc, 
grog  bnbt  Keinen  SJiel^e«,  ©etraibe,  nod^  anberen  ^nfolentien 
onbt  ©eioalbtl^ätigleiten  infeftiren,  befd^toeren,  ober  biege  Salva 
gaardi  bnbt  ©d^ufebrieffe  in  einige  Seege  biotiren,  fonberen 
fettige,  ober  bereu  bibimirte  ßo^je^  in  aße  Seege  be^  ©er* 
meibung  fd^toerer  aSerantioortnü«  bnbt  Ungelegenl^eit,  aud^ 
nod^  Seflnbung  be«  aSerbred^en«  ol^naugbleibtid^er  ernfttid^er 
Seftraffung  gebüi^rlid^  ref^)cctirt,  bnbt  in  bel^arrlid^er  Obad^t 
ötttjerbröd^ttd^  i^aften  tooßen  bnbt  foßen,  ti)ornad^  fid^  män^ 
#id^  ju  rid^ten  bnbt  für  ©d^aben  ju  l^üt^en  toiffen  mirbt, 


142 

sign,  int  SMii.  @d^u>ebif(i^en  Krmeei^att^tqttattiet  SBier^kd^ 
ben  28.  äRa^  Anno  1646. 
L.  SigUli. 

2. 

In  memoriam  neternam  poste.rorum  ciuitatis  Arnsbergensis  1646. 

§temtt  jit  SBi^cn  jur  ctotgcti  ©ebcd^tttü^  bcr  ^ofterttet, 
S)cmnad^  ber  ©d^toebtfd^cr  ©cncraö  bnbt  9ieid^«*3^i^8^" 
SRctftcr  garU  (Suftab  äBrangcIil,  Ao.  Dni.  1646  in  Apriü 
mitt  einer  großen  Strmaba  trieg«  ^^  aSotttfer  ju  9io§  önbt  gug, 
tor  ble  (Statt  f)85er  im  ©tifft  Sorue^  al^n  bet  äBefer 
gelegen,  fid^  gelagert,  fettige  @tatt  naäf  geBraud^tcm  ftordem 
©ffer  önbt  erfd^rö(fltd^em  Sancniren  ber  groBenn  ©tüdcn 
©efd^üfe,  innerl^att  toenig  S^agenn  eroBert,  bnbt  bte  fatgcr* 
tid^e  ©uamifoun^SSoÜder  auff  @nabe  bnbt  SJngnabe  fxäf 
ergeben  nifigen,  ÜDarauff  toeiter«  bie  ©tatt  |)05er,  ol^n  Zffxm 
t>nbt  SRaurenn  nad^  Befd^cl^ener  Stufe  *$tünberung]^,  gan^  nht 
imvüfaU  benwt^rt  ö)orben* 

goögenfe  a^m  11-  2Ka^  obgebad^ter  ©d^mebifd^er  Oc*« 
neraü,  mitt  ber  ganzen  SKad^t  gu  JRofe  bnbt  gni  bor  blc 
©tatt  ^aberBorn  gerüdft,  bnbt  ebenfaßf  aCfoüd^e  ©tatt, 
mitt  ftardfem  gcmoniren  bnbt  gett>r^©ntt>erffen  bai^in  gejtöun^ 
gen,  bafe  felBige  a^m  15,  2RaJ?  l^ernad^,  auff  @nab  bnbt 
SSngnob  fid^  aud^  ergeben,  bnbt  bemnegft  mitt  l^efeifd^en  3Jöß* 
dEem  befe^t  toorben* 

Sßt\f  ti)]^erenber  iBelagerungl^  aber  gltr^  ©tatt  ^aberbornn, 
ber  ©d^toebifd^er  ©eneratt  SRaieur  bber  bie  JReutl^cre^,  ÜDuglafe 
genanbt,  mitt  gtoölff  ^Regimentern  ju  JRofe,  bnbt  nod^  itot^ 
{Regimentern  Dragonern,  an%  bem  Sager  bor  ^aberborn  fog* 
gebrod^enn,  bnbt  fotooQ  auff  bafe  Sl^urfle*  ©d^Iofe  bnb  ©tatt 
SCrnöberg]^  ju  rccognofciren ,  aüfe  aud^  bem  Äa^ferÖd^en  |)oß^ 
fteinifd^en  ^Regiment  gu  ^ferbt  (»et^e«  t^iöf  ol^ir  in  ber 
©tatt  SCrnfeberg^  bencben  3f^r.  ^rft.  2)L:  SJon  §oöftein 
aüfe  Obriften,  »ie  aud^  bie  bbrige  (Soml^agnien,  in  ben  neg^ 
ftenn  ©tätten,  ©reuenftcin,  Sfftenborff  bnbt  Söattue  berlegt 
gett>efen)  einjuf allen  bnbt*  biefelbe  ju  ruiniren,  toetd^^  bod^ 
bjtrc^  fonberbl^are  ©d^idfmtg)^  ®otte«  genebig  berl^ütet  bnbt 


143 

abgetocnbct  »erben,  ferner  an6f  btc  @tatt  ÜKarf^jerg^,  mitt 
cbcmncgiger  fetnbtßd^er  ©emalbt  angegrieffenn  bnbt  innerl^atb 
»enig  Ziagen  nit  aüein  croBert,  fonbern  aud^  au§ge^)Iünbert, 
ST^ürn  bnbt  äRaurn  rnintrt  bnbt  enbtttd^  be^nl^a  ganfe  a6ge=^ 
bronbt  bnbt  eingeafd^ert  toorben. 

Item  alle  ömBttggenbe  ©tette,  Srtlon,  JRüben,  SBorftetn, 
|)ir§berg  bnbt  33eßde,  »te  nit  n>entger  bie  gre^l^eiten  bnbt 
®ertd^terc  ton  ben  ©d^toebifd^en  3Söttd(ern,  anßgerauBet  bnbt 
ge|)Imibert,  biete  SKenfd^en  t^rannifd^er  ffieife  tobtgefd^o§en, 
gefengl^Ud^  n>eggef]^ürett,  bnb  bergeftalbt  bncl^riftlid^  gel^aufet, 
ba6  nit  allein  bie^  ganfee  Sanbt,  fonbern  and^  aße  benad^barte 
in  bttfaglid^em  ?5ord^t  onbt  ©d^redten  geftanben,  ju  ntl^aßn 
bon  aüt  ^offnnngl^  be§  ta^fertid^enn  ©nccnrfe«,  loeißn  biefette 
armaba,  nod^  toeiti^  im  Öberlanbt  jurüdE  getocfen,  and^  bie 
Sd^toebifd^c  SBößdCer  im  f^Ibt  Dberlegenn  toaren,  be^nl^a  ber^ 
Igoren  gei^alten  tonrbe,  bnter  be^en  bnbt  borl^in  aber  oS)m 
16.  tag  aWonatl^«  5Wa^,  äRorgenfe  jeittig,  gtoifd^en  6  bnbt  7 
Sl^ren,  epd^e  ftardfe  Zxoppm  JRentl^er,  ganfe  obenn  anff  bcr 
^aat  in  ben  tied^ten  bänmen  fid^  feigen  la^en,  ba§  ®d^Io§  bnbt 
Statt  recogno^cirt,  and^  eine  ^artl^e^  tociterö  l^ernnter  in^ 
gelbt  fommen,  bnbt  gar  nai^e  auff  ben  ©tattlänberen,  bnbt 
öor  ber  ßloifter^^^fortten^^aSrüdfen,  loie  and^  au§  bem  Oßerfelbt 
beijnl^a  al^n  bie  fönffjig^  ^ferbe,  öor  ben  ^Pgen  bnbt  SKift:» 
toagen  toeggeranbet,  bnbt  bamitt  jn  bem  bbrigen  ©d^toaK, 
»eld^er  ju  Dnentro^)  l^interm  9?orenberge,  anff  bem  ©d^el^e 
genanbt,  in  SSatatie  gel^alten  bnbt  babe^  ad  —  116  ©tan^^ 
borben  ijnbt  gl^anen  gejl^eßet  toorben,  toibber  jnrüdt  gangen, 
aud^  ta%  ßlofter  9tnmbe!e  gang  anBget>Iünbert,  jebod^  biefe 
©tatt  Slrn^bergl^  fambtt  bem  ßl^nrf.  ©d^Ioß  (toetc^e  bod^  ber 
öorgir.  ©d^toebifd^er  ©eneraß  SBrangeü  nit  aßein  bnrd^  öer^» 
jc^iebene  abgefd^idfte  2:rom^>etter  bnbt  Sambonren  anffforberen, 
fotiberen  ciud^,  lant^  bntengefe^ten,  ai^n  ßl^nrf.  l^ern  fianbt^ 
broften  bnbt  Wf&Ü)^  abgangenen  ©d^reiben«,  bie  Stngfd^affungl^ 
ber  Äa^ferlid^en  ©uarnifoun,  gefinnen  laf en,  bnrd^  fonberbi^are 
jnabe  (Sottet,  nit  aßein  bor  ba^ml^aß,  bon  aßfoßd^em  feinbt* 
fidlen  aSberfaß  betol^aret,  fonbern  ai|^  borl^inn,  in  abgelebtem 
1634.  Q^ax  oSfm  9.  Qnl\)  «ßf  ber  ^e^ifc^er  ©eneraß-ÜRaienr 


144 

SBcrferman,  cBcnmeftfl]^  blc  ©tatt  aufforbcren  Ia§cn,  aud^  bitrd^ 
bag  ju  Ruften  gcfd^tagcnc«  Säger  blocqutrt  gcl^altenn  bnbt  a^m 
11,  3ul^,  gar  in  bag  Stolftcr  SBcbingl^attfcn ,  mitt  efeUd^en 
SomiJaamen  gu  9lc|  bnbt  fju^  m  a^<"^  togirctt,  ober  bod^ 
burd^  ein  erftanbcneö  erfd^rödCIt^eö  ©onnertoetter,  bergeftafot 
beangfttget,  ba§  bcr  $r.  ©eneraß  feöbtgc  9lad^t,  bag  Stofter 
®ebtng]^aufen  bon  aßen  aSöüdfern,  bnbt  ol^ne  einigen  ©d^abett« 
3ufucgung]^  toibber  berla§en,  bnbt  nad^er  ^üftene,  inö  Saget 
jtd^  Begeben,  and^  fnrfe  baranff  toggebrod^en,  bnbt  biefe  ©tatt, 
tüetd^e  fünften  mitt  Srnft  ju  belageren  bnbt  in  feine  getoalbt 
gn  ^>ringen,  gen^d^  SSorl^aben«  getoefen,  burd^  boml^aßge 
©d^icfnng]^  ®otte«,  bnbt  bngegtöetffelte  SJorbitt  beß  l^eitigen 
Satter«  NORBERTI,  be^be  be«  ßtoifter«  Sebingl^anfen  bnbt 
©tatt  3trn«berg^  ^oiftn  Patronen,  berptet,  bnbt  aßfo  be^ 
bent  vergangenen  langl^mirtgem  frtegötoefen,  biefe  H)ittglr. 
©tatt  9trn«berg  (toeld^e  bod^  fonften  bnrd^  ftetige  ©narnifoun 
ta^feertid^er  SJöüdler  belegt  getöefen,  bnbt  biete  S95ibbertt>erttig* 
leiten,  bnrd^  ben  Äriegl^  au|geftanben  l^att)  bon  aßen  feinbt^ 
tid^en  SSBergägen  bnbt  pünbernngen  berfd^onet  gcj>IieBen. 

©0  l^aben,  SBürgemteiftere  bnbt  di^aüf  andf  gan^e  ®e^ 
meinl^eitt  l^iefelbft,  jn  ber  größeren  gieren  ©otteö,  and^  eiDtg^ 
tol^erenber  3Dantffagnng]^  bor  aßfoßd^e  l^ol^e  ®nab  bnbt  2tb* 
»enbnng^,  bon  bergteid^en  feinbtlid^en  B^^f^^i^^S^^/  einl^eßtgßd^ 
betoißiget  bnbt  befd^Iogen,  ba§  geft  beö  ^eiligen  SSatter«  bnbt 
Patronen  NORBERTI,  ^^arlid^«  bnbt  aße  3f^ar  anff  ben 
11.  Xa^^S)  Wlomti)^  3fnl^/mitt  einer  gierüd^en  anbed^tigen 
^roceffion,  an§  ber  ^farlird^enn,  bnrd^  bie  ^tatt,  bif  auff 
bag  6]^nrf/©d^to6,  jn  berel^ren,  bnbt  ganfe  l^od^fe^^erfid^  ju 
l^atten,  and^  biefe«  jnr  etoigenn  ©ebed^tnüg  bor  bie  5ßofterttet 
in  ba§  ©tattbnd^  eingnfd^reiben  üerorbtnet  3Der  aßerl^ögfte 
©Ott  tooße  biefer  ©tatt^©nü>]^onere  Don  aßer  Äricg^gef^erttd^' 
feitt,  33ranbt  bnbt  35ngtüdE,  bnrd^  bie  l^eilige  ^fnterceffion  bnbt 
aSorbitt,  beg  ^.  aSattcr«  bnb  Patronen  NORBERTI,  ferner 
genebig  betol^arcn.  Slmen.  Sic  Conclusum  Sfrnö^Jerg  in  Curia. 
Ao.  1646.    mim  2.  3nn^. 


145 

Wttifitxs  daxl  (Bnfta'o  SrangeU«,  a^  (S^rf.  Sanbtbrofi  tonbt 
S^dtl^e  abgangenen  ©einreibend. 

SBoflebelc,  iSeftrcnge,  SScftc  ötib  |)oci^gcIl^crtc,  befonbcr« 
gccI^rte  liebe  §ern  bnbt  grcunbe. 

3fc^  ^abe  nit  aufteilen  tDoßett,  benen  $ern  l^iemttt  iPoIU 
incittbtßd^  ju  eröffenen,  tuettd^ergeftatbt  td^  be^  Jc^ifler,  ber 
.  fionigpd^en  §au|>ttarmee  attl^tefig]^  fubfiöttrenbt,  gettfeUd^en 
gcfomien  bin,  mtd^  be§  ^aitfee  Strnöberg]^  negft  ®ott  )tt 
im^atroniren,  bnbt  bon  benen  batanff  liggenben  feinbtlid^en 
SßMern,  fofid^e«  jtt  entfre^enn.  Siettott  nun  jtDat  auff  ber 
grati>  8anbt-®ramnnen  ju  |)c6en  fürfti,  ®n.  ^^nteruenttott 
bnbt  erl^ebKd^«  33orü>enben,  td^  bte  S(ttacque  bemetteö  ©d^to^e« 
bift^ero  fu^^jenbiret  l^abe,  fo  tüitt  ntil^r  bod^  gar  nit  tl^uenltd^ 
fein,  numl^er  bantttt  lenger  nad^jufel^enn,  l^abe  aber  borl^ero^ 
bomitt  bal^erumb  befinbtüd^e  firtl^er  bnb  SSnterti^anen,  attg 
tDcUd^c  auff  fold^en  galt,  be§  Äriegö  SSngelegenl^eit,  af^m  mciften 
cmi>finben^  nod^  zttx>a  conferuirt  ^)Ietben  mögen,  e§  benen  ^ern 
}ur  Slad^rid^t  al^nfuegen,  bnbt  ju  bero  ©nti^bündten  bnbt  ®e* 
fallen  fteßen  tooUtn,  oB  fie  ntd^t  lieber,  bie  auff  bemeltem 
g^Iofe  befinbtüd^  ©uarnifoun,  auger  ßinfPrung)^  ber  Ä'c* 
nig^Ud^en  ®d^tt>ebifd^en  SBaaffen,  l^eraug  ju  fd^affen,  aߧ 
fonften  eg  barmitt,  ju  ben  Sftremtteten  bnbt  ber  Sßntertl^anen 
Scrberbungl^  lommen  gu  lagen,  gemeint  fein  tourben,  juml^attn 
i^nen,  au§  bor  Singen  ^benben  @j:em))eln  nid^t  bnbefanbt 
fein  mirt,  »a§  ber  Äriegl^  auff  fotld^en  gaü  bor  Sonfequentien 
uäf  ftd^  gleite,  Qä)  toiü  ber  ^ern  catl^egorifd^en  (grMerung]^ 
barfibcr  fo  batbt  getoertttg  fein  bnbt  emj>fete  fie  Ootteö  ©d^u^^. 
Dat.  im  8dger  bor  ©tattberg  ben  18.  9Ka^  646. 

©er  §ern  freunbttoitltger  S.  ®.  ©rangett. 

Inscriptio. 

Denen  SSoöebeten,   ©eftrcngen,   SBeftcn   bnbt  ^od^^ 

geteerten,  (Sl^nr^Söanifd^cn,  gur  ?trntt>ergtfd^cn  JRegt* 

ruttgl^  berorbtneten  |)crn  ganbtbroftcn  bnbt  Wf&t^tn, 

9»einen  befonber«  geeierten  lieben  greunben. 

Locus  Si^illj. 

10 


14Q 


VI 

1416. 


#©tc  SQStd^ttglett  bcr  ©fiterüetaeid^niffe  an^  äftcret  3cit, 
tft  t?0tt  allen  ©efd^id^tforfd^ern  anerlannt  ^IBgefel^cn  »cn  ben, 
mttuttter  nod^  jiefet  ^>racttfd^en,  Stufftärttngen,  toeld^c  fic  über 
ptxtatxt^Üiäft  Sctl^ättniffe  gcBen,  fiitb  fte  jicbcnfaßö  totd^ttg 
fär  bte  9?ed^t^gcfd^td^tc  be«  8anbe«,  für  btc  6ulturgefd^id^tc 
be«  SJoil^,  für  bie  S^oj^ügro^l^tc  ntand^r  ©egcnb,  Bcjügttt^  fo 
bieler  etngcgangeticn  ober  tote  cö  getoöl^Ud^  ^d^t,  tofift  getoor«« 
bencr  Dtte  unb  fel^r  l^äuftg  aud^  für  genealogtfd^e  itnb  occo^ 
nomtfd^c  3^^*«^^  einjefner  gamtßen  in  frül^eren  3^tten.  SBir 
toerben  ballet  in  nnferen  Otteltcn,  bon  3^^*  S^  3^^  ber=^ 
gfetd^cn  ©üterberjeid^niffe  6i3  gut  SKitte  beö  15.  3^«^^unberfe^ 
nttttl^eilen,  toietool^I  toir  auf  eine  grtäuterung  berfeften  l^icr 
nid^t  toetter  eingel^en  Knnen. 

!Da6  nad^ftel^enbe  3Setgeid^ni§  übet  ben  ©ut^bejtg  be^ 
Äfofter«  Srebetar,  gibt  un6  einen  SScgriff  bon  bem  beben* 
tenben,  berl^ältni^mS^ig  mit  reid^enben  Umfange  beffetben  unb 
t>on  ben  berfd^iebtnarttgett  ^räftationen^  toetd^e  bie  ©utö^jad^ter 
ober  ßolonen  gu  entrid^ten  ^tten»  3Die  ^aS)i  ber  barin 
genannten,  fd^on  bcmate  toüft  gtteörbenen  Orte  imb  $dfe, 
beträgt  nid^t,  toenigtr  afd  fcd^^jel^n  unb  tote  biete  finb  feitbem 
nid^t  ferner  etngegongen,  beren  5ftanien  laum  n^d^  itt  ben 
getefturen  fprtteben!  aSon  finfge)^  nan^often  alten  äbete- 
fantlHen,  toeld^e  barin  borlommen,  i^aben  fid^  nur  jtoei  bi^ 
auf  unfere  2:ajje  erhalten! 


147 

!Ca«  \m  «rd^tee  tc«  Äloftcr«  fteflnWid^  Otiginat  bc« 
©utcrregtftcr«,  ift  in  ber  ©rögc  eine«  gctoöl^nlicfcn  ^^)iet«» 
Jogen^,  bcr  8änge  naä)  ju  einer  Älabbe  gef alten,  auf  ^erga^ 
ment  gefd^rieBen  unb  mit  einem  ^jergamentnen  Umfd^Iagc  »er- 
fe^en.  ÜDie  UeBerfd^riften  finb  xct^,  mit  berjicrten  ^nitiölen. 
J)a0  @ange  ^ält  ad^t  ÄlabbenBIätter, 


Anno  domini  millesimo  quadringentessimo  sexto  decimo. 
Ist]  sunt  redditus  et  prouentus  monasterii  Breydelar  prout 
infra  notabitur. 

Colonia. 

To  CO  Ine  l^eBl&e  to\f  e^nen  gulben  gelbe«  in  e^n  ^n9 
bat  l^etet  granfeman«  l^uff  inb  geuet  ut  bc  Bumeifter  to  ÜDerne 
bar  nu  tor  t^b  ^unler  in  toonet  .  .  .  .  ^)  np  fente  3fo- 
^anne^  in  bem  fomer. 

Primo  to  ©otft  bnb  bi  ©oift  XXV  gufoene  gelbe«  vp 
bcr  ^em  l^u«  to  ©oift  be  uaßit  l^alff  to  ^afd^en  bnb  l^alff  uj) 
fentc  3Äid^a^ea«, 

Qtem  to  93ofenfufen  VII  molt  l^artforn«. 

^er  !Diberid^  bon  gunen  bnb  f^ne  eruen  VIII 
mitbbe  roggen  bnb  Vllt  mubbe  gerften  foif d^et  mate  i»on  l^ut« 
tittcl^ufem 

^tem  bon  bem  l^one  to  8on  ben  l^erman  Baner  n« 
tor  tib  bnber  l^euct  IUI  mubbe  roggen  IUI  mubbe  gerfien  bnb 
nil  mubbe  Iranern. 

Qttm  bnfe  l^off  to  merctincl^ufen  ben  l^er  ^enr* 
?omen  ^^aftor  to  fent  SEl^oma«  nu  tor  tib  to  fime  I^ue  l^euet, 
Bouen  [ine  Ufftud^t  gemet  l^e  el^n  mdü  l^artlovn«  bnb  galt 
emilen  biff  malt. 

3tt€m  boti  ben  VII  morgen  lanb  in  ber  ©tobe  berbel^alff 
malt  l^artfornö  be  of  be  fitue  ^)aftor  to  f^me  l^oue  l^euet 


1)  Unleferttt^;  bie  gan^e  Stette  i^  fe^r  terfil^M  unb  intbeutlid^. 

10* 


148 

Stern  önfe  l^cff  to  ©utf  er  bin  c  laufen  c^ue  marl  fof  at. 
pagement«  bcn  be  cgen»  <3aftor  bnb  Slrtuö  unber  liebtet  öub 
galt  VI  mubbe. 

3tem  in  SBefflere  biff  malber  totM  txxoiUn  bat 
ie  nu  ber  bon  ©ofte  .  .  . 

3[tem  bnfe  falttoerd  to  ©affenbor^)  bat  gerlad^ 
bogit  to  buffcr  ttb  bnber  Ijenct  bnb  gilbet  VI  marf  ©of- 
|)agement  be  be  niergcn.  pa^tox  of  ^cuet  to  fijnte  I^ne. 

Primo  e^n  gobelen  to  2llbenrüben-  bnb  gilbet  VI 
tttubbe  corn^  brierleige. 

Stent  eignen  l^off  to  brenere  ben  l^euet  bnber  ijtxman 
be  lije  bnb  gatt  fe§  malt  lorn«. 

Stent  be  Sle^nbe  to  felincl^nfen  be  ^>Iegit  to  gelbenc 
bi  bren  ntalber  forn^  bnb  feö  fd^iüinge  to  te^nttofen  ber  geit 
bre  fd^ißinge  nt  ber  bate^jagen  gobe  bnbe  ttoe  fd^tüinge  ut 
gorbeö  l^oue  bon  lange ftorb  bnb  e^nen  fc^ißingf  nt  ber 
toeffeterö  l^one. 

St*  bre  fd^iütnge  in  ber  ftab» 

St.  e^ne  cottenftebe  to  albenrüben^)  onb  i^  gelegen 
i\)  ber  bon  beme  robenberge  l^oncftebe  bnb  ht)  eigner 
l^oneftebe  be  i«  ber  bon  ber  motten  ibi  iacet  in  medio. 

mit. 

Primo  e^n  ^n«  bnb  e^nen  l^off  bor  ber  C)fter:>>orten  bar 
bnfe  gnb  to  l^orit  to  betmebe  bar  nn  tor  ttb  inne  toonet 
—  (5Wame  fel^tt)  —  bnbe  bat  gnb  bnbtr^enet  bnb  bat  gitbet 
ber  matber  i^arbi^  forn^. 

Stern  e^n  gnb  to  ©toc^eim  bat  l^enet  bnbir  ^tnxidf 
langel^ende  bnb  gilbit  ttt)c  matt  l^arb  lorn«. 

Primo  u^>  beme  JRatl^nfe  ttoc  marf  Sritonfd^ie  }>age- 
mentiö. 

Qttm  c^n  bcrbet  to  te^nben  to  fefflüe  be  gitbet  M 
XVI  gutbene. 


2)  a)a«  folgcnbe  ift  \p&ttxtx  Sufafe» 


^  149 

Qttm  t)on  bcii  edcrn  be  bcr  ®ogrc«cn  liefet  getocft 
bar  »on  üoDtt  XIII  fd^e^>cl  l^auercn,  bcr  gcuct  bc  grün b er e 
vn  ^dftpü  »ttb  Sttngc  bc  fnofenl^otDerc  VI  fd^e^>el. 

Qttm  bre  fd^tfllnge  nt  SSornemand  l^ufe  J>nbe  i^oue  U 
bcm  brenfcl&orne  bar  crad^t  gorgiö  ton  |)atBerg  ine 
monet. 

3tem  VI  ^)cn^ngc  bnb  ttoe  l^onrc  ut  bc«  mi«ner«  l^ufe. 

3tem  II  fd^iütngc  tit  §cnntfcn  ftotcr«  gubern  be  nu 
utgcuet  ^cnne  i^cnfctn. 

Stent  e^nen  garben  nel^tft  bor  bcr  Icffitfcr  <5orten  ben 
Zitt  grantern  önber  l^enct  bnb  gclbct  e^ncn  fd^ttt^ngl. 

Sftent  XVIII  ^jcnn^nge  nt  boteren  l^ufc. 

3tcnt  c^n  tooftc  ftebe  it)  toclttfen  garntanne  bar  be 
@te^n|)oI  toanne  ine  töoncbe  t)nb  piaäf  to  gdbene  ttoe  fd^U- 
Itnge. 

Stent  e^n  berbcl  bc«  tc^nben  to  3Da«bife  bat  to^  l^ebt 
bon  Dlrile  öon  l^orl^nfen  boet  II  niolt  Iraner. 

Stent  ttoe  ntantt  l^ancrcn  bnb  l^ctet  fönt  Iranern  be  toif 
^eBben  tjon  Olrid^c  Don  §or:^nfen. 

Primo  e^n  gnb  bat  l^cnet  bnber  Xtptln  be«  groten 
Renten  bnb  gitbct  e^n  tnalbcr  ^artforn«  Dnb  Ilntatbcr  Iranern, 

Stent  to  ro«bt!c  ^ebfce  to^  bre  gnbere  bnb  einen  l^off 
ben  l^enet  bnber  i^enfc  cnnnen  bnb  gilbet  e^n  l^alff  ntatber 
roggen  i^nb  IUI  matbcr  Iranern* 

Primo  bc  teinbe  to  91  Inten  be  i«  l^atff  bnjir  bnb  galt 
XX  ^äftptl  ^ancrn  bnb  XX  ^d)tpd  roggen  bnb  bic  ödsten  bon 
ftoinen  bnb  bon  faluern  bnb  fd^a^cn. 

Suren. 

Primo  c^ne  mardf  gelbe«  nt  bnfent  l^nfe  bar  35ertotb 
laf  nu  tor  tib  ine  toonet* 

Stent  e^nen  adter  boucn  bente  doftere  önb  l^oret  in  bc 
lofterige. 

Stent  lanb  bi  ©tibefe  bcr  f öfter tgge. 

Stent  to  l^e^f^Jcrcn  l^cbbe  xo\f  c^n  gnb  bnb  i«  gelegen 
fegen  bem  criicc  bl^  bcm  tt)cge. 


150 

SiiiitteiAer^ 

PrkBO  ein  öerbct  bc^  te^nbe«  to  33 (cc feit  bat  \ä  »ebe* 
fd^at  bub  i^  ber  t^iff^ere  erae  t>nb  gatb  VI  SRatber. 

Qt  lanb  bor  bem  toünnenberge  bat  l^ott  bu  beme 

3t,  gub  to  l^ebcnftor^)  bat.l^orit  to  ber  cofterigge 
Dnb  gaU  VI  malber. 

(Efotit* 

Primo  bre  gubere  be  gulben  XII  malber  tnb  f^nb  »oftc. 

3t,  tn  Socte«  e^n  gub  bat  gatt  ein  matber  »nb  tft 
toofte, 

Qt  in  öerfte  tjnb  i«  nn  loofte. 

3t.  in  ^ufin  t)nb  i^  bi  na  ti>ofte. 

3t  in  9itttton  Diff  guber  ane  fnnberlid^i«  anbere  edere 
bnb  iö  »ofte, 

3t  e^ncn  l^off  to  «ttepe  »nb  ie  tüofte. 

3t  in  350 rö Ion  e^n  lotenftebe  be  t^  toofte, 

3t.  e^nen  l^atuen  tetnben  to  Reimern  topfte. 

3t  in  Sffente  e^n  gub  bnb  i^  6i  na  toofte, 

3t  in  rifen  e^n  gub  bat  i6  toofte, 

3t  e^n  cotenftebe  bar  filueö  tor  cofterie, 

^er^off. 

3t  be  SWerl^off  mtft  al  ftner  to  Bel^oringe, 

3t  o\toxp  m\ft  alle  fir  tobel^ortnge. 
3t  to  2Ifl)e  önb  i&  toofte. 

Primo  be  te^nbe  i«  at  »nfe  ünb  gilbet  bit  Qax  VI  malbcr. 

3t  to  ttoi^ne  ccfere  tx^  *)tff(^erie  be  l^euet  SSoIqu^n 
gebracht  —  bnb  ^oret  to  ber  cofterie. 

3t  e^ne  l^oue  to  tloi^ne  be  gitbet  tt\fn  fd^i^jel  com« 
^ftlff  rogge  mb  ^atff  l^auerc  ttoe  l^nre  önb  II  ftige  cigere. 

3t  ben  groten  l^off  to  ttoi^ne  ben  l^ebt  ijnber  SB  er* 
tolb  fcelter«,  SSotqu^n  ecbrad^t,  l^erle  xiäfttx^ 
bnb  'l^erman  ^apptn  bnb  gelbct  VII  malber  com«  l^afff 
rogge  Dnb  l^alff  l^auere  II  l^onre  wh  alfo  bete  fHge  etgere. 


151 

Primo  ein  f)n^  Dtib  l^off  bar  e^n  brifft  utgtit  bar  toonct 
in  ttbcn  tnc  95ot|)ra(^t  bc  ^^tptxz  Ditb  gcuct  bur  bon 
III  mar!  nicr^Bcrg.  bttb  bc  gtott  l^off  bnb  lanb  f^nb  bitBe* 
metgcrt  ban  3iolpxadift  burg,  ^uct  bt^  c^rt  beil,  bar  bon 
geltet  ^t  XVm  fd^ejjel  roggeit  »nb  XVIIl  fd^e^)et  l^aucrn. 

3tcnt  fo  l^enet  ^untl)eftman  bed  filnen  lanbcd  alfe 
til,  i>at  ]^e  bar  bon  of  getret  XVin  f^c:>>e(  roggen  bttb  XVIII 
\iiftpd  i^auern.  bnb  bat  anber  tanb  bat  to  beme  fituen  l^ouc 
^orit  {«  aö  entetn  ntgcbon* 

3t  e^n  ^u«  bnb  l^off  bat  gel^etcn  l«  feile«  l^off  i« 
of  entetn  ötgeban. 

3t  bon  Oftor^)eö  ^nfe  e^n  <5unb  toaffj  HI  l^onrc 
»nb  III  ftigc  engere. 

3tem  bon  einte  garben  III  1b  em^)  be  genet  ^bor^). 

3t  fo  genet  Äbor|)  nt  III  fd^iöing  bon  lanbe  nte  fet- 
fend  l^oue. 

3t  fo  genet  be  ©d^roBonteade  e^ne  Bern  bon  e^nte 
garben  be  legtt  U  bent  bnrfcr.  lanbe. 

3t  l^enne  jjlangen  genet  bon  f^me  l^nfe  VI  tom§ 
önb  i«  erffltd^.*) 

Bergt  (SKareberg.) 

Primo  onfe  ^u^  bnb  l^off  bat  mette  biffd^er  Igeltet  tt 
erme  l^ue. 

3tem  ei^ne  mar!  up  bot  ratl^n«.  et  solet  dare  in  festo 
natalis  dni.  ^) 

3tent  e^ne  marf  be  öh  ^U  in  be  ftebe  bar  bat'l^n« 
ujjfc  öorBrante  np  beme  gtotoenarbe  bat  be#  fent^rouefte« 
toa«  tonb  ligget  toofte. 

3tent  eine  ftebe  in  bente  @ttm))eftl^itgen  be  galt  II 
sol.  bnb  i«  toofte  bnb  l^ort  in  bat  fefen  ^u«, 

3t  XVI  gulbene  in  gerCad^  ©narmand  q\A  ^d 
^off  tel^nben  :tiij^t  utgefab* 

3t  anber  f)u^  bnb  gntbe  be  to  bcr  fofteric  l^ret. 


3)  bftn;  \)iettetAt  ©uttcrbemmen.  —  -*)  3)icfc«  3tem  ift  ^Ätcrer 
Suloft,  ■—  5)  2)ie  latcm.  Sßortc  fUtb  j^pHttv  i^tn§«gef«4t.    . 


152 

Ot*)  Clanen  ^off  to  toittnc^ufcn  unb  ^cuct  nu  in 
ber  tl^b  bnbct  r enger  VI  ^äftp.  Iranern. 

•  3t  c^nen  l^alnen  tenben  to  betfingl^et- 

Primo  c^nen  l^atucn  te^nben. 

3ft  e^n  gnb  bat  gilbet  bijf  fd^e^jel  roggen  bnb  öiff 
\^ptl  Iranern  bnb  if^mt  bnbere  Sertott  rid^ter«» 

Qt  e^nen  l^off  be  t«  Sorbe«  bon  SBüren  l^alff  bnb 
bnfc  l^alff  bnb  i«  bnBemeigert. 

Qt  eine  cotenftebe  be  i^orit  to  bem  f  elenl^uj  bnb  gttbet 
IUI  tornofe. 

Qt  II  edere  be  l^enet  bnbir  la  lern  an. 

Qt  ein  gnb  to  toigerbincl^nfen  bat  gilbet  ein  malber 
com«  l^alff  rogge  nnb  l^anere, 

Ott  |)ertinc]^ufen  Vt  n^)f^)rnnge  bat  t«  bnbemeigert. 

3t.  be^  toege«  Brebe, 

3t.  bat  bnl^n«  xn^t  finer  to  bel^oringe. 

3t.  be  marfe  bnb  be  toalbentene  to  cncmüben. 
Satentelbe. 

Primo  be  gan|e  te^nbe. 

3tem  e^nen  l^off  ben  gotte  be«  roben  bnber  l^euct 
bnb  gilbet  XII  fd^ejjel^  l^alff  rogge  bnb  ^alff  l^anere» 

3t.  eignen  l^off  ben  l^enet  bnbir  33ertoIt  ©arolbern 
bnb  gitbit  III  malber  l^alff  ^anere  bnb  l^atff  rogge. 

3t.  c^ne  catenftebe  be  l^orit  in  be  cofterie. 

3t.  be  goltbrebe  be  gilbet  X  ^äfzpd  gerften  bnb  l^enet 
bnber  ^enm  fon^Ien«. 

Primo  be  gan^e  te^nbe. 

Kätners. 

Primo  be  gange  te^nbe. 

3t.  lanb  bor  ^)atBerg. 

Primo  tant  bor  bente  l^emberge  rtp  ber  bore  bnb  l^etit 
bat  fd^arijenberfd^c  lanb  bnb  l^enet  bnbir  ^crman  flu* 
ter«  bnb  gilbet  biff  fd^^jel  ^anem. 


•)  2)a«  gfotgenbe  f|>aterer  Bttfa«. 


158 

Qt  t\fn  lanb  bat  gctb  bHbir  bcme  i^cr  np  ben  bcrbom 
bat  ^cuct  ottl  bc  ergen.  $)crman  bnbtt  bttb  gUbit  II  ^äftpd 
dauern* 

3tem  tant  bnbcr  bcmc  l^ctmcncl^ufer  toegc  »nb  iö  to 
ttociff  fd^e^)el  fab  l^auern,  bnb  l^euet  bacman  buberc  bnb 
gilbet  III  fd^e^}el  corn^  be^  mcn  bar  an  feget, 

Qt  e^n  lanb  bar  fegen  ouer  bat  of  bacman  bnbir- 
^Vitt  to  fe«  fc^ej)elfeb  l^aueren  bnb  gilbet  VI  f^}tnb  beö  mcn 
bar  an  fegeb. 

3t.  lant  m^t  finer  toFe^oringc  bat  raettifc  lortlng 
Dnberl^euet  bat  bn«  gaff  mette  §ern  Slrnbiö  bnb  gilbet  Uli 
fc^e^>cl  Iranern. 

3t.  II  Sol.  in  ber  berlingeö  lanb  bor  bcm  l^emberge* 

Qt  c^ncn  garben  bnber  beme  l^etmencl^ufcr  toege  ben 
^cuet  tot  tib  ^ene  5Wnne  bnber  onb  gitbct  II  bem* 

3t.  c^nen  garben  to  bem  ftige  an  ber  eige  bnb  galt 
eignen  torno«  bnb  ^bbe  bnber  |)efife, 

3t.  lanb  Bi  bem  SReftebnffd^e  to  e^me  malber  fab  Iranern 
önb^l^euct  §erman  flüterö  bnber. 

3t.  lanb  to  IUI  fci^epel  Iranern  in  bem  toilenborne  »nb 
^uet  ^  er  man  flüter«  onber. 

3t  II  lanb  to  II  fd^epel  Iranern  bnb  l^orit  to  beme 
^eiligen  cruce  mh  gelbet  II  fd^ej^el  Iranern  bnb  toegge  up  ben 
ftittin  fribad^  bnb  l^euet  bnber  l^afife  abbed  oon  bnferem 
fioftere  SBreibelar. 

3t  bem  l^eifigen  cruce  XXXII  j^en^nge  geuet  be  ftab 
to  |3atberg  bon  lanbe  bat  beö  clofter^  loa«  bnb  bat  i^euet 
^crman  ftüterö  alfo  bat  l^e  be  utgenet 

3t.  be  teinbe  np  beme  9?obenbcrge  be  gilbet  ia  bi  fe« 
molber  Iranern. 

3t.  e^ne  l^alue  l^oue  bar  filueö  bnb  l^euet  bnber  ^er man 
fluter«  bnb  be  atbe  Sff^nc)^  bnb  gilbet  ein  malber  Iranern* 

3t.  ttoe  lenber  in  ber  ttoerbede,  bat  ene  i«  eijn  loeje. 
?ojeIe  oralen. 

3t.  eJ^tt  lanb  an  bem  aSurenfd^cbe. 

3t.  e^n  lanb  in  ber  nunnenbede. 


154 

9ttUßtfiiu\tu* 

Primo  bc  gange  te^nbe  to  SBcrn^ncl^ufin  be  gilbet 
bi  aä)tz  matber  l^aucren. 

3tem  ben  redeten  l^off  ber  bon  patitxQ,  l^alff  ber 
i&ott  bcme  $«tgenl^ufe  beil,  bcn  ^tbt  bnbet  §ennc  bogclet«, 
§enfe  aÄotner«,  be  grote  tite,  be  boue  l^enne  bnb 
gilbet  Uli  ntdber  Iranern,  IUI  l^onre  bnb  IUI  füge  ctggere. 

Qt  bat  anbete  l^elffte  l^cJbe  ti>^  bon  ben  bon  beme  ^U 
benl^ufe»  '^) 

Qt  in  »ebene  ttoe  grote  l^oue  lanb  mtft  tobel^otinge 
©armerincl^ufen,  ber  i)^mt  e^n  2^ile!c  5IÄoIner3  onb 
gilbet  XX  ^äftpzl  Iranern. 

Qt  III  cotenftebe  be  l^orit  to  bem  fefenl^ufe. 

Qt  e^nen  l^alnen  teinben  to  l^elmerincl^ufen  bon»..*) 

3t  bat  gnt  to  Srenfd^ebe  bat  l^euet  toiben  l^enne 
bnber  bnb  gilbet  ein  matber  Iranern  bnb  l^orit  to  ben  benften. 

Qt  |)umer]^nfen  m^b  atte  f^ner  tobel^oringi^e  bnb  te 
toofte  bnb  l^orit  to  ben  benften. 

Qt  bat  gnb  to  SCib^ncl^nfin  bat  i^  looftc, 

Qt  aWeffincl^ufen  nt^t  finer  to  Be^oringe  bnb  gilbet 
II  matber  Iranern  bnb  l^euet  bnbir  ^enne  gerlageö. 

Qt  to  S3unferfen  ber  lofterie  gub. 

3t.  to^ebb^ncl^nfin  e^nen  l^off  be  gefbet  e^n  malber 
Iranern. 

Qt  to  ©tittbene  eijnen  i^alnen  teinben. 

^t  e^n  berbel  be«  teinben  to  toerfincl^ufin. 

3t  c^nen  l^off  to  §em^nc laufen  bnb  iö  toofte, 

3t  e^n  gnb  to  ©euerbincl^ufen  bat  l^euet  botet* 
toege  bnb  boit  IUI  fd^e:()et  Iranern,  lU  l^onre  bnb  lU  ftige 
etgere. 

3t  e^nen  ^off  to  ®  er  neige  bnb  l^orit  to  ben  benftcn. 

3t.  be  Steinbc  to  9larbi«  bc  fteib  l^nnbert  fd^iöinge 
tomofe. 


*?)  ^aäfixä^üdf  ifi  ^vu^QdfüQt:  (tem  decimam  lie  paliis,  de  qua- 
libet  domo  pfer  totam  yillain  vnuni  pulliun  preter  dotnuni  pleb«*»»  — 
«)  3)a«  (cftte  SBort  untcfcrltd^;  bic  ganjc  Stnie  ift  burci^tlri^cn. 


155 

gtcm  II  mrfbcr  l^aucrn  Don  beute  ffout  to  Äene^g^ 
Hn  t^unb  butDet  gotle  ^refen  ))or  bat  ad^e  beti  be^  tenbe« 
tc  SReneige.*) 

Stent  to  aWoIl^ufen  II  guber. 

Qttm  be  te^nbe  to  toebenl^agen. 

3tcm  in  atatmercl^ufin  e^n  gab  bat  gilbet  VII  fd&e^jel 
dauern. 

3teni  in  ?lbor^)  II  guber. 

3tem  IUI  malber  com«  baüit  bn«  to  alben  toelbe, 
bc  tot  l^eBt  bon  Otten  runfte  mib  II  ntalbet  i)on  bemc 
lehnten  bar  filueö  l^alff  e^n  bnbc  l^alff  anber. 

(^orbile 

Primo  §erman  «^3  bemc  ftc^ntoege  XII  mübbe 
com«,  ^alff  i^auere  mi  ^alfj  rogge  t)on  bem  l^oue  to  balioid^* 

^t  ®txiaäf  Slnij)t]^ouer  be  geuet  bon  e^me  l^oue 
to  ÜDattoid^  VIII  mübbe  com«  i^alff  l^auere  bnb  l^alff  rogge 
bat  nemet  er  ^eile  np  to  erme  ßjne,  bar  gcnet  l^e  to  III 
^onre  önb  HI  ftige  eigere  t)nb  bon  e^me  lanbe  bat  l^ort  in 
bat  iidftpzi  lanb  to  SRiffincl^nfen  toan  i^e  bat  fegit  m^b 
to^ntercorne  fo  genet  fft  II  ^ä)tptt  rogge  toan  f)t  ib  fegit  m^ 
fomercornc  fo  genet  f)t  II  fd^e^jil  Iranern  be  »aüit  beme  doftere 
k  ben  e^gern  nnb  i^onren. 

3^t.  bon  beme  gnbe  to  glle  tjaUit  Vni  mnbbe  com« 
§alff  rogge  onb  ^alff  l^anere  onb  l^euet  to  bnffir  tib  bnbir 
f)an6  aSoben* 

3t  e^n  gnb  to  tengenelbe  bat  gilbet  te^n  mnbbe 
com«  l^alff  i^anere  onb  l^alff  rogge,  IUI  l^onre  tjnb  IUI  ftige 
eljgere  bat  l^enet  bnbere  ^erman  l^eltoig  »nb  l^enr,  ointeL 

3**  ©erbrad^t  VII  mubbc  Iranern  bon  bem  gnbe  to 
^ell^u^. 

3t  gojefe  f^egeler  VI  mubbe  com«  i^alff  l^anere 
bnb  l^alff  rogge  t>cn  eifmt  l^one  9ie!ertnc]^nfen, 

3t  biff  ad^tebeil  an  bem  tei^nben  to  5DaIti>ici^. 

3t  ben  Sei^nben  to  (gtte  gelife  l^atff. 

3t  §ane  naten  IUI  gnibene  gelbe«  in  f^n  l^n«.*®) 


bttt(i^flncl^en« 


156 

Qt  <^cnnc  3^ttncfrat»ern  ougc  eignen  gulben  gelb 
m\>  ueött  in>  fcnte  a»id^acL 

3ft  to  beme  granletiBergc  VIII  gulbene  gelb  bnb 
baCit  u:()  bnfir  brotoen  bad^  led^ttn^ffc, 

3»eäie(Ie. 

Primo  bon  btifeme  l^ufe  bnb  l^oue  in  ber  ^at  bnb  bon 
beme  gube  to  gutterincl^ufen  IUI  mübbe  roggen  bnb  IUI 
tttübbe  Iranern  bnbe  tetnben  bnb  nd^ten  alfe  bat  ueütt, 

Qt  to  SRien  batttt  II  mübbe  m^ffd^el  bnb  II  mübbe 
Iranern  bnb  1  j)unb  tDaffi^  bnb  bat  genet  np  buffe  ttb  be 
j)elmecfen  bcd^ter  l^euet. 

^t  to  35ernbor;t)  IUI  mübbe  roggen  IUI  mübbe 
dauern  ber  ^onre  bnb  IUI  ftige  engere  bat  nu  ntgeuet 
»itringe^  ftoager. 

Qt  to  SRiffd^encl^nfen  l^eBBe  lo^  IUI  l^oue  be  gelbet 
io  e^tt  bifftel^atff  mübbe  roggen  bnb  IUI  mübbe  Iranern  bnb 
fd^e^jel  com  toab  be«  gefegtt  loert  bat  geuet  beme  cloftere 
tetnben  fo  lool  alfe  be  burfcr.  l^oue. 

Qt  to  §ertncl^ufen  l^ebBe  toi  e^nen  l^off  be«  l^euet 
§erman  granfenberd^  e^n  berbel  bar  genet  f)t  bon  III 
mübbe  com«  ^alff  l^anere  bnb  i^alff  rogge  be  anbern  bre  berbet 
be  Söill^elm  be«  metger«  fon  bnbir  l^enet  bar  genet  l^c 
bon  ttoelff  mübbe  com«  ^tff  ^anere  bnb  l^alff  rogge. 

SBoIcmerfett. 

Primo  bon  be«  |3ronefte«  toegene  bon  Sorbe ^a  l^ebfee 
rs>\f  XXIIII  gnibene  gelbe«.  '^) 

Qt  IUI  gntben  gelbe«  m^b  l^anfe  bernbe«  anuatira. 

Qt  e^n  gnt  to  Intl^erfd^en  bnb  l^enet  bnber  l^cr 
fanber  be  effd^ebergl^  ad  uitam  suam. 

Qt  to  Slborj)  l^ebbe  totf  eijnen  l^off  ben  ^tmt  bnber 
fanften  bnb  geuet  e^n  molber  Iranern  nu  ber  t^b. 

3ft  eijn  gub  bnb  l^euet  bnber  nu  ber  t^b  be  eilen«« 
b ediere  b^  namen  Sorb  bnb  gelbet  III  mübbe  Iranern. 


11)  B^itx  burd^jlrid^en ;  bte9  unb  \>a9  fotgeube  i^  t>on  einer  iün^ 


157 

St  tc  rc^nc^gi^c  l^cbBe  totf  ben  ffalmn  tenbcn  »nb 
g^tbet  i\)  jeucn  molber  lorn^  bnb  ol  na  gl^ebore  fo  mannid^ 
anebd  efte  l^oitcftebc  fo  mannici^  l^on  iiS  l^c  fd^ulbtd^. 

3t  to  5Worbef  bcu  tc^nben  ^alff,  bot  of  ht)  VII  moIbcr 
fcrnö  cf  aä)it  bnb  l^onre  toan  bar  n)e  toonebc. 

3t,  to  5Öfofl^ufen  l^ebbe  to^  ben  tenben. 

Anno  domini  millesimo  CCCC^  XVIIL*«) 

®^t  i«  b^  tat  be^  lanbeö  bnbe  ber  ederc  bnfeö  l^ouc« 
tu  Dreuere  bt  gelegl^en  \}^  r^ppt  ginf^t  albcn  Stuben  bnbe 
be  l^ebbe  \o\)  bn^  getoifen  taten  bon  ben  eruen  bar  feine«  be 
t>n«  bat  gen)ift  ^zbUt  to  bem  erften  legl^et  bar  c^n  bifgerbe 
i\f  ^inr*  Ofttoigl^eö  lanbe  bi  bem  neteln  33ufd^e.  —  Qttm 
öirbel^alff  morgigen  h\)  ber  ^ancfel.  —  Qt  e^n  fe^gerbe  b^ 
ferfticne  bon  becl^etni  in  bem  ferfbale  to  ÜDreuere  in  bem 
!Dor)}e  i>p  be  toeftfiben.  —  3t.  e^n  bifgl^erbe  in  bem  lerlbate 
bi  bem  groten  l^one.  —  Qt  e^n  bifgerbe  t>ppt  ber  gunber 
^ege*  —  Qt  II  morg^en  an  ber  bnrftrate  bi  fnnte  Siemens 
lanbe.  —  3t.  ^i?n  S)rigl^erbe  bi  §inr.  ofttoigl^e  bj):()e  be 
oftfiben.  —  3t.  I  morgige  an  ber  burftrate  bnbe  bar  l^arbe 
6^  1  morge  ber  rorct  er  e^n  an  ben  anberen.  —  3t.  HI 
morgigen  bi  3ö^^tte  bon  8on,  —  3t«  V  morgigen  bi  ber 
tercbefe  in  bem  taten  b^>^3e  bi  gnetfiben.  —  3t.  ^enet  bnfe 
^off  in  bem  J)or^)e  e^n  fe^gerb.  —  3t.  I  feögerbe  ond^  b^ 
bem  feluen.  —  3t.  ^cirbe  bi  bem  fmebeler,  —  3t.  H  morgige 
mä)  bi  ber  ferttefe  bi  bem  taten  'oppc  be  jnetfiben.  —  3t^nt 
^euet  bnfe  l^off  in  bem  ®orj)e  e^n  fe^gerbe.  —  3t.  ^arbe 
bouen  bem  l^onc  II  morgigen,  —  3t.  in  ber  l^alenbrebe  V 
morgen.  —  3t.  HI  morgen  bi  beö  füren  tanbe  ond^  in 
ber  ^len  brebem  —  3t.  e^n  fe^gerbe  bi  ferftian«  t^pp^ 
ginfib  J)renere.  —  3t.  ^^n  bifgerbe  b^3pe  ben  l^oneten,  — 
3t  III  morgigen  bi  l^inr.  Dfttoigl^e  bat  fd^nt  b^)^)e  ben 
bnberen  fofttoeg.  —  3t-  ^i^  brigerbe  b:t)^)e  ber  ©otten  to  bre:' 
uere  bnb  c^n  l^atff  morgige  bar  ^  be  fc^nt  b^3^3e  bat  Brot  — 
3t  bar  neft  bi  b^sloert  IUI  morgigen  oftert  bi  fmebeler 
^ppt  bi  S33eftfiben  bnb  ftotet  an  bi  tan.  —  3t.  e^n  brigerbe 


12)  2)a«  fofgenbe  xft  j»or  öon  ber  ättcvcn  ©öub  ober  mit  Meid^crer 
2Htitc  gefdj^riebcn. 


158 

Bi  ^rcncgl^cn  oppt  btc  ben.  — ^t  e^n  fe^gcrbe  W  ^fol^ane 
)»on  icxt  "oppt  be  oftfibcm  —  Qt  e^nen  morgen  U  t>em 
fmebelcr  bi  bem  grcuen.  —  Qt  1  brigcrbe  lanb  bt  beut 
grotcn  i^oue  tomn  bemc  !3Dor^)«  bnbir  öon  8on.  —  3t.  I 
l^alff  ntorge  Bt  ber  .  ,  •  ,  **)  —  Qt  e^n  btfgcrbc  Bt  Bu!c 
b:()^3e  be^  Oftfibett«  —  Qt  11  morgigen  att  bettt  ntolen  »egl^e 
Bouen  ©teuere.  —  Qt  I  ©rigl^erbe  Bt  bent  tnttihn  l^ouele.  — 
Qt  n  morgl^ett  ait  tocn  ftuden  Bt  bem  BralenBergl^e.  — 
Qt  I  bifgerbe  Bi  ©oBelett  falcn  b))C  be  ujeftfiben.  — 
Qt  I  aiobett  ed^t  b^)e  be  toeftfibcn  of  Bi  taUn.  —  ^t  e^ne 
robett  ec^t  Bi  laUxt  b^>^)e  buffe  f^beit  breuerc  )i>p  ber  Butten. — 
3t.  e^n  feggl^crbe  in  ber  boben  Breben.  —  Qt  I  toben  bnbe 
e^n  bregl^erbe  fd^ut  bt>:>)e  ben  fofttoed^  efte  t>p  ben  tenterbc 
mäf  bat  iö  aöouer.  —  Qt  e^nc  roben  Bi  neuen  bteuete  b^) 
be  toeftfiben  tufd^en  beute  falen  bnbe  beut  juren.  —  3t.  I 
!Dtig]^etbe  Bi  ®obetbebem®to[ten  b^>^5e  be  oftftben.  — 
3t  II  ntotgl^en  Bi  beme  feinen  )oppt  be  toeftfiben*  —  3t  HI 
juotg.  B^  3^^Ätte  bon  Ion  'oppt  be  »eftiftben.  —  3t  Hl 
ntorg.  ba  be  fule  ^nnc  ftet  Bi  bem  l^emet  toege.  —  3t*  I  fc«* 
gerbe  Bi  rubber  b^)  be  loeftfiben  Bi  bem  effelet  toege.  — 
3t  II  toben  Bi  neben  temen  toege  ....**) 

Sllbu«  fint  be  edete  t>nb  laut  be  tenb  brijg)^  fint  in 
Bolfen  l^oue  gelegen  to  latetuelbe  bot  bet  ftab  to  bemc 
Berge. 

Primo  in  beme  fd^ebe  eijn  feßgctbe.  —  3t  in  beme 
elBetba«  bole  e^nen  f^atutn  motgen.  —  Qt  B^  beme  SBinget* 
Botne  e^n®t^getbe.  — 3t  in  beme  letctoege  e^n  feuengetbe. — 
3t.  in  ben  lem^sen  e^n  fe^getbe.  —  3t.  in  ben  lettoen  eljn 
tjifgetbe.  —  Qt  in  ben  lem^^en  e^n  feögetbe.  —  3t.  ad^ter 
ben  laictofen  e^n  feögetbe.  —  3t  B^  beme  •  •  .  *^)  —  3t 
an  bet  amBotft  leget  e^n  adfet  be  geuet  bc  ttointigefte  gatuen.  — 
3t.  in  ben  Iem^>en  betbenl^aluen  motgen. 

3t  to  ©tormBtof  II  molbet  l^auetn  in  ben  te^nbcn 
bot  ben  gtoten  Bleffen  to  toebetlo^je  bot  XX  gulben. 

13)  @ang  tcrf(i^aBt.--  u)  ©ic  folöenben  12  Seileti  flnb  fo  ücrWabt, 
bag  nur  n^  einj^e  SButtc  gelefcn  »crbetv  ft^nn^n.  —  is)  2)i«  «fixere 
iBesetci^nung  ift  toegrobirt. 


159 

Anno  demini  millesimo  quadrtngentesimo  qaadragesimo 
quinto  in  die  Euslachij  et  sociorum  eins.  ^^) 

T>it  ftnt  blc  gdere  bie  bar  Igoren  in  ben  l^off  to  eile 
»nb  önfct  l^cten  t>an  Sre^betat  fint  to  ernte  bei^Ie. 

SEl^o  bcnt  irften  c^nen  morgen  ttotffd^en  toebeftnbe  bnb 
Rennen  ban  (Snfe. 

3t  I  morgen  an  bem  ^fenterg«  toegen,  Bouen  3«>^ö^ne« 
glodfen.  —  3t  I  morgen  ii)  §erf:()orn.  —  -3t  I  morgen 
h\}  bibcrtd^  fte^ntoege,  —  3t  '  »torgen  i\)  l^artman 
frfe^  b:p  bem  Berge.  —3t-  I  morgen  an  bem  ^)enbeIoe  onbcr 
bem  gronen  toege  onbcr  flodener«  lanbe  l^cr.  —  3^*  HI 
cirbel  \>p  lonnen  lanb  l^er,  borne  an  bem  j^enbeloe. —  3*^»^ 
I  morgen  borne  »or  bem  :j)enbeIoe,  t)or  borftenberge«  lanbc 
^r.  —  3t-  I  morgen  t>p  bem  ^jenbeloe  b^>  §inrid^  brunen 
lanbe  l^t.  —  3t-  H  morgen  bor  bem  ^jenbeloe  benenen 
funnenfd^^ne  |er  mit  bem  fte^n  f)cpt.  -^  3t.  H  morgen 
u}>  bem  :|penbetoe  bonen  l^inric^  brunen  lanbe  l^er.  —  3t-  I 
morgen  me  eber  m^n  bnber  lonnen  lanbe.  —  3t-  I  morgen 
bellen  ber  toefe  bfy  öorftenberg.  —  3t-  n  morgen  an  ttoen 
cnben  r>p  bem  n^etloe,  bat  l^inberfle  enbe  to  norbernbede 
»ort  bnb  bat  onerfte  enbe  to  ÜDor^)ettcn  toart  —  3t-  H 
morgen  me  eber  m^n  an  bem  borbern  bedeffen  loege  to  ber 
ftat  toort  an  bem  Bebben.  —  3t-  H  morgen  me  eber  m\fn 
knenen  bem  bebben  l^ermart  to  ber  ftab  »ort — 3t-  I  morgen 
m  htm  bebben  b^>^)e  i^inrid^  Brnnen  lanbe  l^er.  —  3t-  I 
morgen  ^ppt  JRnteman«  lanbe  l^er.  —  3t-  I  morgen  ^ppe 
|)inrid^  Brnnen  lanbe  l^er.  —  3t  II  birbcl  B^  §erman^ 
ri^ter«  lanbe.  -—  3t-  HI  b^rbel  bnber  bem  gronen  toege 
^c  to  noxnbernBefe  toart  me  eber  m^n.  —  3t  I  morgen 
an  bem  feinen  gronen  toege  bor  ^an«  fcrft^anö  l^er  onb 
te  e^n  anetoenb.  —  3t*  I  morgen  Bonen  33elen  fegerter^ 
lanbe*  —  3t-  HI  b^rbel  Bonen  §inrtd^  Brnnen  lanb.  :— 
3t.  I  morgen  an  ber  Bre^be  bnbene  l^er.  —  3t-  I  morgen 
an  bem  feinen  lanbe  t>p  l^inrid^  Brnnen  lanbe  l^er.  — 
3t  e^  morgen  b^)  ber  ^e^ben  bnber  |)inrici^  Brnnen  ^er. — 
3t  I  morgen  bor  ber  i^e^Ieben  b})§inr.  Brnnen  lanbe  l^er. — 
3t  I  t>l^bel  bnber  bem  gronen  toege  i^cr  bor  bem  Hennen 
^eölebe.  —  3t.  HI  birbel  me  eber  m^xt  Bonen  bem  toijgen 
brofe  t)or  glodenere  l^er.  —  3t-  HI  b^rbel  Bonen  Stode^ 
nere  bor  bem  luttifen  l^eflebe.  —  3t  II  morgen  B^  bem 
turg.  to  ber  ftab  totnt  bnfftt  bem  »ater  granen  bat  ban  len* 


*6)  SSon  einer  anbcren,  glct(i^3cttigen  $anb,  fel^r  beutUc^  unb  mit 
f(^»)argcrcT  S)ttttc  gefd^rieBcn. 


160  . 

gcfclb  lomet.  —  Qt  II  ö^rbd  6^  ber  »cfen  bnbcr  getlad^ 
fttialteö  l^er.  —  Qt  III  beerbet  t>p  ber  (Sdelfd^^cn  toefc  fftx 
bte  fee  ban  matten  l^ern  ban  ^reJ^betar  l^euet  tner  eber  m^n 
ane  geuerb.  —  ^t  lil  beerbet  buffit  ber  toefc  bor  l^inrid^ 
ban  gefeie  lanbe  l^er,  —  Qt  I  ad^ttocrt  ^ulte«  in  beut 
lengeuefber  Berge,  —  St.  I  ad^ttDort  l^ufteö  tu  bem  l^eölere. 


J)l?t  ftnt  bnfe  lenbcre  to  SJo^Begfc  bnb  fint  getoift  in 
beme  ^are  na  ber  geburt  xpi.  M^  CCCC^  in  bem  btff  bnb 
berttgeften  i?are,  Primo.  —  ^t  an  bem  babbenbergl^e  aL  — 
3t  i\)  bem  Iraenfte^n  VI  morg^en.  —  Qt  ii)  ber  [träte  tc 
XX  f d^e^.  —  3^t.  I  morgen  be  bar  b^>  gat  i\)  ben  lo^^ben,  — 
Qt  I  morgen  b^  ftoeber^  lanbe  bat  b^>  be  gaffele  fd^üt.  — 
3t  I  morgen  bonen  ber  [träte  bouen  gobelen  rattetfufen 
lanbe*  —  Qt  I  morgen  b^  ben  [te^n^open  bouen  g  ob  ein 
rattelf.  lanbe  l^er.  —  Qt  to  V  [d^e^).  bnbern  g ob  ein  lanbc 
]^er  benenen  ber  t;[ern!uten.  —  Qt  e^n  ^udt  bnber  ber  mor^- 
leölulen. —  3t  I  morgen  bouen  l^ern  ^  er  man«  lanbe  l^er. — 
3t  to  V  [d^e:j}.  itf  ber  ]^a[el  toe^ben.  —  3t*  I  morgen  bnber 
beme  l^udfelo.  —  3t  I  morgen  bouen  ber  lerfen.  —  3t*  HI 
morgen  be  lantp.  —  3t  V  fd^e^>«  bat  ouerenbcbbe.  —  3t  VI 
fd^ej).  geit  b^>  be  le^menfule.  —  3t.  to  III  \äfep.  geit  b^)  ben 
l^a«!en[te^n.  —  3t  to  III  [d^ej),  geit  loeber  ben  l^a[elen[te^n. — 
3t  VI  [d^e^>.  bat  barup  ge^t  —  3t*  I  morgen  bnber  beme 
]^afefen[te^ne.  —  3t.  I  morgen  b^>  bem  ferdwege,  —  3t  I 
morgen  be  bar  b^  nebergat  b^>  be  to^ben,  —  3t  I  morgen 
be  bar  bp.  —  3t.  I  morgen  b^  beme  [J^^)en  neber  geit  — 
3t  to  VI  \di).  hi)  an  fortten.  —  3t  C  morgen  be  monele* 
^öff.  —  3t  to  III  fd^.  bouen  ftoeber  l^er.  —  3t  to  V 
fd^e|3.  bnber  ftoeber  l^er,  —  3t  tom  l^aluen  motte  b^  beute 
[ogej)oet  —  3t  to  e^nem  l^aluen  motte  bnber  ftoeber  l^er 
"an.  —  3t  to  VI  [(^/bat  bar  loeber  geit  —  3t  to  V  fd^, 
bnb  geit  toeber  euerbe«  bon  tüten  laut  —  3t  ttoifd^eit 
ben  fte^nen  to  X  fd^,  —  3t.  tom  l^aluen  motte  bort  bar  bor 
^er.  —  3t  III  morgen  i\}  ben  I^nbenlnofen.  —  3t  onber 
ben  l^nbenlnofen  V  morgen.  —  3t  I  morgen  t)p  ben  ftünbcrn. 
®^t  i«  nod^  al  febid^  laut  ane  l^ott  bnb  be  broed  bor 
l^ebbe  io^  oud^  be^I  an.  ") 


17)  2(uf  bett  gtt>ct  folgcnben  ©citcn  fic^t  Uüd^  einige«,  aBcr  fe^r  i)er- 
t^aBt  anäf  \^xt  unt>  t>a  lieber  überfd^rieben;  fo  bag  e^  ntc^t  gu  lefen. 


vn. 

Jacobt  de  Susato 

aL   de  Sweve 

Chronicon  Episcoponun  GoloDiensinm. 

1420. 


<%fci 


>äcoB  ijüti  ^tott>t  ober,  toic  er  fid^  f|)dter  metft  nannte, 
Jacobus  de  Susato,  gel^örte  ber  in  ber  ißäl^e  öon  ©oeft 
unfähigen  SKtniftcrialfamitie  v.  ®njeüe  an.  *)  ©ein  ©eturt«- 
^(ä)v  Ift  nid^t  befannt.  Um  1390  trat  er  im  tlofter  ju  ®oeft 
ra  ben  ^rebiger^  ober  SJominicaner^Orben.  3wt  SJoKenbung 
femer  geiftlid^en  ©tubien  tonrbe  er  nad^  ^rag  gefd^tdft,  too  er 
ben  ®rab  eineö  iDoctor«  ber  Sl^eologie  erlangte.  Um  biefe 
3eit  erl^oB  fid^  bafetBft  bie  ©ecte  ber  ^nffiten,  beren  fefeertfd^e 


1)  3)ie  Ottcttcn  ber  fotgcnben  ^a^xx^ttn  pttb  außer  einer  bürf^ 
tigeti  SfJotij  in  ©^Bclö  8citräöcn  gur  »cjlfäUfd^cn  Äird^cn*  ii.  Siteratur* 
©efd^td&tc  (crpeö  ©cft  toon  @oefl)  £)8nal6rü(f  1793  ©.  6,  Bcfonber« 
Hartzheim  bibliotbeca  ColonieDsis,  Coloni»  1747*  p..  154  unt> 
b.  ©t einen  bie  Oucttcn  ber  tocfi:|)]^ätifd^ett  ^ijlorie.  ©ortntunb  1741 
6.  82.  S)cr  Scfetc  »erbanft  feine  ^aä)n^ttn  ben  aÄitH)eitungen  beö 
Dr.  3tabenia^cr  ju  @ocjl,  ber  fel^r  SBiele«  für  tocfifänfdjc  unb  nantentri(^ 
iür  bie  ®i\6)xäftt  i)on  @oejl  gefammeU,  aud^  in  feinen  Sammlungen 
ticiltoctfe  SlBfd^riften  toon  ben  arbeiten  unfere«  3acobu8  gemad^t  i}<it,  bie 
iebo<3^,  »egen  ber  Unleferlid^feit  be«  Original«,  nid^t  fei^r  gelungen  flnb. 
S)te  gutocrlägigflcn  Sf^ad^rid^ten  Jtnb  too^  bie  be«  \3e|uiten  ^axi^^tm,  htm 
außer  Echardi  bibliotheca  T.  r.  p.  774,  befonberS  bie  iWittl^ettungen 
ber  Otbc'iöBrüber  t)on  3acol6u«,  namcntlid^  be«  ^Jater«  fiubototcuß  Stiegen 
(Vossius  de  historicis  latinis  CHI.  p.  732)  unb  be«  ^aterö  Subn>tg 
6«ffett,  bantal«  (1743)  ^rior«  im  ^rebigerftofter  ju  @oeft,  ju  ©tatten 
lamen. 

11 


ie2 

(Sruttbffitc  er  fotool^I  in  ©d^riften  ate  in  f($oIaftifd^cn  5Di«|)u* 
tatiottcn  eifrig  UUxap^t^.  ©eine  SBemü^ungen  toaren  iebod^ 
ol^ne  erfolg.  Die  fanatifirten  Sbiffxazn  erl^ielten  bie  OBcrl^anb 
ttnb  nötl^igten  il^n  mit  bieten  anberen  !Dentfd^en,  ^rag  gu 
berlaffen.  ßr  BegaB  fid^  nun  nad^  Söln,  too  er  5  Qaifxt  lang 
JRegen«  ber  ©tubien  toar  nnb  1417  jum  ©ecan  ber  ti^cologi^ 
fd^en  gacultät  an  ber  Uniberfität  getoäl^It  tonrbe.  ©<>&ter  toar 
er  ©laubend^^nquifitor  in  ben  5Dioeccfen  Söln^  ^Bremen  unb 
^aberBom;  benn  er  nennt  fid^  feltft  in  einer  feiner  ©d^riften: 
Jacobus  de  Susato,  Ord.  Fratrum  prsadioatorum  et  Theo- 
logie Professor,  ac  per  provinc«  Coloniens.  dioeces.  Bremens, 
et  Paderbornehs.  haeretic®  pravitatis  Inquisitor.  !J)er  Befon* 
nene  unb  barum  erfotgreid^e  ßifer^  toomit  er  bie^  Stmt  ber^ 
toaltete,  foK  il^nt  ben  SRuf  ate  ffleid^tbater  be«  fiJnig«  bon 
®pamtn  ju»ege  getrad^t  l^aBen.  *)  (5r  fd^eint  aBer  benfelben 
enttoeber  nid^t  angenommen  ober  bod^  Balb  loieber  aufgegeben 
ju  l^aben,  inbem  er  fid^  in  ba«  ftlofter  gu  ©oeft  gurudEji?g,  too 
er  feine  3Kute  pr  StuöarBeitung  gal^Ireid^er  ©d^rlften  ber:» 
toenbete.  UeBer  feine  Xl^ätigfeit  aU  ^«fluifitor,  gaB  er  in  einem 
Befonberen  SBerle:  de  officio  Inquisiiionis  au^fü^rlid^e  SRad^^- 
rid^t  «fö  f<ip\i  SSlaxtin  Y.  1422  bon  ben  BeMl^rteften  8e]^- 
rem  ber  S^i^eologie  ©utad^ten  baröBer  einforberte^  oB  eö  erlaubt 
fei  ®efäße  unb  3^al^rrenten  ju  beräu^eren?  gaB  andf  QacoBuö, 
ote  ^Jrofeffor  ber  23^eoIpgie  gu  Söln,  mit  iöegug  auf  eine  frü- 
l^ere  ßonftitution  beö  ^oBffö  önnojenj,  ein  fo  grünblid^c^ 
iBotum  für  bie  Bejal^enbe  3Keinung  aB^  ba§  e«  iöul&u«  in 
feiner  ©efd^id^te  ber  Uniberfität  ?ßari«  loörtiid^  aufgune^men 
ber  aRül^e  toertl^  l^ielt.  3ulefet  loar  er  SJeid^tbater  unb  ^atif 
bee  grjBifd^ofö  ÜDiebrid^ö  IL  bon  ßöln^  ate  toeld^er  er,  fo 
lange  er  leBte,  einen  fo  tool^ft^ätigen  ©nfKuß  auf  beffen  knU 
fd^Iietungen  üBte,  ba§  mon  glauBtc,  bie  üBereiften  SRaag*» 
regeln,  loeld^e  ber  erjBifd^of  f^äter  gur  SBefteuerung  ber 
©oefter  SBürger  traf  unb  n>oburd^  er  bie  unglüdtßd^e  ©oe^er 
ge^be  beranta^te,  bie  gulefet  bie  Trennung  ber  ©tabt  bom 
C>ergogt]^um  ©eftfalcn,  gu  ii^rem  unb  be«  ganbe«  gleid^  großen 

2)  ©0  Berid^tct  ».  ©tcincn;  ^atftl^cim  fti^cint  aBet  bie  ©ad^e  ju 
IcgÄcifcln. 


163 

^(Sfabtxt  UtoixUt,  iDftrben  nid^t  ptt  Kudffli^mtg  gefontmen 
fcin^  »emi  ^acoiu«  bamate  «o^  gelebt  l^Stte,  gr  ftart 
nämlkl^,  na^bem  er  50  Qaffxt  im  Orben  gelAt,  mit  rafttpfer 
ffiitifatnicit  fflr  bie  S^ufgaBe  feinet  SeBcn^  gearbeitet  wtb  feöa 
ßt})erlü^ctt  fitÄfte  crfd^ä^^ft  ^atte,  im  3.  1440-^) 

aSott  feinem  tJtctjje  fotoo^I  al«  bon  fetner  umfaffenbcn 
teiffeaf d^aftlid^en  2ltt«btlbiing  geben  bie  bieten  ©d^riften  S^W^% 
tt»ld^c  er  übtr  tl^eologifd^e,  <>]^iIofo^]^tfd^e  rnib  l&iftorifd^  @e^ 
genftättbe  imb  jtoar  in  bcr  toeitcften  Sütöbcl^nung  biefcr  !j)i«<ri* 
iflmm  lyerfaftc*  2)ie  meiften  berfetben  tourben  Bio  jnm  ^al^rc 
1743  int  !£)onttnicanerfiofter  iu  @oeft  attfbemol^rt  nnb  finb 
tat»  toenigftend  ben  Zitzin  naäf  axtö  ^axl^tbü^  bibliotheca 
Coloniensis  bdanni  @d  finb  folgenbe:  1«  Cömmentaria  in 
Mattha^nm ,  in  4  partes  distincta;  5  f^oßonten;  —  2.  Com- 
menlaria  in  Ubrum  Ecciesiasticl ,  Sapientis,  Matbc^i  et  qpi*- 
stolam  ad  hebrsBOS  1  f^oliant;  —  3.  Commentaria  in  Epi- 
stolam  ad  Titum  2  Folianten; — 4.  Chronicon  veteris  testa* 
nenti  foL;  —  5.  Expositio  miss»  foL;  —  6.  expositio  super 
iBare  magnnm.  foL;  —  7.  Bber  distinctionum  secnndum 
alphab.  3  f^oßanten;  —  8.  Varia  opuis^cula  et  tabul»  tfaeolo- 
^cfd  foL;  —  9«  In  quatuor  libr.  Sententiarum  2  Folianten;  — 
10.  de  hsßresi  et  haeretlGis  &.  foL; —  11.  formularlum  inqoi- 
Ätion.  hsßteü<^  pravitatis;  —  12*  Super  postillas  Tboms» 
Ercfastett.  fol.  —  13.de  quatuor  virtutibus  cardinalibus  4^;  — 
14.  fabul®  moralizataa,  4**;  —  15.  parva  Chronica  ab  orbe 
eondito,  4P;  — 16.  Sermones  de  tempore  et  sanctis^  3  iBbe. 
in  4^;  —  17.  Varii  sermones,  3  JBbe.  4P;  —  18.  Expositio 
super  BfatttoBum,  4P;  —  19.  de  origine  et  unitate  ecelesite, 
4^;  —  20.  de  exordio  confirmatione  et  privilegiis^  ordinis 
nostri,  usque  ad  ann.  1415,  4^ —  21.  CoUecta  quaedam  de 
conceptione  b.  M.  V.,  4**;  —  22.  Vari«  qucestiones  Sßola- 
stic»,  4®;  —  23.  de  privilegiis  ordinis  praedicatorum,  4^;  — 
24.  super  paternoster  et  decem  pr«cepta,  4^;  —  25.  Libri 

3)  \>,  @tcincn  ft^Ucgt  aus  bcm  Umfianbc,  baß  btc  Chronica 
Archiepiscoporum  Coloniens.  mit  bem  3a\)Xt  1420  enbtgt,  baß  an^  ba8 
SeBett9jieI  toon  3acoBu8  nid^t  toeiter  gereid^t  ober  er  tfoäf  bamal^  @4>efi 
»ttlaffcn  l^aBc.  ©cibe«  ifl  aber,  n(täf  ben  genaueren  5«ad^rtdjten  ^ar^- 
\tm9  irrig. 

11* 


164k 

distinctionum  secund.  alphab.,  21  93be.  4P;  —  26.  Index 
raper  alphab.,  4*^; —  27.  sermones  de  tempore,  2  93bc.  gr. 
8*;  —  28-  Conciones  divers»,  4®;  —  29.  sermones  de 
tempore  et  sanctis,  8®;  —  30.  divers»  materi®,  8^^;  — 
31.  Varia  opuscula,  8*^; —  32.  Regislrum  super  librum  fra- 
tris  Armandi,  4®;  —  33.  Vit©  veterum  Philosophorum  et 
summa  moralium,  8®;  —  34.  Philosophia  mariana,  in  (pia 
per  varias  conclusiones  laudes  b.  M.  V.  ordine  alphabetico 
recensentur;  —  35.  Tractat.  de  hora  mortis  Christi* 

SSon  aßen  btcfcn  SBcrlen  ift  leinet  gebrudt,  aud^  jc^t 
tieKetd^t  leine«  mt^t  borl^anben*  S)ie  Sibßotl^ef  be«  ©ocfter 
©ominfcanerÄoftcr«  ift  öerfanft;  bte  alten  5IKanufcripte  t>on 
Qacobn^  [inb  toal^rfd^einltd^  fämtnttid^  al«  veraltete  Sl^artcfen 
berjettelt*  9iur  ein  SSotumen  in  gr.  8^  i)ieöeici^t  bte  Stummer 
30  ober  31  beö  ijorftel^enben  SSergeid^ntffe«,  ^at  fid^  erl^alten 
unb  fcefinbet  fici^  jiefet  in  ber  ©oefter  ©tabtbtbltotl^ef.  ©affette 
»erbanft  feine  (Srl^altung  ujal^rfd^etnlid^  ben  l^iftorifd^en  Str* 
Beiten,  toeld^c  e«  entl^&ft;  nämltd^:  36.  Chronicon  ab  origine 
mundi;  eine  SOäeltgefi^id^te,  reid^enb  Bt«  auf  3^uliuö  Säfar;  — 
37.  de  origine  regni  francorum;  i^ört  mit  ÜDagobertl.  auf;-— 
38.Recensio  regum  Francorum;  —  39.  Chronologia  comilum 
de  Marka,  retci^enb  Bio  gum  3^.  1390;  —  40.  Chronologia 
Comitatus  Hollandi®;  —  41.  Chronicon  Archiepi  Colon. 
Friderici  de  Saarwerden;  —  42.  SSorrebe  ju  einer  ©d^rift, 
»eld^c  bte  Vitas  pontificum  entl^alten  fottte;  —  43.  Epistola 
Bernhardi  de  cura  domestica;  —  44.  Commentarius  in  Pyt- 
hagor»  prsBcepta  et  »nigmata;  —  45.  Historia  Nectanebi 
in  di^ipttttf  gragment;  —  46.  Vita  et  scripta  poetarum 
Virgilii,  Statu,  Ovidii,  Horatii  et  Juvenalis;  —  47.  Historia 
«mnium  70  discipulorum  D.  N.  Jesu  Christi.  !Der  SSorrebc 
infolge  gefci^rieBcn  1412;  —  48.  Prologus  beati  Hieronymi 
presbyteri  illustrium  virorum;  —  49.  Aurea  bulla  Caroli  IV.;  — 
50.  Tract.  de  modo  observandi  quodlibet  interdictum  per 
Johannem  Andre».  5Dtefe  unb  bte  ijorlge  5Rumnter  ftnb  üon 
einer  anberen,  totetool^I  gletd^jeittgen,  $anb  ate  ber  be6 
OfacoBn^;  —  51.  Chronicon  episcoporum  Coloniensium,  Bt^ 
juni  3.  1420. 


165 

JBdh  bicfeu  ©tfideii  liefern  tote  nmt  ble  giuminern  39 
»nb  51,  ate  gu  ben  Ouetten  unfeter  Daterlfinbifd^en  ©efci^tci^te 
gc^iSrig;  bie  S«r.  41  tft  in  9ir,  51  lieber  berarteitet  unb 
kburfte  ballet  feine«  Befonberen  Sttbrud«.  3)a  ^acofcttö  fo 
fe§r  öiel  f^rieb,  fo  fd^rieB  er,  jur  ^^ttgetoinnung,  mit  auter^ 
orbcutfid^  )okUn  Stbbrebiaturen,  m^^atb  feine  §anbfd^rift, 
cbgtcid^  ni^t  grabe  fc^Iec^^t,  bod^  fel^r  nnbentlld^  unb  an  ein* 
jcinen  ©teilen,  Befonberö  tt)o  i^r  SWober  gn  |)iUfe  gefommen, 
ganj  unleferlic^  tft.  UeBer  ben  S33ert%  feiner  l^iftorifd^en  Ar- 
Seiten  ntSgen  fid^  biefe  fcttft  an^px^äftn.  äBte  »oHen  ^ier 
bcm  SScrf,  toenigften«  ba«  B^^S^^tg  ntd^t  berfagen,  bag  er  flc 
burd^  3«fäfee  unb  Slenbernngen  bon  3^it  ju  ^At  Bereici^ert 
irnb  öerbeffert  i)üt  unb  bag  fie,  je  näl^er  er  feiner  eigenen  3^^ 
fSnunt,  aud^  an  SBertl^  gunei^men.    . 


Anno  dominice  incarnationis  94  sub  Domitiano  impe- 
ratore,  sanctus  Maternus  primus  sedem  pontificalem  Agri- 
pine  Coloniensis  ecciesie  adeptus,  Treuerorum  quoque  et 
TungroTum  pariter  episcopus,^)  sedit  annis  40  et  diebus  40. 
Quaram  terrarum  populos  idem  beatus  Maternus  predicatione 
sancta  conuertit  ad  fidem  domini  nostri  Jesu  Christi.  Obiit 
autem  in  Colonia  anno  dni.  134,  cujus  corpus  miraculose 
translatuin  fuit  Treuerim  et  ibi  sepnltum.  Nam  post  ipsius 
sancti  yiri  obitum,  Treuerenses  et  Tungerenses,  quorum 
insimul  fuit  episcopus,  profecti  Coloniam,  singuli  corpus  sui 
pontificis  repetebant,  in  qua  quidem  disceptatione ,  hortatu 
angeli  dei,  in  specie  cujusdam  senis  honorabilis  apparentis, 
fünere  sancti  viri  cuidam  nauicule  imposito,  sine  remige  et 
absque  nauclero,  contra  impetum  Beni  fluuii,  nauicula  ipsa 
sursum  diuino  miraculo  ferebatur  et  in  breui  bore  spatio 
miliari  confecto,  staute  ad  litus  nauicula,  in  loco  qui  post* 
modum  propter  tristitiam  Coloniensium,  suo  pastore  frauda- 

^)  In  marg.  fielet:  Tempore  istius  fecerunt  Treuerenses  subter- 
ranenm  vini  dactum  a  Treueri  vsque  Coloniain,  per  quem  roagnam 
copiam    yioi  Coloniensibus    amicitie    causa .  roisere«    Hys    diebus  venit 

Treuerim  sanctus  Nazarius  predicans  Christum   k infeliciMimo 

ünperatore  Cornelio,  Domitiano  Imperatori  delatuf  est« 


166 

forum,  Ruwenkyrchen  est  vocatus,  sed  nunc  mutato  nomine 
Roydenkercben  dicitun  Treuerenses  beati  yiri  reliquias 
recepenmt  ei  ad  ciuitalem  suam  Treuerim  apportantes,  in 
dondno  sepulture  tradiderunt.  Baculus  siqäidem  sancti  Petri 
apostoli,  quo  dictus  S.  Maiernus,  prout  in  ipsius  habetur 
legenda,  fuerat  a  morte  suscitatus,  hoc  modo  postimodnm 
Treuerensibus  est  ablatus*  Nam  dum  S.  Seruatius  Tugu- 
rensis  et  Trajectensis  episcopus,  in  spiritu  diuinitus  cogno- 
uisset,  vniuersas  Gallie  ciuitates  per  Attylam  Hunnorum 
regem  esse  vastandas  et  ecciesias  incendendas,  preter  eccie- 
Slam  s.  Stephan!  Hetensem,  et  ipse  hoc  Treuerensibus  et 
aliorum  locorum  fidelibus  nunciasset,  omnes  reliquias  sanc- 
torum  Treuerenses  vna  cum  dicto  baculo  s.  Petri  ad  pre- 
fatam  bti.  Stephani  ecciesiam  Hetis  transtulerunt.  Sed  post 
vastationem  predictam  Hunnorum,  pace  reddita  ecciesiis  et 
primarie  ipsi  Treuerensi,  omnes  suas  reliquias,  preter  dictum 
baculum  ä  Metensibus  receperunt,  posteriori  vero  tempore, 
regnante  magno  et  primo  Ottone,  Bruno  frater  ejusdem 
Ottonis,  Coloniensis  archiepus,  magna  fretus  potentia,  dictum 
baculum  ä  Metensibus  extorquens,  ipsum  Coloniensi  ecciesie 
dono  dedit.  Sed  postea  ad  instantiam  bti.  Egberti  Treue- 
rehsisarchiepi,  Barinus  coloniensis  archieps  dictum  baculum 
secans  per  medium,  superiorem  partem  sibi  retinuit  reliquam 
partem  Treuerensibus  remisit.  Fuit  autem  dictus  btus.  Ma- 
ternus  discipulus  bti.  Petri  apostoli  et  per  ipsum  cum  bto. 
Euchario  et  s.  Yalerio  de  discipulis  in  Gallias  ad  predicandum 
ibidem  christi  fidem  destinatis,  qui  et  tres  sancti  viri  pre- 
dicti,  dicuntur  fuisse  ex  numero  72  discipulorum.  Cetera 
acta  et  gestä  sti  Materni,  in  legenda  ipsius  et  sanctis  libris 
plenius  continentur. 

Post  obitum  siquidem  s.  Materni,  vsque  ad  tempora 
6.  S  euer  in  i  qui  2do.  loco  successit  in  pontificatu  Coloni^ 
ensis  ecciesie,  in  314  annis  nulli  reperiuntur  in  Coloniensi 
ecclesia  episcopi  prefuisse ,  ^)    de   quo  apud  diuersos  varle 


5)  Wlit  bctt  SCngaBftt  unfcrcö  9aco6a8  |Ummctt  bic  Sttcreti  «er^ 
gc^mffc  bcr  cötnifd^cn  Sifd^öfc,  3.  ^.  btc  Bei  Böhmer  fontes  rerum 
gerroanicanim  11.  271,  282.   HL  340.    3ünACTC  3.  ©.  Crombach  Ser. 


167 

sunt  coBJecture,  vel  quod  forte  ciuitas  Coloniensis  in  pag^a- 
Rismnin  faerit  relapsa,  vel  qaod,  si  qui  eidem  prefuerint 
episcopi,  ftierint  occolti  propter  roetum  persecutionis  fidei 
christiaDe  yel  forte  quod  Treuerenses  Coloniensem  ecclesiam 
cm  sua  rexerunt  vsque  ad  tempora  imperatoris  Theodosii 
2,  cujus  imperii  tempore  pontifices  Galliamm,  cong^egati  in 
coDcilio,  quendam  Eufratem  arrianum,  qui  Coloniensem 
ecciesiam  de  facto  occupauerat,  solempniter  deposuerunt^ 
nibstituentes  in  locum  ipsius  beatum  Seuerinum. 

Sub  imperio  Theodosii  2.  cujus  Imperium  incepit  sub 
anno  dni.  427,  cum  ecclesia  Coloniensis  variis  hereticorum 
perturbationibus  lacerata,  post  b.  Materni  obitum  absque 
certo  et  nominato  presule  stetisset  per  annos  414,  sicut 
habetur  in  precedentibus ,  successit  2^  loco  in  regimine 
ipsius  s.  Seuerinus  (ao.  dni.  448)  cujus  sanctitas  et  vita 
simui  et  tempora,  que  in  scripturis  faabentur  satis  clara  et 
nota,  cujus  corpus  sepultum  est  in  ecclesia  Colonie  sui 
Dominis,  quam  ipse  in  honorem  89.  Cornelii  et  Cypriani 
Yiaens  constnixerat  et  collegium  fratrum  ad  seruitium  diuini 
cultus  in  ea  instituerat,  clarens  virtutibus  ac  miraculis,  in 
sunima  habetur  reuerentia  et  honore.  ^) 

Tertio  loco  successit  in  pontificatu  Coloniensis  ecciesie 
b.  Eaergislus.    Hie   b.  Seuerini   discipulus,    qui   et   in 

episcoporum  Colon,  ad  cap.  ult.  Lib.  f.  histor.  Ursulan®,  Stangefol 
anoftl  drculi  Weitphalici  Lib.  I.  ad  ann.  130,  173  unb  naäf  i^nett 
Mörckens    conatus    chronologicus    ad    catalogum    episcoporum    etc. 

Colon,  p.  18  sqq  nennen  at9  bte  nSd^|len  iRa^fotger  bon  Wlattxnn^, 
ber  m^  t^nen  115  Salute  alt  getoorben  nnb  naä>  40iäl^vtgem  9{egintent 
ben  14.  @e^tbr.  b.  3*  128  gep^J^^fn  H«  foK,  foraenbc:  ^aulinuö  t 
liKai  170.  —  ayjarcelln«  ober  Cl^arentiu«  f  4.  ©e^tbr*  200.  — 
«quilittu«  t  238.  -  8c»o(btt8  ober  Clcmatiu«  t  280.  —  a»a# 
ttttttt«  11.  t  315.  —  ^,  »urbe  346  »cgcn  ©ärejlc  entfcjjt  —  öu^irate« 
t355;  töorauf  bann  @eberin  folgte.  ®ute  Stußwrungen  über  bie  älteren 
»«WItttiife  ber  cörnifd^cn  «iri^e  unb  i^rc  crjlen  ©ifc^öfe,  flnbctt  jld^  bei 
Gramer  de  veterum  Ripuariorum  et  precipue  eorum  Metropolis  Co- 
loni»  statu  civili  et  ecclesiastico,  a  prima  gentis  origine  ad  annum  752. 
BoBoae,  1784  4®.  (3)er  geteerte  Cerf.  ©enebictiner  nnb  fprofeffor  an  ber 
tocrfitat  in  ©onn,  »ar  ein  ©ejtfale  an«  «atbe.  9l&\^tvt  Sflaä^xxä^tm 
i»oii  i^m  bet  ©eiber^  toefifSIifd^e  ißeitrSge  gur  bentfd^en  ©efd^id^te.  L 
1S2),  fobatttt  t).  ©rnm  bte  2age  ber  cötnif^en  Äir^e  in  ben  er^en  3ajr# 
to>ettett  il^rer  öntfleiung  jc  bi«  782*  »onn,  1788,  4«.  —  «)  9laA 
bot  in  ber  )>ortgen  9lote  gule^t  genannten  ^riftftettern,  f  Weberin  mci 
^^i^igem  ^Regiment  23.  Qctob.  403. 


168 

.  .  •  .  .  M^tini  episcopi  ymnum  angelicum  cum  suo  ordinis 
magistro.  Hie  postea  apud  Tungrynum  quod  et  Octauia 
.dicitur,  cum  illuc  ad  predicandum  et  instruendum  in  fide 
populum  visitaturus  accessisset,  martirio  est  coroHatus;  Cujus 
vita,  sanctitas  et  gesta  in  scripturis  satis  sunt  nota.  Corpus 
autem  ipsius  postmodum  per  Brunonem  coloniensem  archie- 
piscopum  sub  imperio  Ottonis  I.  cujus  frater  ipse  Brano 
fuit,  Coloniam  est  translatum  et  in  ecclesia  s.  Cecilie  hono- 
rifice  tumulatum,  clarens  miraculis  cum  digna  reuerentia 
colitur  et  veneratur.^) 

4®.  loco  successit  in  cathedra  Coloniensis  ecclesie 
Solin  US,  vel  Solatius.®) 

5^  loco  successit  Symoneus  vel  Summoneus. ') 

6^  loco  successit  Rem e diu s. 

7^  loco  successit  s.  Cunibertus  sub  imperio  He- 
raclii,  qui  cepit  imperare  anno  dni.  612  et  filii  ejusdem 
Const^ntini  III.  qui  cepit  ao.  dni.  639,  et  nepotis  Constan- 
tini  IV.,  qui  cepit  imperare  ao.  dni*  642,  et  Dagoberli  I. 
regis  Francorum  et  filii  ejusdem,  regis  Sygiberti.  Qui  quidem 
s.  Cunibertus,  Gallonis  incliti  ducis  Lotbaringie  filius,  sedit 
in  pontificali  cathedra  annis  40.  Hie  conuentum  fratrum 
instituit,  fundans  ecclesiam  in  honorem  s*  Clementis  extra 
muros  Colonienses  et  magnifice  possessionibus  dotauit,  qui 
hodie  est  intra  muros  et  mutato  nomine  dicitur  ecclesia  s. 
Cuniberti.  Et  nobile  opidum  Susatum  ad  possessiones 
Coloniensis  ecclesie  acquisiuit.  Sepultus  in  dicta  sui  nominis 
ecclesia  et  multis  choruscans  miraculis  et  multis  ecclesiis 
in  vita  largiens  elemosinas,  beate  vite  exemplum,  prout  in 
legenda  sua  et  scripturis  sanctis  inuenitur,  fidelibus  posteris 
reliquit.  Cui  eliam  s.  Cuniberto  prefatus  Dagobertus  inter 
reges  Francorum  primo  virtutibus  et  fama  nominatissimus, 
filium  suum  Sygibertum  sibi  postea  in  Francorum  regno 
succedentem,  in  annis  adhuc  adolescentie  constitutum,  tan- 

7)  etocrgisru«  t  24.  Octol6.  418.  —  8)  iKördcnö  Bemerff, 
bag  i5on  Slnbcrcn  »or  @oUnu«  f  470,  nod^  cinöefd^aUct  »ctbc:  S3[qut^ 
linue  H.  t  440.  —  »)  maä}  ©imonäu«  t  30.  ^tpt  500,  folgen  bei 
ÜJlörden«  erfi:  5)omttiattu«  f  560.-  (Sarätcrnu«  f  580.—  @bre- 
Ötfilu«  t  600  —  unb  bann  SRemcbiu«  f  18.  3an.  622. 


169 

quam  nutricio   commisit   et   Coloniam    direxit   conciliis    et 
doctu  ipsius  industria  rcgnaturum.  ^^) 

8^  loco  successit  Bocaldus  vel  Bochadus  subSige- 
berlo  rege  Francorum. ") 

91  loco  successit  Stephanus  temporibus  Theodorici 
pr.  reg.  Francorum.  *^ 

10^  loco  successit  Aldewinus  sub  predicto  rege 
Francorum.  *^) 

11°.  loco  successit  Gyso  temporibus  Lodewici  III. 
Francorum  regis  et  (sub)  Hilderico  I.  **) 

12^  loco  successit  in  pontificatu  Anno  primus,  tem- 
poribus Dagobert!  II.  reg.  Francorum.  Hie  est  sepultus  in 
Colonia  in  ecclesia  s.  Seuerini.  *^) 

13^  loco  successit  Pharamundus  sub  jam  dicto 
Francorum  rege  Dagoberte  II.  *^j 

14^  loco  successit  Agilolfus  sub  Reginfredo  et 
Hilderico  regibus,  Karolo  quidem  Martello,  qui  fuit  auus 
Karoli  magni  et  filius  Pipinii  II.  qui  et  Pepinius  grossus 
(iicebatur,  tunc  principatum  regni  Francorum  vna  cum  dictis 
Francorum  regibus  administrante.  Huius  s.  AgilolG  concilio, 
im  prefatus  princeps  Karolus  Martellus  cuncta  disponit, 
niborta  inter  prefatos  Reginfridum  et  Hildericum  fratres, 
reges  Francie  et  dictum  Karolum  principem,  pro  principatu 
Francorum  discordia  et  concurrentibus  ad  arma  partibus, 
prefatus  s.  Agylolfus  per  dictum  Karolum,  pro  pace  com- 
ponenda  mittitur,  et  in  partibus  Ardenie  juxta  monasterium 
Malmardiense  vbi  exercitus  Francorum  conristebat,  per 
satellites  Francorum  occiditur  et  martirio  coronatur.  Cujus 
stiani  vita  virtutes  et  acta,  in  legenda  ipsius  et  sacris  libris 
liicide  continentur.    Corpus  ejusdem  s.  viri  translatum  Co- 


^0)  (SuntBcrt  t  ria(ff  40iäl^nger  9lcgiermtg  12.  i«oto.  663.  dx 
i^o^  mit  ©ninbe  at«  ber  crfte  otierlanntc  (grjlbifd^of  toon  (Söln  ju 
^«tracijtcn.  Gramer  1.  c.  p*  100.  »crgl.  mit  ben  »eiteren  ^uöfiH^rungen 
^»».  mum  a.  D.  @.  22.  fg.  —  n)  «ocalbu«  f  674.  —  ^2)  @tc* 
nanu«  t  12.  gcBv.  680.  —  «)  Sllbetoin  ober  2lbeltt>in  f  695.  - 
**)®iio  ober  ©uifo  t  708.  —  is)  SCnno  I.  t  24.  S)ca.  709.  - 
'^l^^aramunb  t  711. 


170 

loniam,  in  ecciesia  s.  Marie  ad  gradus  clarens  miraculis,  a 
Christi  fidelibus  cum  deuotione  maxima  veneraturJ^) 

15^  loco  successit  in  episcopatu  Coloniensi,  Range- 
fredus  vel  Regynfridus  sub  Tbeoderico  II.  et  Uilderico 
IL  anno  domini  754.*®) 

16*^.  loco  sedit  in  cathedra  pontificali  Coloniensis 
ecclesie  Hildegerus,  sub  Pipino  IIL  filio  Karoli  Martelli, 
qui  etiam  Pipinus  nanus  dicebatur,  qui  depulso  a  regne, 
per  optimates  regni  Francie,  Hilderico  inutili  et  desidioso, 
autoritate  Zacharie  pape,  in  regem  Francorum  fuit  subli- 
matus,  de  quo  genitus  est  Karolus  magnus.  Iste  siquidem 
Hildegerns,  cum  diclo  Pipino  Francorum  rege,  cum  magno 
exercitu  contra  Saxones  dimicante  et  vsque  ad  flumen  We- 
seram  proficiäcente ,  in  expeditione  dicti  exercitus,  cum 
eodem  Pypino  militans  extitit  interfectus.  **) 

17^  loco  successit  in  episcopatu  Colojiiensi  sub  dicto 
Francorum  rege  Pypino  Berthelinus  et  sedit  annis 
decem.  ^^') 

18°.  loco  sub  Karolo  magno  Romanorum  imperatore 
et  Francorum  rege  sedit  in  cathedra  Coloniensis  ecclesie 
Ricolfus  annis  22.^^0 

19^  loco  sub  eodem  Karolo  et  filio  ipsius  Ludowico  I. 
rexit  ecclesiam  Coloniensem  Hildeboldus  annis  34,  qui 
etiam  dictum  Ludowicum  ynxit  in  regem  Romanorum.  *^ 

20°.  loco  sub  dicto  Ludowico  I.  sedit  in  episcopatu 
Haltebaldus  annis  12,  vel  Hadebaldus  ao.  dm.  863.^) 

21°.  loco  rexit  Colonie  pontificalem  cathedram  6un- 
tharius  sub  Ludowico  IL  et  LotharioIL  fratribus  impera- 


17)  2CgiIol:|)^  ©if^fof  fett  712  unb  tote  (gmtgc  (bei  ©(um 
©.  22)  tooffen,  burt^  SBci^ie  bc«  «ßa^jl^«  ©regor  lli.  feit  1717  ber  erflc 
«ölnifd^e  Srjbifd^of,  f  31.  a»dra  717.  man  'otvgU  aber  bie  ißote  10.-^ 
18)  iRegenfricb  t  1-  Octob.  747.  -  i»)  «>tlbeger  t  753,  bei  äÄördcti« 
folgt  i^m  erfl:  ©ilbcbert  f  2a:  3uni  762  unb  bonn  ^ert^orin.  — 
«0)  öertl&olin  ober  öert^elm  t  5.gcbr.772.— «i)3ticoIf  t782.— 
^)  iD^it  ^ilbebolb  beginnt  Wtooi^tx  Onomasticon  p.  28.  fett  b.  3.  800 
bie  9leibe  ber  cölnifd^en  «if(3^ßfe.  ©erfelbe  tarn  mx  9legtemng  784  unb 
t  3.  @e^t.  819.  —  23)  ^abebalb  »urbe  (grjbifd^of  819  nnb  t  842. 
$luf  i^n  folgte  ^ilbetoin  842  unb  f  27.  ^e^t.  849.  2)a  er  aber  bie 
^fibfUid^e  (Sonfimtation  ni(i^t  erlangte,  fo  xoax  eigentUd^  ®ebi9)>acan3  bt9 
850,  too  ©äntlEier  folgte. 


171 

toribus,  cujus  Guntharii  dam  Lotharius  predictus  habens 
sororem  concubinam  nomine  Waltradam,  volensque  vxorem 
legilimam  nomine  Thebergam  dimittere  et  eidem  in  matri- 
monio  soperducere  prefatam  Waltradam  et  ad  inductionem 
dicti  Gunlharii  falso  fuisset  contra  dictam  Thebergam  com- 
positum crimen  incestus  et  hoc  per  eundem  Guntharium 
et  Theugaldum  Treuerensem  archiepiscopum  fuisset  syno<» 
diaca  sententia  confirmatum,  dicti  ambo  archiepiscopi  per 
Nycolaum  iT  papam  fuerunt  depositi,  de  qua  depositione 
habetur  in  decretis  ....  contra  Theugaldum  etc.^^) 

22®.  loco  (ao.  dni.  870)  sub  Karolo  III.  qui  dicebatur 
junior  et  fuit  nepos  Luodowici  L  et  cognomento  pij  et  sub 
Araulpho  imperatoribus ,  tenuit  episcopatum  Coloniensem 
Willibertus  annis  20,  qui  et  dedicauit  ecclesiam  s.  Petri 
in  Colonia  antiquam,  in  qua  similiter  habuit  sepulturam.^0 

23^.  loco  (^.  d.  889)  sub  dicto  Ärnulpho,  Lodowico  IIL 
et  Conrado  L  necnon  Hinrico  I.  imperatoribus,  sedit  in 
ecclesia  Coloniensi  Hermannus  archieps,  cognomento 
pius,  annis  35  in  dicta  ecclesia  s.  Petri  tumulatus.  ^®) 

24®  loco  (a.  d.  924)  sub  Hinrico  I.  supradicto  et 
Ottone  h  imperatoribus  prefuit  ecclesie  Coloniensi  Wyc- 
fredus  annis  25.  Iste  Wicfridus  fuit  de  Juliaco  et  erat 
firater  Godefridi  quondam  comitis  Juliacensis.  ^0 

25®.  loco  (a.  d.  946)  successit  ecclesie  Coloniensi  in 
cathedra  Bruno  L  sub  Ottone  primo  et  magno  imperatore, 
cujus  idem  Bruno  fuit  frater  germanus,  sedens  annis  12. 


24)  3n  margine  ifl  nachgetragen :  Hie  fuit  ä  Nycolao  papa  excom- 
municatus  ob  banc  causam;  nam  Ludowicus  imp.  filius  Caroli 3>>- habuit 
filium  nomine  Lotharium,  cui  Ytalie  regnum  commisit,  qui  Lotharius 
diuino  amore  succensus,  regnum  reliquit  filio  suo  Lotbario  et  Prumie 
monachum  se  fecit.  Iste  Lotharius  habuit  concubinam,  nomine  Wal- 
dradem  Gnntheri  episcopi  sororem,  quam  instinctu  prefati  episcopi  legi« 
tine  vxori  sue  Tyberge  superduxit,  ob  quam  causam  idem  Guntherus 
a  papa  excommunicatus  est,  verum  post  interdictum  episcopale  officium, 
pecunia  ductus,  Romam  veniens  minirae  reconciliari  yaluit;  qui  dum 
coolumax  apud  Xanctum  diuinum  officium  usurparet.  feritur  ab  angelo 
doL  sacris  vestibus  exutus,  ante  Altare  domiui  occisus.  @  untrer 
nmrbe  (Srgbif<(of  20.  ^:prU  850  unb  entfe^t  30.  SD^är^  864.  9?ad^  t(m 
Btbi9\>acani  bi«  870.  —  «s)  ©illibcrt  (grjbifdtof  feit  7.  Januar  870, 
t  11.  Btpt  889.  -  26)  ^ermann  I  (Srjbtft^.  890,  t  H.  $(^)rir920.— 
27)  SSiflfrtcb  (grjüifd^.  925,  f  9»  3ult  963. 


172 

Hie  Bruno  factus  episcopus  sponsern  inclitam  Coloniam  a 
jugo  ancillari  excussit,   frenum  tributi  ejus  soluit  ac  Über-- 

tati  eam  pristine  donans,  primus  in  ea  glorie 

inseruit.  Preterea  imperatore  fratre  ejus  ytaliam  itinerante, 
Galliarum  procuratione  sibi  delegata,  terram  a  latrociniis 
usque  quaque  purgans,  Francis  rebellantibus  bellum  intulit 
et  adepta  victoria,  vrbem  Parysiensem  insignem  cepit  et 
thesauris  spoliauit.  Ipse  et  ducem  Lotharingie  latrocinantem, 
bello  victum,  in  vincula  conjecit  et  judicio  fratris  reseruatum, 
per  sententiam  dicti  imperatoris  et  principum,  ducatum  Lo- 
tharingie Coloniensi  ecclesie  acquisiuit;  cum  ante  hec  tem- 
pora  archiepiscopi  Colonienses  non  judicio  gladii  temporalis 
sed  tantummodo  baculi  pastoralis  jurisdictione  vsi  fuissent. 
Idem  et  castrum  Tuitiense  propter  aduersitatem  rebellantium 
confregit,  pontemque  vltra  Renum  fluuium  ex  aduerso  Co- 
lonie  deductum,  propter  frequentia  latro(^nia  in  eo  com- 
missa  dejecit,  corpora  sanctorum  Euergisli,  Patrocli,  Elifii  et 
Priuati,  de  diuersis  locis  coUecta,  Coloniam  transtulit  vna 
cum  baculo  sti  Petri  apostoli  et  cathena;  multas  ecclesias, 
alias  quidem  a  fundamentis  erexit,  alias  possessionibus  do- 
tauit,  alias  dirutas  reparauit  ad  vltimum  cenobium  s.  Pan- 
Ihaleonis  extra  muros  Colon,  instituit,  vbi  sepultus  feliciter 
in  domino  requiescit.  Ipse  quoque*  primus  Coloniam  a  tri- 
butis  liberam  esse  fecit.^^) 

26^  loco  (ao.  dni.  963)  sub  dicto  Ottone  I.  impera- 
tore tenuit  cathedram  archiepiscopalem  Coloniensem  V  o  1  c  h- 
marus  annis  4.^^ 

27^  loco  (ao.  dni.  969)  successit  eidem  in  sede  poii- 
tificali  sub  dicto  Ottone  et  filio  ejusdemll.,  sedens  annis  7, 
vir  valde  religiosus  nomine  Gero,  qui  instituit  abbatiam  in 
Gladbach,  sepultus  Colonie  in  ecclesia  s.  Petri.  Iste  Gero 
per  Warinum  successorum  suum,  vt  dicitur,  viuus  fuit  se- 
pultus, laborauit  enim  idem  episcopus  Gero  infirmitate  capi- 


»8)  ©runo  I,  ©cnoa  ö.  ©a^fen,  (gnHfc|of  30.  außuß  953,  f 
11.  Octobcr  965.  —   ^)  öoirmar  (grabifd^.  965,   t  18.  3nft  969. 


173 


(is  ita,  vt  sepe  per  aliquot  dies  jaceret  sine  sensu  et  illo 
modo  sepultus  interficitur.  ^^) 

28^  loco  (ao.  dni.  976)  sedit  in  cathedra  pontificaii 
Coloniensis  ecclesie  sub  Ottone  IL  Warinus  annis  19,  qui 
de  facto  suo,  scilicet  quod  antecessorem  suum  viuum  sepe- 
iisse  dicebatur,  penitens,  impetrata  a  dno.  papa  indulgentia, 
cenobium  s.  Martini  in  Colonia  collapsum  reparauit  et  emen- 
Ml  et  nationi  Scothorum  in  perpetuum  tradidit;  qui  etiam 
partem  baculi  s.  Petri  per  medium  secans,  partem  superio- 
rem  ecclesie  Coloniensi  retinuit  et  partem  inferiorem  tra- 
dens  et  restituens  ecclesie  Treuerensi.  ^0 

29^  loco  (ao*  dni.  994)  sub  Ottone  IIL  sedit  in  ca- 
thedra Coloniensis  ecclesie  Euergerus  annis  15,  sepultus 
in  ecclesia  s.  Petri.  ^^) 

30^  loco  (ao.  dni.  1009)  sub  dicto  Ottone  IIL  et 
Binrico  IL  successit  in  pontificatu  Coloniensis  ecclesie  s. 
poQtifex  Heribertus,  annis  viginti  vno,  cujus  vita  et 
sanctitas  et  miracula,  in  ipsius  legenda  haben tur,  de  cujus 
tarnen  gestis  aliquid  placet  adnotare.  Fuit  namque  idem 
s^Heribertus  exutus  cum  dicto  Ottone  imperatore  in  ytalia. 
h  archiepiscopum  est  electus  et  accepta  ab  ipso  imperatore, 
qui  multum  sibi  fauebat  inuestitura,  annulo  scilicet  et  baculo, 
aoetoritate  dni.  pape  in  archiepiscopum  Coloniensem  extitit 
consecratus.  Cum  autem  aliquo  tempore  imperatore  de 
Wa  recedente  stetisset  in  precibus,  reuertente  iterum 
imperatore  in  Ytaliam,  habuit  in  comitatu  dictum  s.  Heri- 
lertum,  de  cujus  precibus  et  concilio  multum  confidebat, 
babito  siquidem  in  via  de  animarum  salute  familiari  coUo* 
ipiQ,  in  hoc  vterque  conuenerunt,  imperator  et  archiepis- 
copus,  quod  is  eorum  qui  primo  sospes  reuerteretur  ad 
patriam,  edificare  deberet  decentem  conuentum,  in  honore 
dei  genitricis  Marie ,  ad  quem  et  perficiendum  larga  dicto 
ponlifici  predia  tradidit  imperator.  Ipso  vero  imperatore, 
Don  longe  postquam  vrbem  ingressus  fuerat,  Rome  defuncto, 


80)  ®ero  SWorlgraf  bcr  Sauflft,  erjBtfd^of  969,  f  28. 3futtt  976. — 
^)3Bariii  (grjbiW.  976,  rejlötiirtc  984.  —  8«)  (gt)crgcr  (grjHfdJi)} 
^.  t  U.  9um  999. 


174 

corpus  ipsius  per  dictum  s.  Heribertum,  de  hac  re  adhnc 
in  vita  per  dictum  imperatorem  adjuratnm,  fuit  traaslatam 
Aquisgranum  et  ibidem  in  ecclesia  beate  virginis  Marie 
honorifice  tumulatum.  S.  itaque  Heribertus,  sponsionis  quam 
imperatori  in  via  fecerat  non  immemor,  edificauit  et  instituit 
abbatiam  Tuitiensem,  in  honore  bte«  virginis,  vbt  et  post- 
modum  sepultus,  in  doniino  feliciter  requiescit,  miraculis 
choruscando*  Exuto  igitur  sicut  supradictum  est,  Ottoue 
imperatore  in  Ytalia  et  Hinrico  U*,  absente  adhuc  s.  Heri- 
berto,  ad  imperium  electo,  habuit  idem  Hinricus  imperator 
prefatum  s*  Heribertum  diu  suspectum  super  eo,  quod  primo 
electionis  sue  tempore,  dum  insignia  imperii  apud  se  habe- 
ret,  dyadema  regni  in  alium  transferre  temptauerit;  Mansit 
ergo  inter  seruos  dei,  imperatorem  scilicet  et  s«  Heribertum, 
simulate  pacis  longa  discordia  et  dum  imperator  archiepis- 
copo  multa  ad  rem  non  pertinentia  grauia  sepe  inponeret, 
que  archiepiscopus  tarnen  sustinuit  patienter,  tandem  ipse 
miperator  adüeniens  Coloniam  et  indignantem  contra  archie- 
piscopum  gerens  animum,  ab  ipso  tarnen  archiepiscopa  fuit 
officiosissime  receptus«  Cum  autem  nocte  sequenti  impe- 
rator sompnum  caperet,  vidit  sibi  astare  personam  aspectu 
terribilem,  sacerdotali  infula  decoratam  et  sibi  comminando 
dicentera,ne  quidquam  sinistri  contra  seruum  dei  Heribertum 
Ylterius  moliretun  In  crastinum  ergo  Augustus  in  throno 
residens  et  ex  industria  per  intemuncios  immensam  pecu- 
niam  ab  archiepiscopo  exigens,  quod.  tarnen  in  animo  non 
babebat,  dum  archiepiscopus  ad  eum  ingrederetur  et  mestis 
deploraret  calumpnias,  quas  ab  eodem  innocens  pateretur, 
astantibus  et  nonnullis  animum  imperatoris  contra  archiepis- 
copum  inflammantibus  ad  iadignationem ,  ad  hec  Augustus 
surgens  de  tfarono  prorupit  et  in  amplexus  et  oscula  sti 
viri  et  confessus  est,  se  fuisse  malorum  concilio  deprauatum 
0i  pro  Gommissis  veniam  supplicans  expetiuit.  Dum  ergo 
esisent  osculo  pacis  federati,  erubescentes  aduersarii  dela- 
buntur  et  imperator  atque  archiepiscopus  juxta  se  in  solio 
coUocarunt  de  negotiis  reipublice  tractatari.  Sequenti  vero 
nocte,  dum  archiepiscopus  pius  matutinas  in  ecclesia  solus 


175 

in  oratione  persisteret,  obseruaia  hora  congfrua,  vno  dun- 
laxat  comite  clerico,  clamide  pedibus  aduoluitur,  confitens 
hmniliter  in  eum  se  peccasse  et  ita  cessauit  inter  eos  tota 
discordia,  nuUo  rancoris  vestigio  remanente«  ^^) 

31  ^  loco  (ao.  dni«  1031)  sub  Conrado  IL  sedit  annis 
15  in  cathedra  Colon«  ecclesie  Pylegrinus«  Hie  instituit 
collegium  sanctoram  apostolorum  in  Colonia  et  ecclesiam 
prius  a  s.  Heriberte  ineeptam,  feliciter  auxit  et  consum- 
mauit,  vbi  et  sepultus  in  domino  requiescit«  ^) 

32^«  loco  (ao«  dni.  1035)  sub  Hinrico  HL  iinperatore 
prefiiit  Colon,  ecclesie  annis  20,  Hermannus  H.  Coloniens« 
archiepiscopus  cognomento  nobilis,  sepultus  in  ecciesia 
s.  Petri.  Hie  ecclesiam  s«  Seuerini  ex  vetustate  collapsam 
renonauit  et  ampliauit«  Ad  istum  Hermannum  archiepiscopum 
Coloniensem,  Franco  scolasticus  Leodiensis,  et  scientia  Ute- 
ramm  et  morum  probitate  clarens,  scripsit  librum  de  qua* 
dratura  circuli,  de  qua  re  Aristoteles  ait  circuli  quadratura 
si  est  scibile,  sciam  quod  mondum  est;  illud  vero  scibile 
est,  quod  consecrauit  ecclesiam  Goslariensem  seil.  Her- 
raannus  anno  XL  Henrici  IH.^^ 

33®«  loco'  (ao«  dni«  1056)  successit  in  pontificatu  Co* 
loniensi  s.  Anno  U«  sedens  sub  Hinrico  HL  qui  et  eundem 
ad  pontificatum  promouit  et  sub  Hinrico  IV*  imperatoribus 
annis  20.  Hie  sanctus  vir  Anno,  natione  de  Dassele,  cum 
adhac  esset  in  statu  minori  et  prepositus  Goslariensis,  in 
expediüone  exercitus,  quod  Hinricus  HL  ad  Pannonias  contra 
Tngaros  rebelles  Imperator  duxit,  imperatorem  comitans, 
in  bello  cum  iisdem  Vngaris  commisso,  dicitur  fortius  Om- 
nibus dimicasse.  Ipse  jam  mortuo  dno«  Hinrico  3^  et  filio 
ejusdem  Hinrico  IV*  adhuc  paruo  5*r  vix  agente  annum 
per  patrem,  in  successorem  regem  designato  et  matri  sue 
Agneti  auguste,  per  optimates  regni  ad  educandum  common- 
dato,   eundem  Hinrioum  annuentibus  nonnullis  regni  princi- 


S8)  Heribert  ®raf  )>.  Stot^enBurd  mnrbe  Qtto&ffit  im  9itU  ober 
tnattfl  unb  Betätigt  25*  ^q.  999,  f  16*  aSfit«  1021.-  ^4)  ^iHgr im 
GnHfA.  1021,  t  25.  Sugull  1036.  —  35)  ^ermann  iL,  *""-  ^ 
9xfi\\^o^  1036,  t  11-  gebr.  1056* 


176 

pibus,  vna  cum  lancea  et  aliis  regni  insignibus,  ab  ipsa 
matre  augusta  per  vim  abstraxit  et  in  suam  recipiens  com- 
mendam,  Coloniara  secum  adduxit.  Idem  quoque  vir  dei 
commendabat  et  sancte  vite  instituit  celebres  congregationes, 
primam  s*  Marie  ad  gradus  in  Colonia,  2"*^  ad  s.  Georglum 
ibidem,  3'r  in  monte  Syberg  vbi  etiam  requiescit,  AT  ia 
Thuringia,  in  loco  qui  dicilur  Saluelt,  5"J?*  in  Westphalia  in 
loco  qui  dicitur  Grascop.  Transtulit  quoque  idem  vir 
sanctus  corpora  gloriosorum  duorum  martyrum,  sanctorum 
Ewaldorum  in  ecciesiam  s.  Cuniberti  Colonie  dudum  sepulta 
et  ea  de  neglectis  loculis  recolligens,  in  capsis  auratis, 
decenter  cum  reuerentia  reponens,  fecit  eorumdem  memo- 
riam  esse  celebrem  sub  anno  dni.  1074.  5^.  nonis  mensis 
octobris*  Cetera  sanctitatis  ejusdem  et  vite  atque  doctrina 
ejus  et  miraculorum  plurima  celebris  memorie  insignia,  pa- 
tent in  legenda  ipsius  et  in  scripturis  sanctis  que  apud 
multas  ecclesias  auctentice  reseruantur;  sepultusque   est  in 

Syberg.  ^0 

34^  loco  (ao.  dni.  1076)  sub  diclo  Hinrico  IV.  tenuit 
sedem  episcopalem  Coloniensem  Hyldolphus  3  annis.  Hie 
fuit  capellanus  Hinrici  lY.  imperatoris,  sepultus  in  ecclesia 
s.  Petri.  3^) 

35^  loco  (ao.  dni.  1091)  sub  eodem  Hinrico  IV.  im- 
peratore  sedit  in  pontificali  sede  coloniensi  Sygewinus 
annis  10.  major  ecclesie  decanus,  sepultus  in  ecclesia  s« 
Petri.  3«) 

36^  loco  (ao.  1102)  sub  Hinrico  IV.  supradicto,  pre- 
fuit  Coloniensi  ecclesie  Hermannus  HI.  qui  diuite  cog- 
nomento  vocabatur,  annis  10  et  mens.  6,  sepultus  in  capi- 
tolio  Sigebergensi.  ^^) 


36)  Slttno  If.  gcl^örtc  ntd^t  gu  bcr  gatnUic  to.  ÜDaffet,  fontcru 
war  ein  §crr  i)on  ^ol^entatib  unb  ©otmenbcrö,  geboren  auf  bcr  ^urg 
^tcugftn^en  in  ©d^toabcn.  ©t&Itn  SQBtrtemBcrgtfd^e  ©cfci^td^te  I,  566. 
Umpättbltd^crc  ^a6)xx^t  i5on  feiner  gamiUc  gibt  SÄoo^er:  Stnno  IL  bcr 
^eilige,  (grjbifd^of  i5on  (Söln;  in  bcr  Scitfd^rtft  für  »cPfälifAe  ©efiä^tdbte. 
VII,  39.  (Sr  würbe  erjbifd^of  3.  ÜJeSr^j  1056,  t  4.  2)cj.  1075.  — 
37)  ^tlbolf  @rjMf(i^of  6.  3Ȋrtj  1076,  f  20. 3uU  1079. -  38)  (Sigctoin 
(£rjbif(3^of  1079,  t  31.  mai  1089.  —  39)  §  ermann  in>  ®raf  to.  S^orb- 
teim,  ©rjbifd^.  im  3ttnt  1089,  t  21.  i«oi5.  1099. 


177 

37°.  loco  (a.  1112)  sub  prefato  HinricoIV.  (Hinrico  V.) 
et  Lothario  IIL  imperatoribus  sedit  in  pontificatu  ecclesie 
Coioniensis  F  r  e  d  e  r  i  c  u  s  I.,  36  annis.  Iste  prefatum 
Lotharium  vna  cum  vxore  sua  Rixa,  Colonie  vnxit  in  regem. 
Ipse  quoque  plus  ordinatione  Henrici  IV.  imperatoris  supra- 
dicti,  quam  electione  priorum  fuit  in  arcbiepiscopum  ordi- 
natos.  Nam  vsque  ad  hec  tempora  imperatores  inuestituram 
annuli  et  baculi  concedere  consueuerunt.  Idem  quoque 
contra  innumeram  multitudinem  Sweuorum  et  Bauarorum, 
parua  licet  manu,  in  campis  Ändernaci  confligens,  feliciter 
triumphauit;  fundauit  autem  monasterium  in  Rolandes  werde 
et  cellam  in  Remago,  sepultus  in  monasterio  Syberg.  **) 

38^  loco  (a.  1132)  sub  Lothario  III.  imperatore,  cepit 
sedem  ecclesie  Coioniensis  Bruno  IL  prius  prepositus  sti 
Gereonis,  filius  Ädolphi  L  Comitis  de  Altena,  repulsa 
canonica  electione  priorum,  de  Godefredo  preposito  Xanc- 
tensi  facta,  per  violentiam,  fauore  imperatoris,  in  cathedram 
pontificalem  Coioniensis  ecclesie,  in  sui  perniciem  intrusus, 
sedit  annis  6;  qui  dictum  Lotharium  imperatorem  in  expe- 
ditione  armati  exercitus  in  Ytaliam  comitatus,  apud  Barum 
ciaitatem  Ytalie  obiit,  sepultus  ibidem.  Hie  construxit  ceno- 
Mam  veteris  montis.  **) 

39^  loco  successit  in  pontificatu  Coloniensi  Hugo, 
prius  major  decanus,  qui  per  Innocentem  IL  papam  in 
arcbiepiscopum  Coloniensem  consecratus,  paucis  funxit  diebus. 
Imperatorem  similiter  in  Ytaliam  comitatus  apud  dictam  ciui- 
tatem  Barum  defunctus  et  juxta  antecessorem  suum  Bru- 
nonem  tumulatus.*^ 

40^  loco  (a.  1138)  sub  Conrado  IIL  sedit  in  cathadra 
Coioniensis  ecclesie  Ärnoldus  I.  annis  11,  qui  fuit  prius 
prepositus  ss.  Apostolorum,  cum  accusatus  de  Symonia, 
fua  in  concilio  per  Eugenium  papam  apud  Remis  celebrato 


40)  gticbrt^I.  to.  Äärnt^cn,  SWarfciraf  t.griaul,  (grjHfcJ^.  1099, 
t25.  Octob.  1131.  —  41)  S3ruiio  IL  (S^raf  to.  2(Ueua*SBerg,  (gr^biW. 
25.2)65.1131,  t  29.  ^3Wai  1137.  —  «)  ^ugo  ®raf  ».  ©^on^icim, 
H^,  im  3Rfti  1137,  t  L  SuU  «137. 

12 


178 

non  affttity  ab  eodem  Eugenio  fuit  depositus,  ipse  vero,  cum 
archiepo  Hoguntino  similiter  deposito,  accedens  pro  sua 
restitutione  Romam,  archiepo  Moguntino  gratiam  optinente, 
Cum  tarnen  ipse  Arnoldus  multa  offerret,  gratiam  optinere 
non  valuit**'^) 

41®.  loco  (a«  1151)  sab  Frederico  L  imperatore,  rexit 
ecclesiam  Colon*  Arnoldus  IL  annis  5«  prius  major  pre- 
positus,  qui  fuit  Frederici  predicti  imperatoris  cancellarius, 
ecclesiam  S.  Clementis  in  Ryndorp  Colon,  dyocesis,  vbi  et 
sepultus  requiescit,  multis  ornamentis  decorauit.  ^^J 

42^  loco  successit  (1156)  in  diele  Coloniensis  ecclesie 
cathedra  FridericusII.  natione  de  Dassele,*^)  ecclesie 
s.  Georgii  prepositus,  qui  propinquorum  intrusione  et  junio- 
rum  de  clero  electione,  exclusa  canonica  electione  de  6er- 
hardo  preposito  Bunnensi  facta,  Coloniensem  ecclesiam 
assecntus,  imperatorem  in  Ytaliam  comitatus,  ab  Adriano 
papa  IV.  consecratus^  in  pontificatu  vixit  duobus  expletis 
annis.  Obiit  in  Papia,  cujus  ossa  inde  translata,  in  mona- 
sterio  montis  veteris  Coloniensis  dyocessis  sunt  sepulta. 
Iste  Fredericus  castram  Randerode,  propter  rebellionem 
destruxit  et  solo  coaequauit. 

43^  loco  (ü.  1159)  Coloniensis  ecclesie  sedem  tenuit 
sub  Frederico  L  imperatore  Reynaldus  prepositus  Hilden- 
semensis,  similiter  natione  de  Dassel  ead  petitionem  Co- 
loniensium  assecutus.  Vir  omni  probitate  conspicuus,  dicti 
imperatoris  cancellarius ,  ipsum  imperatorem  in  Ytaliam  co- 
mitatus,  sedit  annis  octo.  Cum  autem  iste  dictus  Reynaldus 
vna  cum  prefato  Frederico  I.  rem  publicam  romani  imperii 
per  multas  soUicitudines  et  infatigatis  laboribus  ririliter  dis- 
poneret,  accidit  quod  frater  ipsius  imperatoris,  Conradus 
palatinus,  Lodewicus  lantgrauius  Thuringie,  Frldericus  dux 


^)  SCrnoIb  I.  to.  SRanbcrobc  ober  ®raf  ö.  (Srcbc,  ergBtfdJof  1137, 
etttfc^t  1151,  t  balb  batauf  3.  «^rlL  —  44)  ^rnolb  II.  @raf  *).  Söicb, 
«rabifd^of  nodj  »or  15.  Wßx.  1151,  f  14.  Wlat  1156.  —  45)  ^fn  margine 
xfi  ^DOti  bcrfelbctt  ©anb  itad^getraacn :  hie  fuit  niins  Adolphi  2<«- Comitis 
de  Altena,  gctcbcrtd^  II.  @raf  to.  mtna*^tti,  ^xfix\ä},  im  3fuli 
1156,  t  15.  S)ea.  1158. 


179 

Älemannie,  filius  olim  Conrad!  IIL,  Coloniensem  archiepis«* 
copatuni  in  absentia  dicti  pontificis  bostiliter  inuaderent  et 
accepto  inter  se  occulte  concilio,  vt  pro  libitu  tcrras  eccle-^ 
sie  predari  et  pcrcurrere  possenl,  montem  illum,  vbi  nunc 
castrum  Rynegge  est  positura,  occupare  intendebant.  Quod 
cum  industriam  prefati  dni.  Reynaldi  Archiepiscopi ,  tunc 
cam  imperatore  in  ytalia  existent!  non  latcret,  ipse  concep- 
tum  et  factum  hujusmod!  Philippe  major!  decano,  qui  epis^ 
copatu  eidem  Reynaldo  successit  et  fidelibus  ecclesie  per 
nuncios  significans,  montem  eundem  per  ipsos  preoccupari 
mandauit,  quod  et  factum  est;  et  sie  dicti  principes  se  pre- 
uentos  sentientes,  bellum  ad  feriam  2**^  in  rogationibus,  in 
campe  Ändernacensium  Coloniensibus  indixerunt«  Ex  indu* 
Stria  autem  prefati  Philipp!  decani  et  prelatorum  colonien- 
sium,  tantus  equestris  et  pedestris  atque  naualis  exercitus 
occurrit,  qualem  ex  tot  preclaris  nobilibus  et  fortibus  Theu- 
tonicis  in  acie  extitisse  nostra  memoria  non  recordatur« 
Nam  computati  fuerunt  125  mille  bellatorum,  vnde  nuUus 
diclorum  principum  ausus  fuit  venire,  cum  tarnen  fuissent 
per  Colonienses  12  diebns  exspectati«  Inter  hec  autem 
dnus.  Reynaldtts  archiepiscopus  super  omnes  principes  im- 
peratori  deuotius  et  fidelius  seruiens  in  ytalia,  hec  tarn 
jocunda  noua  percipiens,  impetrata  grata  ab  imperatore 
liccntia  et  acceptis  ab  ipso  imperatore  dono  pretiosissimis 
Biuneribus,  yidelicet  corporibus  beatissimorum  trium  magorum 
et  duorum  sanctorum  martyrum  Felicis  et  Naboris,  qui  in 
ciuitate  Mediolanensi,  per  ipsum  imperatorem  tunc  temporis 
capta  et  destructa,  hucusque  fuerant  recondita,  cum  dictis 
reliquiis  in  vigilia  S.  Jacob!  apostoli  anno  dni«  1164  cum 
gaudio  et  exultatione  omnium,  gloriose  Coloniam  inirauit, 
dictas  ibidem.  Ysque  hodie  reliquias  relinquendo.  Idem  quo- 
que  Dnus.  Reynaldus  transtulit  corpora  sanctorum  Cassii  et 
Florentii  et  sociorum  eorundem  martyrum  in  ecclesiam 
Bunnensem,  inuenti  quidem  sunt  sicco  sanguine  eorundem 
euidenti,  cum  jam  773  sub  terra  reconditi  quieuissent.  Im*- 
perator  siquidem  Fridericus  supradictus  Ylaliam  pluries  cum 
exercitibus  agressus,  prefali  dni.  Reynaldi  archiepiscopi  pro* 

12* 


180 

bitate  et  industria,  omnem  sibi  Longobardiam,  Ytaliam  atque 
Apuliam  subjugabat,  diclo  vero  Dno.  Reynaldo  in  vna  die- 
tarum  expeditionum  ytalie  vrbem  Thusculanam  fidelem  impe- 
ratori  ingresso,  Romani  contractis  copiis  fere  ad  42  milia 
virorum  eundem  Dnum*  Reynaldum  in  dicta  ciuitate  obsi- 
dione  vallauenint,  ipse  autem  non  plus  nisi  C  et  40  milites 
secum  babens,  tarn  ob  reuerentiam  sacre  diei,  seil  pente- 
costes  qui  tunc  erat  et  quia  cum  tanta  multitudine,  nisi 
diuino  fretus  auxilio  confligere  potuit,  se  infra  muros  con- 
tinuit  ipsa  die.  Interea  existente  in  illis  partibus,  viro  stre- 
nuo  Christiano  archiepo  Moguntino,  qui  continue  XI  annis 
in  obsequio  imperatoris  ibidem  moram  trahens,  totum  duca- 
tum  Spoletanum  et  multas  alias  ciuitates  atque  castella  sibi 
subjugauerat,  cujus  timor  quidem  et  fama  super  omnes  in 
circuitu  prouincias  pululabat,  idem  arcbiepus  Moguntinus  et 
Philippus  imperatoris  cancellarius,  ipsius  Reynaldi  in  archi- 
episcopatu  successor,  cum  quingentis  vel  circiter  armatis, 
per  longam  et  arduam  viam  fessi,  in  auxiliuin  dni«  Reynaldi 
venientes,  juxta  Thusculanam  ciuitatem  obsessam  resederunt, 
quos  statim  Romani  inuadentes  recedere  compulerunt;  sed 
dictus  Reynaldus  spem  ponens  in  domino,  a  portis  cum  suis 
erumpens,  romanum  exercitum  audacter  bello  inuasit,  perse- 
cutum  quoque  fugauit,  vbi  de  Romanis  euaderunt  passim 
per  agros  9";*-  et  capta  5  milia  fuerunt,  nullis  de  parle  ip- 
sius archiepi  perdilis,  preda  tola  cessit  seruientibus  militibus, 
tantum  gloria  triumphi  computatum  autem  fuit  prelerea  per 
Romanos,  quod  de  40  milibus  vix  duo  milia  redierant  Ro- 
mani autem  hys  pressuris  ad  deditionem  coacli,  prefato 
Frederico  imperatori  debitam  de  cetero  obedienliäm  presti- 
terunt  certis  pactis,  jurejurando  et  scriptis  valide  roboralis. 
Quo  prefati  dni.  Reynaldi  imperator  exhylaratus  vicloria, 
eidem  dno.  Archiepiscopo  et  ecclesie  Coloniensi  larga  fecit 
possessionum  et  priuilegiorum  donaria,  inter  que  etiam  pos- 
sessionem  Andernacensis  opidi,  Coloniensi  ecclesie  est  lar- 
gitus.  Obijl  autem  idem  dnus.  Reynaldus  in  Ylalia  in  vigi- 
lia  assumptionis  beate  virginis;  vir  sapientia  et  probitate 
mirabüiSy  in  quo  spes  maxima  imperatoris  glorie  residebat, 


181 

i   cujus  ossa,  Coloniam  translata,  in  ecclesia  S.  PeUi  cum 

■   magna  veneratione  sunt  sepulta.^®) 

44^  loco  (a*  1168)  succedit  in  pontificalu  ecclie 
Colon,  dno«  Reynaldo,  Philippus  major  decanus  ei  fidelis 
imperatoris  cancellarius,  natione  de  Heynisbercb,  vir 
omni  probitate  mirabilis,  seditque  sub  dicto  Frederico  I.  et 
filio  ejusdem  Henrico  VI.,  quem  quoque  vnxil  in  regem, 
anois  20.  Defuncto  itaque  in  Ytalia  apud  imperatorem  dno. 
Rejnaldo,  idem  dnus.  imperator  desiderauit  affectans,  pre- 
fatuni  Philippum  ad  dignitatem  pontiiicatus  Coloniensis  eccle- 
sie  peruenire.  Scripsit  idem  imperator  literas  suas  mirabi- 
iitcr  fauorabiles   ad   Hinricum   de   Alpheym,   Hinricum    de 

I    Volmensten   et  Gerhardum    aduocatum   Coioniensem   et   ad 

I  ministeriales  et  vasallos  coloniensis  ecclesie,  pro  eodem 
Philjppo,  imperiaii  cancellario,  in  coioniensem  archiepisco- 

j  pum  promouendo;  que  quidem  litere  memorie  digne  vsque 
bodie  apud  nonnulios  studiosos  in  scriptis  reseruantur;  qui- 
bas  quidem  imperialibus  literis  et  hortatibus  ad  effectum 
deductis,  idem  Philippus,  licet  absens,  Jn  successorem  dicii 
Reynaldi  electus,  in  vigilia  assumptionis  anni  sequentis, 
coloniam  accessit  et  tandem  anno  elapso,  in  vigilia  assump- 
tionis, filium  ejusdem  Frederici  L,  Hinricum  VI«  Äquisgrani 
vnxit  in  regem.  Iste  Philippus  vir  memorie  dignus,  40 
miiia  et  700  marcas  argenti  in  emptionem  vrbium  et  pre- 
dionim  Coloniensis  ecclesie  exposuit.  Idem  quoque  Phi- 
%us  intrans  Saxoniam  cum  exercitu  trium  milium  militum 
electoram,  exceptis  armigeris  equitibus  et  pedestri  exercitu, 
CQJns  non  constat  numerus,  Hinricum  ducem  Saxonie,  patrem 
Ollonis  IV.  imperatoris,  per  tres  annos  continuos  impugnans, 
fflanupotenti  exterminauit,  ducatum  Westphalie  et  ducatum 
Angarie,  quos  duos  ducatus  ecclesia  Coloniensis  vsque  in 
presens  possidet,  dicto  Hinrico  duci  Saxonie,  qui  per  sen- 
tentiam  imperatoris  et  principum,  propter  excessus  suos, 
nomine  et  dignitate  ducis  fuerat  jam  priuatus,  armata  po- 
tenlia  viriliter  auferrendo  eidem.    Obyt  autem  dictus  Phi- 

*6)  SRainalb  ®taf  toon  ©affcl,  (SrjBtf(iJof  1.  gebruar  1159,  f 
H.  %M,  1164. 


182 

lippns  archiepiscopus  in  expedilione  Apulie,  imperatorem 
HinricumVL  comitatus,  in  ciuitate  Neapoli;  cujus  ossa  sunt 
Colonie  delala,  apud  S.  Petrum  et  honorifice  sepulta.  Fuerat 
siquidem,  sicut  fertur,  dictus  Philippus  vir  pulchdrimus  et 
forlis  corpore  et  super  omnes  überaus.  His  duobus  ponti- 
ficibus  ecciesia  Coloniensis  tanquam  duabus  columpnis  fer- 
reis  est  stabilita  et  firmala.  *''^)  Iste  castrum  Ryneke  per- 
fecit,  factus  archiepiscopus,  et  castellanis  muniuit.  Item 
ducalum  Angarie  qui  et  Westphalie  dicitur,  quo  dux  Hen- 
ricus  leo  priuatus  fuerat,  a  Frederico  imperatore  5  railibus 
marcarum  et  seruitio  suo  corporali  fortissimo  et  multiplici 
comparauit,  sibi  suisque  successoribus  et  pontificali  dig-ni- 
tati  perpetualiter  incorporauit.  Voluit  autem  de  consilio 
hunc  ducatum  emere  pretio  tantiilo  potius,  quam  in  bene- 
ficio  accipere,  propter  maiorem  facti  firmitatcm.  Hie  Phi- 
lippus construxit  de  nouo  castrum  Peremunt  super  Wiseram, 
in  aliodio  quod  ipse  pecunia  sua  comparauerat  et  beato 
Petro  donauerat.  Ilem  cur  lern  in  Susato  decenler  edifi- 
cauit.  Similiter  et  ,curlem  in  Rekellnchusen,  curlem  in 
Huchelinghouen  juxta  Nussiam,  curtem  in  Brole,  curtem  in 
Lechenich,  curlim  in  Rudino,  castrum  Aspele  juxta  Rees, 
hec  omnia  edificauit.  Item  emit  castra  multa  sciL  Wassen- 
berg,  Rideke,  Deest,  Olebugge,  Are,  Kempenich,  Burgechem, 
Blankenberch ,  Wede  lantgrauij  Suanenborch ,  Froisberg, 
Thekeneborh,  Dale,  Weslhene,  Haggene,  Ytere  et  alia 
plura.  Inuenitur  autem  quod  in  castris  et  aliodiis  pro 
ecciesia  circa  quinquaginla  M.  marcarum  erogauit,  proprie- 
tatem  autem  istorum  castrorum  tradidit  beato  Petro,  sed 
dominis  terrarum  tradidit  quedam  ex  eis  jure  feodali  possi- 
denda;  nola  plura  anno  etc.  Frederici  primi.  *^) 

45^  loco  (a.  1192)  sedit  in  cathedra  pontificali  eccle- 
ßie  Colon,  sub  Hinrico  VI.  tribus  annis  Bruno  III.  major 
prepositus  ^^3   exclusa    per   minas    nobilium  et  impressione 


*')  üDa«  folgenbc  ifl  toon  berfelBeii  $anb  ^äter  in  margine  narf;* 
getragen.  —  48)  ^^tn^p  ^.  ^einöbcrg,  (grabif^of  1167,  t  13.  Slugup 
1191.  -  ^»)  3n  inarff.  jicftt:  hie  erat  de  Marka.  ^ruuo  III.  @raf 
to.  mttm-^ixq,  (Srjbifc|of  1191,  reftgniitc  1193. 


183 

tnanus  layce,  canonica  eleciione  de  Loihario  Bunnensi  pre* 
posito  facta;  proat  in  simili  habetur  de  Frederico  IL  Colo- 
niensi  archiepiscopo ,  cujus  frater  idem  Bruno  extitit  sciL 
carnalis.  Iste  Bruno  senex  et  debilis  episcopus  renum  te- 
nuit  cathedre,  in  habilu  monastico  vitam  finiens,  in  mona* 
sterio  dicto  Berge.  ^®) 

46®.  loco  successit  in  cathedra  Coloniensi  Adol- 
phus  I.**)  (a.  1193)  major  prepositus,  sedens  sub  Hin- 
rico  VI.  Philippe  II.  et  Ottone  IV,  regihus  annis  12.  Iste 
fuit  filius  fratris  Brunonis  III.  qui  etiam  post  obitum  Hin- 
rici  Tl.  regis,  electione  discordi  per  principes  celebrata, 
Ottonem  IV.  Colonie  elegit  et  Aquisgrani  vnxit  in  regem* 
Cujus  electioni  quoque  interfuit  et  assensit  Theodericus 
archiepiscopus  Treuerensis,  principibus  et  alüs  eligentibus 
Philippum  II.  fratrem  Hinrici  VI.  supradicti,  de  qua  quidem 
electione  processit  decertatio  venerabilium  exin  de  elec- 
tione. Cum  autem  dicti  duo  principes  ad  regnum  coelecti, 
diutius  adinuicem  guerrarum  turbationibus  plurimis  decer- 
tassent  et  parte  Philippi  petente,  idem  Philippus  Coloniensem 
episcopatum  inuadens  vndique  absque  resistentia  propalasset, 
fama  dicti  Adolphi  cepit  esse  non  integra  pro  eo,  quod  ipse 
validam  manum  Ottoni  suo  electo  non  apponeret,  cum  tamen 
secundum  veritatem  ipse  potentie  dicti  Philippi,  qui  multis 
principibus  et  valido  milite  stipabatur,  solus  resistere  non 
valeret.  Compulsus  est  ad  vltimum,  vel  sicut  aliqui  volunt, 
promissionibus  et  muneribus  allectus  Adolfus  archiepiscopus 
cepit  fauere  parli  prefati  Philippi  et  receptis  ab  ipso  jure- 
jurando  et  obsidibus,  eundem  Philippum  in  vigilia  epyphanie 
Dni.  similiter  vnxit  in  regem  Aquisgrani.  Cum  tamen  prius 
prefatum  Ottonem  in  regem  consecrasset,  suborta  autem 
propler  hoc  graui  discordia  inter  Ottonem  regem  et  Adolfura 
archiepiscopum  supradictos,  accusatus  quoque  per  ipsum 
Ottonem    de    hac   re,   dictus  Adolphus    apud    Innocentium 


50)  tBtttcilBcrg.  —  &^)  Stt  marg.:  iste  fuit  de  Altena.  Hbotf  I. 
«raf  to.  %Ütm  ÖrsHf<i^.  toor  25.  l»oJj.  1193,  entfctt  17.  3vtnx  120ö* 


184 

papam  III.  et  per  eundem  dominum  papam  ad  curiam  citatus 
personaliter,  sed  cum  sententiam  excommunicationis  paruipen- 
dens  non  compareret,  dominus  papa  execuiionem  sententie 
depositionis  quam  in  ipsum  tulit,  executioni  mandari  pre- 
cepit  per  Sifridum  archiepiscopum  Moguntinum  et  eplscopum 
Cameracensem,  qui  quidem  legati  apostolici,  presente  dicto 
Ottone  rege,  sententiam  depositionis  hujusmodi  in  Colonia 
exequentes,  eundem  dnum.  Adolfum  realiter  a  dignitate  et 
officio  episcopali  deposuerunt« 

47®.  loco  (1205)  deposito  jam  per  sententiam  domini 
Innocentij  pape  IIL  dno.  Adolphe,  successit  ejus  in  episco- 
patu  Coloniensi  Bruno  IV«  Bunnensis  prepositus,  natione 
de  Henbach,   qui  sub  Philippe  IL  et  Ottone  IV«  regibus 
sedit    annis    tribus.    Hie    dnus.  Bruno,  post   depositionem 
Adolfi,  per  dnum*  Sifridum  archiepiscopum  Moguntinum  et 
alios  dnos.  episcopos   de  Anglia,  in  legationis   officio  per 
decretum    domini   Innocenlii    proprium    destinatos,    fuit   in 
ipsa  ciuitate  Coloniensi  in  archiepiscopum  consecratus.  Sub- 
rogato   itaque    in   locum    dicti  Adolphi    dno.   Brunone  IV., 
accedens  ad  Philippum  IL  regem  supradictum  dictus  Adolfus 
depositus,    apud  Spyram  in  Conuentu  regio,    ibidem   cum 
magnatibus  regni  habito,  sue   depositionis  miserias   deplo- 
rando  ipsi  Philippo  patefecit,  cui  dictus  Philippus  compatiens 
archiepiscopatum    Coloniensem    hostiliter    ingressus.   cuncta 
depopulans,  inter  alias  multas  munitiones  captas,  cepit  opi- 
dum  Nussiense,  quod  tempore  dicti  Adolphi  pro  sue  depo- 
sitionis solatio  asslgnauit.    In  hac  siquidem  armorum  expe- 
dilione   occurrerunt  cum   exercilu,    prefatus    Otto    suus  in 
regno   aduer^'a^ius  et  cum  ipso   dnus,  Bruno  IV.  in  Colo- 
niensem archiepiscopum  jam  promotus  et  juxla  Wassenberg 
coramisso  belle,  prefatus  Otto  et  dictus  Bruno   terga  ver- 
tontes campum  dimitlunl,   ipse   dnus.  Bruno   archiepiscopus 
per  Philippum  regem  capitur  et  per  annum  tenetur  in  viii- 
culis,  postea  per   duos  cardinales  missos  cum  legatione  in 
Alemanniam,  pro    pace   inter    dictos  Philippum   et  Ottonem 
concilianda,  dno.  pape  Romam  restituitur  et  postmodum  non 
diu  Philippo  rege  per  suos  inlerfectOj  reuersus  ad  ecciesiam 


185 

Coloniensem,  ipse  Bruno  defunctns  est  et  in  ecciesia  beati 
Petri  sepeütur,  ^^ 

48^  loco  (1208)  assumptus  ad  pontificatum  ecclesie 
Coloniensis  Theodericus  sanctorum  apostolorum  prepo- 
situs  svh  Ottone  IV*  sedit  annis  5.  Cum  itaque  dnus.  papa 
Oltonem  imperatorein,  orta  inter  ipsos  turbatione,  excom- 
municasset  et  sententiam  ipsam  per  prelatos  regni  Almanie 
mandari  executioni  precepisset,  idem  Thidericus  mandato 
apostolico  non  parens,  nee  dictam  sententiam  exequi  eurans, 
ymmo  dicto  imperatori  in  Omnibus  communicans,  bona  eccle- 
sianun,  quarum  rectores  sententie  parebant,  vndique  depre- 
dabal,  suis  eadem  consanguineis  largiendo,  vnde  idem  Thi- 
dericas  per  Syfridum  Moguntinum  arcbiepiscopum,  rommisso 
stbi  per  papam  legationis  ofßcio,  vna  cum  dicto  imperatore 
excommunicatus  publice  denunciatur.  Fertur  autem  ipse 
Thidericus  ante  promotionem  suam  deo  et  beate  Marie  vir- 
gini  plurimum  fuisse  deuotus,  postea  vero  peruersorum  con- 
cilio  adeo  deprauatus  quod  modicum  baberet  inter  personas 
ecclesiasticas  et  laycos  discrimen,  nisticos  et  monacbos  eque  ^ 
perturbans  et  ab  bijs  et  ab  illis  iniusta  tbelonea  et  exac- 
liones  per  vim  extorquens,  ipse  et  castrum  Godesberg  de 
rsmis  cujusdam  judei,  per  ipsum  capti  edificauit,  vbi  sctus 
Kichael  archangelus  ecclesiam  habuit  suo  nomine  conse* 
cratam  et  ibi  ob  reuerentiam  dicti  arcbangeli  nullus  ante 
ipsum  munitionem  ponere  persuadebat.  Pro  hijs  siquidem 
et  alijs  sue  tyrannidis  excessibus,  tandem  idem  Thidericus 
per  prefatum  dnum«  Sifridum  Moguntinum,  apostolioe  sedis 
legatum,  sicut  ejus  antecessor  Adolfus,  dignitate  et  oßicio 
pontificali  fuit  priuatus.  Quibus  tamen  vtrique  ex  redditibus 
episcopalibus  300  marce  pro  sustentatione  eorundem  (uerunt 
assignate,  remissa  Coloniensi  ecclesie  facultate  libera,  sibi 
pontificem  eligendi.  ^^) 

49^  liKO  (1217)  deposito  jam  per  sententiam  domini 
pape   Theoderico   Coloniensi   archiepiscopo ,  electus  est  ad 


52)  SSxnnc  IV  ®raf  toon  @a^n,  (Sralbif^of  25.  Snü  1205, 
f  2.  g?oto.  1208.  -  53)  SDicbric^  I,  to.  ^chiöberg,  (gijbifd^of  25.  ÜDcj. 
1208,  etitfcfet  27.  TUti^  1212;  eebtöbacatta  ^i«  1216. 


186 

pontificalem  ctlhedrain  dtcie  ecclesie,  Engelberius  I* 
i;edens  sub  Ottone  lY«  et  Frederico  11  iioperatoribus  annis 
12*  Hie  habuit  patnios  nobites  antecessores  suos,  Coloni- 
enses  arcbiepiscopos  Fredtricttm  scilicet  et  Branonem  lU. 
Adolfus  vero,  qui  diclo  Brunoni  succederat,  patrni  ejusdem 
fnit  filius.  Pater  ipsius,  Engelbertus  comes  de  Honte,  mater 
vero  filia  comiiis  Gelrie  fuit«  Erat  qtioqae  dictus  Engel** 
bertui  Coloniensis  archiepiscopus  aspectu  decoru«,  pulcher 
corporis,  robustus  i^iribus  et  tante  pulchritudinis,  tt  in  clero 
et  populo  vir  non  posset  Uli  pulchrior  inneniri.  Fredericua 
autem  secondus,  in  re^^no  jam  sublimatua,  audita  dicti  En- 
gelberti  archiepiscopi  famn  et  probitute,  negotia  regni  citra 
alpes  sibi  comniisit  et  filij  sui  Henrici  eum  mentorem  con- 
atitnens,  tottiis  regni  per  Germaniam  eum  deputauit  proui- 
sorem*  Ipse  igitar  dnus  Engelbertas  congregatis  regni 
principibns,  diclum  Hinricum  imperatoria  filium  adhuc  pamum, 
Aquisgrani  consecrauit  in  regein  Alemannie,  quem  nutriebat 
vt  filium  et  sicut  dominum  bonorauit  et  tanta  fuit  pax  in 
ejus  diebus  vt  Augustt  tempora  crederenlur.  Dictus  taoAen 
Hinricus  imperatoris  filius  inter  reges  non  computatur,  nam 
ad  regni  administrationem  non  peruenit*  Ipse  enim  jam 
adolescens,  accusatus  de  rebellione  apud  patrem,  captus 
per  ipsum  et  in  Apuliam  ductus,  ibidem  fuit  squalore  car- 
ceris  suffocatus.  Cum  autem  Fredericus  oomes  de  Ysen- 
berge  dicti  dni.  Engelberli  consanguineus,  aduocatia  regalis 
ecciesie  Assyndensis  lyrannice  abuteretur,  diclus  dnus.  En- 
gelbertus,  receptis  super  hoc  mandatis  dni.  Honorii  pape  et 
imperatoris  Frederici  supradicti,  dictum  comitem  monuit  Tt 
a  sua  desistens  tyrannide,  prefata  aduocatia  legitime  vte- 
retur,  quibus  monitionibus  exacerbatus,  ipse  comes  quadam 
die,  dum  dictus  archiepiscopus  in  viam  juxta  villam  Swel- 
mene,  sequente  die  consecraturus  ibidem  ecclesiam  ince- 
deret,  eundem  archiepiscopum  nichil  tale  suspicantem,  28 
confossum  yulneribus  crudelissime  interfecit,  post  quod 
execrandum  facinus,  prefatus  comes  sicut  alter  Cayn  yndi- 
que  vagus  et  profugus  diffugiens,  nusquam  potuit  esse 
tutus    Castro  quidem  ejusdem  Ysenberch,  quod  tarnen  inex- 


187 

pngnabile  videbaior,  sololenus  desiitulo  et  confracto  et  po- 
stea  nunquam  reparaio,  quod  et  testantur  ruine  ipsius  vsque 
in  presens,  in  vltionem  sanguinis  reuerendi  pontificis  supra- 
dicti,  deo  siquideni  taliter  disponente,  cujus  est  vindicta  et 
ipse  retribuit^  de  prefato  comite  interfectore  sacrilego  taliter 
actum  fuit,  quod  eodem  fere  die,  anno  elapso,  quo  prefatus 
archiepiscopus  cum  luctu  omnium  Coloniam  mortuus  est 
inuectus,  diclus  comes  jam  captus  cum  gaudio  multorum 
per  portam  ciuitalis  oppositam  vinculatus  est  illatus  et  post 
triduam  sententia  justa  capitis  in  ipsum  lata,  per  portam 
que  dicitur  s.  SeueHni,  ad  campos  eductus,  confractis  tor- 
nien taliter  cruribus  suis  et  bracbiis  et  membris  ipsius  mise^ 
rabiliter  distractis,  super  rotam  tractus  et  positus  in  mon* 
ticulo  ibidem  est  tormentaliter  eleuatus.  Multi  etiam  ex 
ipsius  satellitibus  in  breui  morte  pessima  perierunt  et  quod 
dignum  relatu  duximns  adnotandum,  omnis  ejusdem  comitis 
posteritas,  post  dicti  pii  pontificis  occisionem  defecit  in 
statu  et  honore  et  adhuc  deficit  tota  die  nee  \mquam  po- 
stea  surrexit.^*) 

50^  loco  (ao  1225)  successit  in  regimine  pontificatus 
Coloniensis  ecclesie  Hinricus  I.  qui  de  domo  nobilium 
de  Mulenarken  trahens  originem,  sedit  sub  Frederico 
Rom»  imperatore  annis  Xu.  Hie  de  morte  domini  Engei- 
berti  antecessoris  sui  contra  interfectores ,  sibi  condignam 
assumens  vltionem,  primo  castrum  dicti  interfectoris  poten- 
ter obsedit,  cepit  et  a  fundamentis  confractum  solo  coe- 
quauit;  demum  vnum  cardinalem  sedis  apostolice  legatum 
transmittere  Coloniam  procurauit,  pro  anathemate  reorum 
celerius  exequendo.  Tandem  comparens  <?oram  imperatore 
apud  Nurenberg,  in  curia  solempni  ibidem  cum  principibus 
regni  celebrata,  adductis  secum  et  ostensis  in  publice  vesti- 
bus  dicti  dni.  Engelberti,  in  quibus  trucidatus  fuerat  san- 
gfoinolentis ,  interfectores  ejusdem  banne  imperiali  subici 
procurauit.  Duos  insuper  fratres  comitis  Frederici  horrendi 
sacrilegi,   seil  Thcodericum  Monasteriensis   et  Engelbertum 

54)  SngctBcrt  I.  ®raf  öon  öerg,  (SqMfcäfiof  29.  gch%  1216, 
cnnorb€t  7.  ^ot>.  1220. 


188 

Osnabrugensis  ecciesiariim  episcopos,  ianquam  de  fautoria 
fratris  suspectos,  ab  episcopali  dignitate  et  officio  deponi 
procurauit  ad  vltimum  autem  prefatum  comitem  interfectorem, 
per  quendam  militeni  captum  apud  Leodium,  pro  duobas 
milibus  marearum  ab  ipso  milite  redimens  et  .Coloniam  ad— 
ducens,  rotali  supplicio  plecti  mandauit,  prout  superius  in 
gestis  dicti  dni.  Engelberti  plenius  continetur*  ^0 

5i^  loco  (ao.  1238)  mortuo  domino  Hinrico  I.  Colon, 
ecclesie  archiepiscopo ,  successit  ei  in  pontificatu  dnus« 
Conradus,  nalione  comitum  de  Hoystaden  major  pre- 
positus,  vir  tanto  honore  dignus,  qui  Coloniensera  ecclesiam 
amplis  possessionibus  et  predijs  nobilibus  sublimauit«  Hie 
jurium  et  libertatum  ecclesie  pugil  et  strenuus  propugnator, 
prospera  simul  et  aduersa,  secundum  varietatem  temporum 
constanter  ferens,  per  Wilhelmum  Juliacensem  comitem^ 
Coloniensi  ecclesie  infestissimum  illius  temporis  inuasorero, 
in  conilictu  bellico  captum,  in  Castro  Nydeggen  per  9  men- 
ses  fuit  detentus.  Porro  cum  Fredericus  11.  imperator  per  In- 
nocentium  IV.  ab  imperiali  fuisset  dignitate  depositus,  pre- 
fatus  dnus.  Conradus,  sedis  apostolice  in  Omnibus  filius  et 
obediens  fidelissimus,  ex  precepto  prefati  dni.  apostolici,  ad 
excludendam  ab  imperio  prefati  imperatoris  Frederici  poste- 
ritatem,  sua  industria,  sagacitate  et  potentia,  tres  succes- 
siue  principes  ad  regnum  elegit,  associatis  sibi  aliis  princi- 
pibus  electoribus,  prout  tarn  ardui  facti  oportuhitas  exige- 
bat.  Elegit  namque  primo  Hinricum  VII.  lantgrauium  Hassie 
cognomento  Raspe,  filium  quondam  sancte  Elizabet,  sine 
mora  ipsum  in  locum  prefati  Frederici,  aliquam  prius  depo- 
siti  subrogando,  quod  tamen  absque  difGcultate  fieri  non 
poterat.  Nam  commisso  prius  belle  apud  Frankenvort  cum 
Conrado,  prefati  Frederici  imperatoris  filio,  qui  regnum  jam 
inuaserat  et  eodem  in  confiictu  victo  et  fugato,  de  prefato 
electionem  fieri  procurauit;  quo  scilicet  Hinrico  non  multo 
post  tempore  defuncto,  Wilhelmum  comitem  Hollandie  ia 
regno  instituit,  et  illo  post  tres  annos  a  Frisonibus  in  bello 

ö5)  $  einriß  h  to.  SD^Ictiard^,  (SraBtfAof  15*  9?otocmbcr  1225, 
i  26.  2«ärt}  1238. 


189 

iiiterfecto,  Bicardum  comilem  Cornubie,  fratrem  regis  An- 
gloram,  Germanis  prefecil  in  regem.  Sed  tres  elecli  supra- 
dicti  propter  temporis  breuitatem  nil  dignum  memorie  fecisse 
leguntur  et  benedictione  imperiali  caruerunL  Isle  dnus. 
Conradus,  vir  in  omnibus  prouidens  et  strenuus  et  pro 
domo  dei  contra  aduersarios  ecclesie  ascendens  ex  aduerso 
el  murum  inuictum  se  opponens,  pro  juribiis  et  libertatibus 
den  et  ecclesie  Coloniensis,  cum  ciuitate  Coloniensi,  suis 
superioribus  2»emper  emula  et  rebellis,  multas  suo  tempore 
habuit  guerras,  disceptans  sorle  varia  continue  cum  eisdem. 
Ad  vltimum  vero  sua  strenuitate  et  prudentia  et  justo  dei 
judicio  disponente  contra  ipsam  ciuitatem  vatispernentem, 
totam  ipsam  ciuitatem  et  ipsius  regimen  in  suam  redegit 
omnino  potestatem;  multos  siquidem  ex  scabinis  ciuitatis, 
propter  mala  judicia  et  peruersam  justitiam,  alios  exilio  et 
banno  perpetuo  condempnauit,  alios  captivos  extra  ciuitatem 
ad  fortalitia  et  caslra  ecclesie  deducens  vsque  ad  suum 
obitam  vinculis  et  carceribus  mancipauit.  Ipse  etiam  comi- 
tatum  de  Hoystaden  cum  omni  suo  jure  et  attinentijs,  nee 
non  Castro  nobilissimo  Are  cum  suo  districtu,  ad  jus  suum 
ex  paterna  successione  deuoluta,  Coloniensi  ecclesie  deuo- 
tos  obtulit  et  castrum  Valkenbergh  nee  non  castrum  Alden- 
wede  cum  comitatu,  emptum  suis  pecunijs,  dicte  Coloniensi 
vsque  bodie  dereliquit,  fundamenta  siquidem  neue  structure 
ecclesie  sancti  Petri,  cujus  quidem  simile  opus  in  multis 
regnis  non  inuenitur,  ipse  incepit.  Cum  autem  in  regimine 
ecclesie  multis  laboribus  et  sollicitudine  sedisset  annis  33 
cum  dimidio,  defunctus  est  in  Colonia,  ipsa  Coloniensi  eccle- 
sia  in  summa  pace  derelicta.  ^®) 

52®.  loco  (ao.  1261)  successit  eidem  Conrado  Engel- 
bertus  IL  de  domo  nobili  dominorum  de  Valkenberg 
liiteam  ducens  et  major  prepositus.  Iste  Radulphum  roma- 
norum  regem  post  longam  vacationem  regni  electum  a 
principibus,  Aquisgrani  vnxit  in  regem.  Iste  fuit  vir  bonus, 
sed  in  suis  negotiis  minime  prosperatus;  cum  ad  reprimen- 

5«)  (Sonrab  f.  ®raf  V)on  ^od^flaben  (grjlbif^of  1238,  t  28.  @c^- 
tesnber  1261. 


190 

das  ecclesie  sue  injurias,  copiosos  multociens  produceret 
exercitus,  sepe  tarnen  infirmior  videbatar.  Nam  a  Wiihelmo 
comite  Juliacensi,  qui  et  antecessorem  suum  dnum.  Con- 
radum  in  bello  captum,  obtinuerat  in  loco  dicto  silua  sancte 
Marie  intra  Tulpetum  et  Lechenich,  instmcla  acie  cum 
multis  suis  capitur  et  in  Castro  Nideggen  tribus  annis  et  6 
mensibus  in  custodia  detinetur«  Ipse  et  non  multo  post 
tempore,  in  aula  sua  episcopali  in  Colonia  cum  fidelibus  suis 
jura  decernens,  captus  per  ciues,  in  quadam  domo  cujusdam 
ciuis  custodie  mancipatur,  propter  quam  dicti  pontificis  inju- 
riam,  ipsa  ciuitas  Coloniensis  6  annis  ecciesiastico  subjacuit 
interdicto*  Propter  hanc  autem  ipsius  archiepiscopi  capti- 
vationem  consanguinei  ipsius  exacerbati,  frater  seil,  ejus 
dnus.  de  Valkenburcb,  duxque  Lymburgensis ,  comes  de 
Clyuis  et  nobil.  de  Heynisberg  forli  armatorum  manu  con- 
tracta,  ciuitatem  Coloniensem  per  quandam  domum,  muro 
ciuitatis  adherentem,  amplo  additu  patefacto,  intempeste 
noctis  silentio  subintrarunt.  Sed  eines  factum  persentientes 
conclamantes  ad  arma,  dictos  bestes  vi  armata  repulerunt; 
vbi  prefatus  dominus  de  Valkenborch  equo  insidens  preuia 
Gongressione  occiditur,  dux  Lymburgensis  capitur;  mullis 
occisis,  aliis  fuga  lapsis.  Que  quidem  clades  prefatis  nobi- 
libus  accidit  ao.  dni.  1268.  Postquam  vero  prefatus  Engel- 
bertus  prefuit  ecclesie  Coloniensi  sub  tempore  vacanlis  im- 
perij  et  postea  sub  Rudolphe  romanorum  rege  annis  i4 
defunctus  est  in  pace,  sepultus  in  ecclesia  Bunnensi;  nam 
ciuitas  Coloniensis  tunc  temporis  propter  injurias  eidem 
presuli  illatas,  stabat  sub  ecciesiastico  interdicto.^^) 

53®.  loco  (ao.  1275)  ordinalur  archiepiscopus  Colo- 
niensis Syfridus  de  domo  nobilium  de  Westerburg, 
prepositus  ecclesie  Moguntine,  sedens  sub  regno  Radulphi 
et  Adolphi  romanorum  regum  annis  23  et  mensibus  4, 
contra  quem  statim  post  suam  promolionem  multi  proceres 
et  nobiles,  tam  episcopi  quam  layci  vehementer  insurgentes, 
dictum  episcopum  igne  et  ferro  pariter  inuadebant,  quibus 

8.  OctoK  1261,  t  17.  ^'0.  1274. 


191 

idem  arcliiepiscopus  a  prima  juuentnte  urmis  exercitatus  el 
as^eritates  algoris  et  inedie  ac  vigiliarum  perpatere  doctus, 
nunc  his  nunc  illis  vicem  viriliter  impendebat.  Denique  ipse 
Godefiridum  comitem  de  Arnsberg  et  filium  ejus  in  gratiam 
saam  venire  compulit  etc.  presidio  ipsorum  quod  Neyhem 
dicitar^  per  ipsum  prius  capto  et  destructo.  Idem  qnoque 
Archiepiscopus  inimicitias  aduersus  Wilhelmum  comitem  Ju* 
liacensem  sicut  antecessores  sui,  pro  juribus  ecciesie  de- 
fensandis  gerens,  postquam  dictus  comes  cum  filiis  suis 
com  multis  nobilibus  atque  militibus  in  ciuilate  Aquensi, 
tnnc  temporis  ipsi  archiepiscopo  confederata,  fnerat  inter- 
fectus,  ex  casu  inimicorum  snmpta  audacia  contra  Julia- 
censes  statim  hostiliter  inuadens  et  cuncta  deuastans,  opi- 
dum  Jaliacense  obsidione  cinxit  ac  superstites  de  cogna- 
tione  dicti  comitis  occisi  quotquod  coUigere  poterant,  in 
dicto  opido  jam  recepti^  portis  erumpentes  archiepiscopum 
belle  petunt,  sed  habita  victoria  ipse  archiepiscopus  muni- 
tionem  cepit,  castrum  forte  infra  muros  funditus  deposuit, 
cuncta  pro  libitu  ibidem  disponens,  vbi  et  eines  Colonienses 
pro  archiepiscopo  dicuntur  fortiter  conflixisse.  Eodem  siqui- 
dem  tempore  ipse  archiepiscopus  optinuit  opidum  Düren  et 
omnia  fortalitia  et  loca  cbmitatus  Juliacensis,  paucis  excep» 
tis,  ytpote  Niddegen  et  Heubach,  quo  quidem  processu  ca- 
strum de  Bedbur  et  in  confiniis  24  circiter  fortalitia  com- 
muniuit,  alia  saltem  subjug-auit.  Tunc  etiam  tempore  opidum 
Tulpetum  foris  communiuit  et  ibidem  in  allodio  beati  Petri 
castrum  forte  edificauit,  sed  postea  dux  Lymburgensis  cum 
alijs  nobilibus  de  consanguinitate  comitis  defuncti,  contra 
archiepiscopatum  inuadens,  dictum  Tulpetum  opidum  obse-^ 
dit,  sed  incassum  ab  ipso  recessit*  Tandem  mediantibus 
amicis,  restitutis  comitatui  munitionibus  captis,  pax  inter 
partes  firma  interuenit.  Porro  cum  Radolphus  romanorum 
rex  conuocata  solempni  curia  principum  apud  Herbipolim, 
cum  domino  Martino  papa  Vf.  concordasset,  quod  ab  Om- 
nibus terris  arabiiibus  totius  regni  Germanie,  certam  simi- 
Kter  vellet  exigere  pecunie  quantitatem,  prefatus  dnus*  Si- 
fridus  constans  vir  animi,  huic  inaudite  exactioni  mira  con*- 


192 

stantia  contradixit  et  sie  ejusdem  archiepiscopi  probttale, 
res  ipsa  manstt  incompleta  et  patria  fuit  ab  hac  excogitata 
exaclione  \sque  hodie  liberata.  Eadem  siquidem  tempestate 
dktus  archiepiscopus,  in  cuncti^  pro  ecclesia  semper  sU* enue 
et  fortiter  agens,  obsedit  castrum  Cerpene  8  septimanis  «il 
obtentum  incendio  deuastauit,  quia  ab  heredibus  $ibi  com^ 
parauerat  dictum  castrum  et  hoc  quidem  seminarium  fuit 
odij  et  discordie  longi  temporis,  inter  dictos  archiepiscopum 
atque  ducem,  qui  propter  hoc  et  alia  guerrarum  intestina, 
ad  cruenta  bellornm  discrimina  postmodum  conuenerunt;, 
Ipse  quoque  archiepiscopus  duabns  vicibus  ducens  exercitum 
contra  Adolphum  comitem  de  monte ,  tandem  cum  ipso  ve* 
niens  ad  concordiam,  compulit  ipsum  comitem  deponere 
duas  turres  quas  fortiter  muniuerat;  videlicet  apud  Monr 
heym  et  Mulenhem  irredificabiles  vsque  in  presens  ad  per* 
petuam  rei  memoriam  permansuras.  Hijs  sane  temporibus 
lamentabilis  discordia  inter  Johannem  ducem  Brabantie  et 
Reynoldum  comitem  Gelrie  est  suborta,  propter  ducatuia 
Lymburgensem;  in  quo  dictus  comes,  ratione  vxoris  sue^ 
fiibi  Ysufructum  vendicabat  duce  Lymburgensi  absque  liberi« 
lunc  defuncto.  Sed  dux  Brabantie  jura  dicti  ducatus,  sibi 
ab  Adolphe  comite  de  Monte  pecuniis  comparauit  et  extnnp 
dictus  dux  prefatum  comitem  de  Monte,  Walramum  comitem 
Juliacensem  cum  fratre  suo  Gerardo,  domino  de  Castero^ 
Euerhardum  comitem  de  Marka,  Hinricum  de  Windeke  no** 
bilem  fratrem  comitis  de  Monte  et  eines  Colonienses,  cum 
multis  nobilibus  sibi  confederauit.  Ex  aduerso  autem  come$ 
Gelrie  dominum  Syfridum  Coloniensem  archiepiscopum,  Hin-r 
ricum  comitem  de  Lutzenburch  et  Wahramum  fratrem  ipsius 
ac  Walramum  nobilem  de  Valkenburch,  nobilem  quoque  de 
Lymburch  et  Hinricum  nobilem  de  Westerburch,  fratrem 
archiepiscopi,  cum  multis  alijs  nobilibus  sibi  in  auxilium 
acquisiuit  et  dum  varios  bellorum  euentus  experirent  hin« 
inde,  nunc  ille.  nunc  is  triumphantibus ,  tandem  dictus  di^t 
Brabantie  cum  suis  federatis  archiepiscopatum  Coloniensem 
potenter  ingressus,  cuncta  vastando,  castrum  archiepiscopi 
dictum  Worinch   ipso    die  beati  BonifaciJ   anno   dni.    1288 


193 

eroento  commisso  prelio,  dax  Brabantie  cum  suis  victoria 
est  potitus;  mortuo  in  ipso  bello  dictis  comite  de  Lutzen-* 
buTg  et  fratre  suo,  cujus  quidem  comitis  fuit  filius  Hinricus 
Imperator  VIII.  Mortuo  etiam  ibidem  Hinrico  de  Wester^ 
borch  egregio  milite  et  alijs  mullis,  plus  quam  mille  viris 
aotabilibus  interfectis,  comes  Gelrie  per  duceih  Brabantie 
captiaus  abducitur.  Syfridns  quoque  Archiepiscopus  per 
ecmiitein  de  Monte  cum  multis  alijs  fuit  captus;  ex  quo 
iamentabili  casu  Coloniensis  ecclesia  multum  extitit  humi-- 
Kata,  nam  in  hoc  turbine  comes  Juliacensis,  castrum  Nil 
|ieCens  munitissimum  cepit  et  destruxit  et  comes  de  Marka 
in  dacatu  Westphalie  castra  et  munitiones  Westphalie  cepit 
et  denastauit  Post  multas  tandem  aduersitates  et  fortune 
contrario  pressuras,  a  captiuitate  et  carcere  Comitis  de 
Monte,  post  annos  per  pacta  et  conuentiones  ad  propria 
restitötus.  Idem  dominus  Syfridus  quasi  miles  et  pugil 
ecciesie,  prostratus  sed  inuictus,  a  conceptis  et  in  animo 
radicatis  ecclesie  vtilitatibus  non  desistens,  castrum  de 
Brole  in  presidium  ecclesie  Coloniensis,  aduersus  superbiam 
eittitatLs  Coloniensis  confrenandara,  sumptu  maximo  et  prop-« 
ter  ipsonim  Coloniensium  potentiam,  in  proximo  vicinorum 
nagno  militaris  potentie  apparatu  construxit  et  fortissime 
commuiiiuit.  Consummato  tandem  boni  certaminis  sui  cursu^ 
Toeatas  a  domino,  quasi  fidelis  athleta  et  seruns  intraturus 
in  gandium  domini  sui,  moritur  in  pace  et  in  ecclesia  Bun- 
BeRsi  honorifice  sepelitur;  nam  tunc  Coloniensis  cinitas 
propter  ipsorum  aduersitates,  quas  Colonienses  ecclesie  in- 
gerebant,  supposita  fuit  .ecciesiastico  interdicto. '®) 

54^  loco  successit  Wicboldus  natione  nobilium  de 
Holte,  major  decanus,  sedens  sub  Adolphe  et  Alberto  re- 
gibus  annis  Septem*  Hie  plus  practica  nobilium  quam  elec- 
tione  canonica  ascendens,  apud  Nussiam  fertur  electus,  vir 
tanen  tam  diuina  quam  humana  scientia  sufficienter  erudi- 
las*  Ipse  siquidem  prefatum  Albertum  Aquisgrani  vnxit  in 
regem  et  postea  solempni  curia  principum  et  nobilium,  per 

68)  ©tcgfrieb  D.  ffieflcrlburg ,  SrsBtWof  \>ox  24.%pvU  1275, 
t  7.  «^T«  1297. 

13 


194 

eundem  regem  apud  Nurenberg  conuocata,  vxor  ipsius  re- 
gi^  per  dictum  dominom  Wicboldum  fuit  in  reginam  solemp- 
niter  coronata.  Idem  autem  archiepiscopus  vtpote  vir  senex 
et  grandeuus^  plus  concilijs  aptis  quam  armis  exercitainS) 
prouideniia  ecclesiam  in  pace  regere  satagebat;  vnde  in 
suQ  principio  Colanienses  ab  interdicto,  quod  diu  sustiniie^ 
rant,  suo  interuentu  absoluuntur.  Dominos  et  nobiles  sibi 
vicinos,  vndique  donatiuis  et  amicitijs  placauit,  sed  quanto 
plus  donabat,  tanto  magis  sibi  et  ecclesie  sensit  infestos. 
Quod  dum  aduertens  prudenter  intelligeret,  ad  resistendam 
potenter  animum  conuertens  contra  comitem  de  Marka^  in- 
festissimum  ecclesie  Coloniensis  inimicum,  ad  debellandum 
eundem  in  Susato  cum  armatorum  militia  se  recepit,  quo 
comperto,  comes  animosus  exercitum  congregans  copiosum, 
archiepiscopum  ad  bellum  sepius  prouocauit,  archiepiscopo 
vero  cauto,  vtpOte  in  rebus  periculosis  et  omnino  casibus 
fortune  expositis,  locum  pugne  non  dante,  sed  caute  dissi-» 
mutante,  dum  comes  propter  expensarum  penuriam  exerci- 
tum quod  jam  sepius  adunauerat,  diutius  teuere  non  posset 
et  auxiliarii  ab  ipso  ad  propria  defluxissent,  archiepiscopus 
jam  tempus  aptum  nactus,  terram  comitis  igne  et  ferro  vn-* 
dique  inuasit,  cuncta  populans  atqu«  vastans  et  sicut  cre^ 
ditur,  si  morte  preuentus  non  fuisset,  ipsum  comitem  ad 
deditionem  vltimam  compulisset.  Tandem  in  dicta  expedi- 
tione  languore  correptus  et  Susatum  diuertens,  dum  infir- 
mitate  decumbens  sacram  communionem  jam  sepius  acce- 
pisset  et  a  suo  confessore  sibi  diceretur,  non  opus  esse 
sacram  communionem  sepius  accipere,  dixit  verbum  memorie 
dignum,  anima  inquit  mea  hoc  affectat  sacramentum,  quia 
est  bonum  viaticum.  Et  sicut  placuit  deo,  ex  hac  luce  sub- 
tractus,  sepultus  est  in  ecclesia  sancti  Patrocii  in  Susato, 
in  pace  altissimi  requiescit.  Ante  ejus  obitum  Albertus  su*« 
pradictus  romanorum  rex,  ad  instigationem  et  inductionem 
Coloniensium  ciuium,  ecclesie  sue  intermi$sione  semper 
emulonun,  cum  exercitu  copioso  se  contulit  ad  tarras 
ecclesie  Coloniensis,  consedens  in  villa  de  Surde  super 
alueum  Reni  per  longum  tempus,  in  qua  expeditione,  quam« 


195 

uis  rex  causam  offensionis  vel  ihjuriarum  aduersus  archie- 
piscopam  expresse  non  haberet,  occaslone  tarnen  sumpta, 
terras  ecclesie  per  conlinuos  exercilus  '^t  lalrunculos  plu- 
riniBm  molestauit,  ad  vltimnm  vero  innocentiam  archiepis- 
copi  sentitus,  de  illatis  sibi  molestiis  penitenti  animo  egre 
ferens,  sub  certis  conditionibus  in  amicitiam  ipsum  archie- 
piscopnm  recipiens  et  gratiam  absque  vlteriori  et  vocabili 
lestone  ipsius  et  ecclesie  ad  propria  se  contulit.'^) 

55^  loco  YOtis  eligentium,  in  diuisa  diuisis,  post  obi- 
tnni  domini  Wicboldi  ad  regimen  Coloniensis  ecclesie  trea 
in  discordia  sunt  electi,  quibusdam  eligentibus  Hinricum 
de  Wyrneburch  majorem  prepositum,  aliis  Reynardum 
de  Westerburch  prepositum  Bunnensem ,  aliis  vero  Wilhel- 
mam,  Wilhelmi  quondam  comitis  Juliacensis  filium,  cano- 
nicum coloniensem  et  ecclesie  s.  Seniatii  in  Trajecto  pre- 
positam.  Sed  idem  Wilhelmus  post  non  longo  in  belle 
Ftandrensium  contra  regem  Francie  susceptum,  in  quo  ipse 
capitameum  et  patricium  Flandrensium  agens  fortiter  se 
g^*ebat,  extitit  interfectus.  Sua  tarnen  electio  ante  ipsius 
obituin,  per  dominum  Bonifacium  papam  VIII.  coniirmata 
faeral,  sed  executio  morte  ejus  preuenta.  Duo  vero  super- 
stites  coelecti,  ad  romanam  curiam  accedentes  pro  confir- 
matione  sua,  sorte  varia  contendebant;  tandem  electio  do- 
mihi  Hinrici  confirmatur,  postquam  in  curia  steterat  forme 
trilms  sinnis,  seditque  idem  Hinricus  sub  Alberto,  Hinrico  YII. 
et  Lodewico  IV.  imperatoribus  annis  26.  Quanta  autem 
ipse  dominus  Hinricus  in  hac  sue  electionis  presentatione 
in  Roma  slans,  omnia  expenderit,  donauerit  et  ad  sumptus 
exposiierit,  exacliones  per  ipsum  poslea  facte  lucide  mani- 
festant«  Ipse  vero  Hinricum  VII.  Aquisgrani  vnxit  in  regem, 
concordi  principum  electione  assumptum.  Quo  defuncto  et 
per  quendam  ducem,  nepotem  suum,  prodiliose  interfecto, 
fecta  electione  discordi,  quibusdam  eligentibus  dominum 
Lttdowicum  duCem  Bauarie,  aliis,  quibus  ipse  assensit,  eli- 
gentibus Frcdericum  flucem  Anstrie,  ipse  dictum  Fredericum 

59)   SBtgboIb  Sbcr^crr   \>cn   ^ottc,    (grjl6if(^of  im   2Wai  1297, 
t  26/  3HfiT^  1304. 

13* 


196 

suom  elecium  apud  Bonnam  in  regem  coronanit,  allere  vero 
Ludowico  per  archiepiscopum  Treuerensem  Aquisgrani  simn 
liter  coronato.  Hie  dominus  Hinricus  vir  grandeuus  et  ad 
etatem  sue  electionis  tempore,  annorum  non  minus  quam 
60  jam  deductus,  viribus  lamen  et  animo  indeficiens,  com 
inimicitias  ecclesie  presertim  cum  Gerardo  comite  Juliaeensi 
et  cum  comHe  de  Marka,  necnon  cum  aliis  terre  Westphalie 
dominis,  per  omnia  quasi  sui  regiminis  tempora,  per  varia 
bellorum  et  guerrarum  discrimina,  pro  juribus  ecclesie  fre- 
quenter  et  fortissime  documentauit.  Qua  tempestate  COI0- 
niensis  staiui  ecclesie  suprascripto  aduersantes,  oportunitate 
captata,  propter  polentiam  Lodewici  IV.  ejusdem  doniiiH 
Hinrici  aduersarii,  manifeste  inimici,  muitis  sibi  prkicipibss 
confederatis,  videlicet  dno.  Johanne  rege  Bohemie,  Wilhekae 
comite  Hannouie,  Johanne  de  Hannouia  ejusdem  nepote, 
Gerardo  Juliaeensi  comite ,  Adolphe  comite  de  Monte  et 
comite  de  Marka,  comite  Seynensi,  cum  pluribus  aliis  nobi^ 
libus  et  potentibus,  prefatum  archiepiscopum  multis  gner* 
rarum  dispendiis  lacessentes,  tandem  dictis  adunalis  sM 
auxiliariis,  castrum  ecclesie  Brule  14  ebdomadas  obsederont, 
sed  propter  fortissime  munitionis  et  archiepiscopi  virilem 
resistentiam ,  pactis  pacis  interuenientibus ,  ab  obsidione^ 
frustrata  ipsorum  intentione  maliuola  auxiliante  domin^ 
vacui  recesserunt.  In  hijs  siquidem  guerrarum  et  aduersi*- 
tatum  crebris  turbationibus,  ipse  archiepiscopus  semper  con- 
stanti  animo  viriliter  agens,  quamuis  propter  mala  hajusr 
modi,  pecuniis  et  necessariis  sumptibus  vacuus  et  exhaastos, 
nobilem  comitatum  et  castrum  Hylkerode  ad  vsum  et  firma- 
mentum  ecclesie  magnis  pecuniis  comparauit,  sed  pecuniam 
hujusmodi  ecclesie  colonienses  coUegiate  et  abbatiales  et 
clerus  coloniensis,  de  suo  totaliter  persoluerunt,  nam  maxinia 
pars  possessionum  dictarum  ecclesiarum  et  cleri,  in  districtu 
et  proprietate  dicti  comitatus  et  territorii  situantur«  Po^ 
recessum  inimicorum  ecclesie,  ab  obsidione  castri  de  Brole, 
de  qua  superius  dicitur,  ipsi  a  concepta  contra  ecclesiam 
nialitia  non  desistentes,  castrum  Volmensteyn  in  ducatu 
Westphalie,   longa   mora   temporis  tenentes  obsessum,  ad 


197 

vHifnuni  ceperonl  et  funditus  deslruxerunt.  Idem  porro 
Binrictts  archiepiscopus ,  post  multas  fatigationes  emulorum 
ecciesie  fortiter  exagitatus,  sed  semper  stans  inpertcrritas 
et  pro  viribus  vices  rependens,  ad  vltiinum  plenus  dierum 
et  senio  fatigatus,  defunctus  in  pace  in  die  sancto  epiphanie 
domini,  sub  anno  dni.  1332  in  ecclesia  Bunncnsi,  in  capella 
noua  quam  adhuc  viuens  a  latere  ecclesie  ipse  construxerat, 
hoBorifice  est  sepultus.^®) 

56^  loco  archiepiscopatum  Coloniensem  est  adeptus 
Walramus  Leodiensis  prepositus,  frater  comitis  Julia- 
censis,  28""^^  et  pauIo  plus  etatis  sne  agens  annnm.  Hunc 
siqaidem.21  die  post  obitum  predecessoris  sui,  Johannes 
papa  XXII.  quamuis  absentem,  in  Coloniensem  archiepisco- 
p«in  ordinauit  Qui  licet  in  mundanis  prout  tanti  principatus 
soUicitudo  requirit,  non  foret  admodum  expertus,  nam  tota 
sne  juuentutis  tempora  in  studiis  solempnibus,  videlicet  Pa- 
risiis  et  Aureliani  expendit,  comendabilis  tarnen  scientie 
juris  canonici  tytulo,  in  qua  facultate  licentiatus  extitit  et 
io  ipsis  studiis  laudabiliter  ejusdem  conuersatio,  tante  sue 
^omotionis  in  maxima  parte  causa  fuit.  In  principio  ergo 
«Ol  regiminis,  cunctis  aduersariis  ecclesie,  sue  parentele 
^tentiam  pertimentibus,  stetit  in  regimine  ecclesie  in  summa 
pmce  per  12  circiter  annos.  Ipse  quidem  sub  tante  pacis 
amenitate,  tarn  cl^us  quam  populus,  post  preteriti  temporis 
longas  guerrarum  fatigationes,  tranquilla  temporum  felicitate 
gaudens,  opulentissime  respirauit«  Tandem,  quia  inuida  tem- 
porum fata,  res  in  eodem  statu  persistere  diu  non  sinunt, 
surgentibus  quidem  extunc  ecclesie  multis  vndique  sibi 
gnerris,  tempora  conturbantur.  Nam  plurimi  potentes  eccle- 
sie contermini  comites  et  barones,  valida  inter  se  facta 
ooDspiratione,  ceperunt  terminos  ecclesie  inimicitiis,  incen- 
diis  et  rapinis  fortiter  perturbare.  Quo  quidem  turbine  no- 
bile opidum  ecclesie Mendene  in  ducatu  Westphalie  situm, 
ab  olim,  ante  longa  tempora,  per  inimicos  ecclesie  demo- 
litom   funditus   et  euersum,   sed  per  ipsum  dominum  Wal- 

60)  ©einrieb  II.  <3^raf  »on  «Jtrncl^urö,  @räbif(3Jof  im  Ttai  1304, 
t  5.  3ait.  1332. 


198 

ramum  tunc  de  nouo,  manu  potenü  el  bellico  apparata  re^ 
paratum  et  fortissime  communitum ,  per  comites  de  Marka 
et  Arnsberg,  nocturno  insultu  et  pendentibus  treugis,  iospe- 
rate  iterum  captum  fuit,  incensum  et  destructum ;  quod  ips« 
tarnen  archiepiscopus  postmodum  denuo  reparaoit  et  posito 
in  eodem  fortalitio  castri,  Optimum  commaniuit;  propter  quod 
guerrarum  materia  inter  ipsum  arcbiepiscopum  et  aduersa* 
rios  fortius  succrescente,  dum  ipse  arcbiepiscopus  multam 
gentem  armatorum,  pro  tuendis  finibus  et  loci«  ecclesie,  ad 
partes  Westpballe  sub  magnis  stipendiis  transmisisset,  quo«- 
dam  die,  conflictu  cum  inimicis  ecclesie  campestri  bello 
habito,  exercitus  arcbiepiscopi  victus  cecidit  et  nonnuUis 
interfectis,  300  vel  circiter,  de  gentibus  ecclesie  sunt  capti. 
Sed  ipse  archiepiscopus  propter  hos  casu;s  aduersos,  defen- 
sioni  ecclesie  non  obmittens,  resumptis  cito  viribus  et  vali- 
dissimum  congregans  equestrem,  pariter  et  pedestrem  exer- 
citum,  contra  comitis  de  Marka,  qui  conspirationis  et  inimi- 
citiarum  hujusmodi  inter  alios  principalior  habebatur,  inva* 
surus  contra  fines  ipsius  constitutus  applicuit*  Mediante 
vero  nobile  comite  HoUandie,  intervenientibus  pactis  pacis, 
que  ytinam  bene  fuissent  seruata,  q>sa  fuit  expeditio  inter- 
missa. 

Interea  Lodowico  lY.  imperatore ,  per  ecclesiam  jam 
deposito,  dictus  dominus  Walramus  archiepiscopus,  aliis 
electoribus  associatis  sibi  pnncipibus,  ad  instantiam  Cle- 
mentis  pape  VL  in  villa  dicta  Reyns  super  Renum  posita, 
que  quidem  villa  est  de  territorio  Coloniensis  ecclesie,  vi- 
uente  adfauc  Lodowico  imperatore  et  gubernacula  imperii 
forti  pedo  tenente,  Karolum  principem  Morauie  regis  Bohe- 
mie  filium,  qui  dictus  est  Karolus  IV.  in  romanorum  regem 
elegerunt,  impendens  eidem  coronam  et  vnctionem  regiam 
in  Bunna,  quia  ciuitas  Aquensis,  prefato  Lodowico  firmit^ 
adherebat,  propter  quod  predictus  Lodowicus  prefatum  ar- 
cbiepiscopum manifestum  sibi  extunc  reputans  inimicam) 
multas  sibi  aduersitates  vndique  procurabat;  vnde  aduersi- 
tatibus^et  guerris  hujusmodi  continuis  lacessitus  archiepis- 
copus et  expensis  grauatus,  per  fratrem  quoque  comitem 


199 

JySacensem  et  ceteros  de  svm  parentela  coiisanguineos,  qui 
prefato  Lodowico  et  eeclesie  aduersariis  plus  quam  archie«- 
piscopo  erant  fauorabites,  modo  derelictus  et  animo  desti- 
latus,  cepit  per  aliqua  tempora  in  regno  Francie  cum  pau- 
eis  familiaribus  praetentarum  expensarum  gratia  commorari, 
eommitlens  summam  rerum  eeclesie  quibusdam  extraneis  et 
eliaiB  laicis,  omnibus  quidem  castris  et  possessionibus  ee- 
clesie in  creditorum  manibus  pro  maximis  debitis  obligatis^ 
vbi  dtim  peregrinando  circimiiret,  quod  tempore  dioertens 
Parisüs,  ibidem  febre  correptus,  in  vigilia  assumptionis  beate 
Marie  sväa  anno  domini  1349  diem  clausit  extremum,  pon- 
lificatos  sui  ITt?  corpus  autem  ipsius  translatum  Coloniam, 
in  ecciesia  sancti  Peiri  in  capella  sanctorum  angelorum  a 
dextris  chori  eeclesie  fuit  bonorifice  tumulatum.  FuH  auteni 
ipse  Walramus  multum  liberalis,  humilem  se  pmnibus  exhi* 
bens  et  modestum,  mansuetum  ad  omnes,  nullum  ad  vin- 
dictam  expetens  nee  reputans  inimicum,  pius  in  pauperes, 
bemgnus  in  ecclesias  et  clerum.  In  principiis  siquidem  sui 
regiminis  castra  et  fortaiitia  eeclesie,  propler  preteritarum 
g-oerrarum  pressuras,  in  diuersis  eeclesie  locis  reperiens 
aliqua  ruinosa  et  collapsa,  alia  confracta  et  nonnulia  initiata 
sed  nondum  completa,  magnificis  structuris  decentissime 
communiuit  et  sicnt  fidelis  architecta  edificare  non  cessans 
et  carni  atque  sanguini  non  deferens,  nobile  castrumLech- 
nich  quod  a  fundamentis,  fratre  quidem  suo  comite  Julia* 
cenai  multum  renitente ,  in  finibus  comitatus  Juliacensis  ad 
munimenlum  eeclesie  instituit,  ex  structurarum  suarum  pul- 
critudine,  prout  et  validitate  commendabilem ,  sui  nominis 
memeriam  post  se  relinquens.  Idem  dominus  Wabramus 
primus  instituit  et  fundauit  congregationem  fratrum  carthu^ 
siensium  infra  muros  ciuitatis  Coloniensis  et  non  modicas 
possessiones  in  principio  sui  regiminis,  eeclesie  magnis  pe- 
cuniis  acquisiuit,  videlicet  opidum  Reymbacb  cum  Castro«  ^0 
Item  castrum  Oyde  cum  quibusdam  bonis  in  HunCe.    Item 


61)  3tt  margine  flc^it  *)on  berfclBctt  §attb:  Turrim  etiam  pulche- 
rimaiti  a  fundaihentis  edificauit  in  Brenlone  Castro  et  fundamentum 
alteritts  turris  ibidem  cdificande  et  erigeade  posuit« 


200 

castruffl  Popelstorp,  medieiatem  insuper  casiri  de  Gensberge 
etmedietatem  castri  de  Norderna,  castrum  quoqae  Ziltank 
multis  temporibus  ab  ecclesia  alienatum,  similUer  ad  ecde«^ 
siam  non  parua  pecunia  comparauit.  Fuisset  aotem  de,< 
multis  laudabiliter  commendandus,  nisi  sua  quanquameaa^ 
cilia  personis  leuibus  credidisset  Sedit  siquidem  Mem  .Wal^ 
ramus  sub  imperio  Lodowici  IV.  el  regao  Karuli  lY«  anais^ 
16,  mensibus  6,  diebus  decem  et  novcm*®^) 

57^  archiepisicopus  in  ordine  ecclesiam  Colonieitseni 
rexit  Wilhelmus  de  Genepe,  prepositus  Sosatiensis,  per 
dementem  papam  VL  post  vacationem  ecdesie  4  menäiiBiy 
tunc  presens  in  romana  curia,  in  Coloniensem  arohie^- 
copum  ordinatus.  Hie  vero  non  multum  proueete  etatis, 
precipua  tarnen  mundanarum  rerum  experientia  poUebat,  laii- 
namque  toto  predecessoris  tempore  consiliarius,  habens  ne^ 
gotia  et  statum  ecclesie  valde  nota.  Dictus  ergo  Wilbeluss 
statim  post  suam  promotionem ,  cepit  sicut  fideUs  <Mspen-^ 
sator  et  prudens,  manus  ad  aratrum  mittere  et  retro  non 
respiciens,  Coloniensem  ecclesiam  sibi  commissam,  licet 
tunc  plurimis  debitis  pregrauatam ,  cum  summa  prouldentia 
gubernare,  nee  a  crediti  sibi  talenti  multiplicatione  defecit, 
donec  vniuersa  ecclesie  debita,  quamuis  Interim  de  sui 
Status  honorificentia  parum  diminueret,  absque  dampnis  et 
fenore  persoluit,  terras  quoque  et  castra  et  posses£aones> 
ecclesie  obligatas,  infra  paucos  annos  ad  integritatem  ecde** 
sie  mirabili  industria  reuocauit;  licet  vero  antecessor  suo9- 
Wabramus  in  muniendis  et  edificandis  ecclesie  locis  et  for<- 
talitiis  multum  fuerit  commendandus ,  hunc  tamen  •  dominus- 
Wilhelmus  in  hoc  studio  sibi  non  inpar,  quin  ymmo  excel-« 
lentior  habebatur»  Fuit  itaque  corpore  pulcherimus,  in  con-- 
uersatione  tractabilis,  in  negotiis  expeditus,  eloquentia  fa- 
cundus,  ingenio  et  prouidentia  perspicuus,  in  Status  magni«* 
ficentia  super  multos  suos  antecessores,  quorum  tunc  vige- 
bat  memoria,  tarn  in  sumptu  cottidiano  expensarum,  in  faospi-« 
talitate  et  exhibitione  epularum,  plurimum  gloriosus,  in  gestu, 

6^)  Söalram  (SJraf  ijoii  »ülid^,  (grjl&ift^iof  27.  3anuör  1332, 
t  14.  %n.  1349, 


201 

hflUlK  et  incessu  ac  grauitftte  morum ,  tnultum  venerandus ; 
vnde  in  curia  imperatoris,  a  quo  propter  cohciliatiuam  suam 
indiistriani  frequentius  vocabatur  et  apud  regem  Francie, 
GDJus  familiärem  habuit  notitiam  et  ybicunque  principes  et 
prdaü  eonuenerant,  honorabatur  vt  pater  et  velut  dominus 
in  repntätione  non  modica  tractabatur.  Paucas  siquidem 
sno  tempore  notabiles  habuit  gwerras,  qnamuis  leuibus  sepe 
stimularetur  aduersitatibus ,  prout  in  rebus  fortunatis  non 
ert  carum;  nam  prudenter  attendens,  quod  dubii  solent  esse 
belionun  euentns  et  sumptuum  quos  requirunt,  non  est  ter- 
moras  neque  finis,  ipse  incitamenta  guerrarum  que  aduersus 
ecdesiam  surrexerunt,  multa  patientia  nunc  dissimulando, 
mne  yexationes  donatiuis  redimendo,  cautius  deuitabat; 
aemorans  dictum  sapientis,  melius  esse  accomodare  marsu- 
jwa  dürres,  quam  curis  continuis  anxiari.  Adhuc  terrebat 
^Aaetsarios  et  emulos  ecclesie,  fama  diuitianim  ipsius  et 
reront  necessariarum  habundantia,  quibus  cuiuis,  sibi  conti- 
noos  potentes,  in  possessione  presertim  vini  et  frumenti  et 
ceterorum  victualium,  continue  precellebat.  Sed  tandem  vi 
tarn  i^elebre  nomen,  inexcogitata  ipsum  detinens  cupiditas 
obfuscabat;  siquidem  cum  ipse  theoloneis  et  exactionibus 
ejcquisitis  in  clerum  et  populum,  in  subditos  et  extraneos 
ateteretur  absque  modo,  vniuersorum  contra  se  odium  pro- 
ueeabat,  propter  quod  et  quia  subditos  magis  seruili  quam 
ckäU  dominatione  premebat,  multas 'circa  finem  pertulit  ad- 
oersitates;  adeo  namque  ad  vltimum  cepit  erga  ipsum  suo- 
nim  vacillare  fides,  quod  communitates  et  populi,  bonorum, 
vRlarum  et  locorum  ecciesie,  facientes  inter  se  conspirötio- 

nes,  JQgum  sue domiaationis  rebellione  publica 

excusserunt,  debitam  sibi  et  consuetam  obedientiam  subtra- 
hentes.  Qua  quidem  tempestate  populus  ville  Andernacensis 
manifeste  contra  ipsum  insurgens,  castrum  archiepiscopale 
ifäas  opidi,  tiuRultuoso  concitato  insultu  ceperunt  et  pontem 
de  eodem  Castro  ad  exteriora  campi  porrectum,  in  ejusdem 
archiepiscopi  contumeliam  confregerunt.  Porro  in  hujus  sui 
Status  fluctuatione  positus,  intergerens  squalide  morbuni 
podagre,  quo  diu  laborauerat  et  accedente  febre,  cujuscun- 


202 

que  vigiliis  et  bboribtts,  ^uibus  propter  zelum  ecclesie 
continue  insudabat,  viribus  exhaustis  ao.  dni.  1362  die  5 
mensis  Septembris,  in  Colonia  in  pace  est  defunctus.  lo 
lecto  autem  egritudinis  adbuc  viuens  notabiles  pecuniarum 
suminas  distribuit  majori  et  ceteris  coUegiatis  ecclesüs  co- 
loniensibus,  seruitoribus  et  amicis,  ipse  etiam  de  prouisione 
futura  ecclesie,  sicut  in  vita  sie  in  morte  soUicitus,  vtili- 
liorem  quam  sibi  yidebatur  de  capitulo  eoloniensi  prepositum, 
seu  majorem  quam  in  ipso  fuit,  sibi  futurum  successorem 
designauit,  tribuens  eidem  preposito  ad  sujfplementum  ex- 
pensarum  vt  pro  sua  promotione  ad  Coloniensem  ecclesiai», 
apud  sedem  apostolicam  laboraret,  in  parata  pecunia  5  milJ. 
ilorenorum.  Reliquit  ecciesiam  absque  debitis  locupletem  et 
singula  castra  ac  fortalitia  ecciesie,  ita  vt  eorum  promptua- 
ria  eructarent  ex  hoc  in  illud,  vino,  frumento  et  vietualibus 
habundatissime  communita.  Qualiter  vero  tanta  rerum  copia 
quam  pro  futuro  statu  eeclesie  idem  archiepiscopus  thesau^ 
rizauerat,  nesciens  cui  eadem  congregasset,  post  ipsius  ohi- 
tum  fuerint  dissipata,  looga  sequens  eeclesie  vacatio  et  diu 
sub  incerto  vacillans  ejusdem  prouisio  manifestat  Sedit 
itaque  dlctus  dominus  Wilhelmus  annis  12,  mensibus  9  et 
diebus  1&,  sepultus  in  ecclesia  s«  Petri  infra  chorum  eecle- 
sie in  excelsa  tumba,  quam  adhuc  viuens  fieri  sibi  faciebat« 
de  supleto  albo  et  nigro  raarmore  artifictose  fabricata,  fe- 
cerat  quoque  consimilent  tumbam  ejusdem  operis  fieri,  super 
sepulturam  domtni  Walrami  predecessoris  sui  non  minus 
preliosam.®^) 

Post  obitum  igitur  dni*  Wilhelmi  vacanle  ecclesia  Cor- 
loniensi  fere  per  10  mentes  et  legitime  carente  administra- 
tere,  incepit  ipsa  sub  aduersitate  temporum  fortiter  labo- 
rare;  nam  paucis  post  diebus,  capituium  ad  electionem  pro- 
cedens,  elegit  nobilem  virum  Jobannem  de  Werneburg  ma- 
jorem decanum  ad  electionem  eandem  ambitione  valida  aspi- 
rantem,  quem  tumultuosa  laycorum  potius  acclamatione  quam 
canonica  seruata  moderatione,  in  sede  episcopali  solempniter 

63)  Söil^ctm  ü.  ®eunc^,  (Svjbifd^of  1.  nco.  1349,  f  35.  @<^ 
imUx  1362. 


— -H 


203 

locauerant,  vno  duBtaxat  canonicorum  electiani  ejusdem  se 
publice  opponente.^0  Negotio  ergo  electionis  huiusmodi  in 
romaoa  curia  ventilato,  dum  electus  pro  confirmatione  sua, 
«d  ipsam  Romam  more  presolito  accessisset,  electio  sua 
prefalo  aduersario  in  ipsa  romana  curia  presente  et  eidem 
fortiter  resistente,  finaliter  cassata  extitit  et  repulsa.  Interim 
antem  prefatus  decanus  pro  electo  Coloniensi  se  gerens  et 
statum  plus  debito  pomposum  sibi  assumens,  temporalia 
bona  per  prefatum  dominum  Wiihelmum  copiose  relicta, 
necnon  et  de  mensa  arcliiepiscopali  vocationis  tempore  ob- 
nenienlia,  pro  libito  expendere  et  ecciesiam  nouis  debiiis 
cepU  obligare.  Hie  in  numero  pontificum  non  ponitur,  quia 
caroit  episcopali  conGrmatione. 

58^.  in  ordine  pontificum  rexit  Coloniensem  ecciesiam 
Adolphus  2*^;*  filios  Engelberti  comitis  de  Marka  prius 
episcopus  Monasteriensis,  quem  Trbanus  papa  Y.  statim 
cassata  electione  decani  supradicti,  transtulit  de  Monaste- 
riensi  ecclesia  ad  Coloniensem,  plurimum  insperate,  quippe 
nee  ipso  vel  aliquo  pro  eo  ad  huiusmodi  translationem  mi- 
oime  laborante,  nimium  inconsulte.  Fuit  enim  idem  Adolphus 
juuenis  etate,.  grauitate  morum,  ad  tantam  dignitatem  neces- 
saria,  nulla  pollens.  Existens  enim  episcopus  monasteriensis, 
ipsam  ecciesiam  per  5  annos  tennerat  et  ad  statum  ordinum 
non  promotus  vixit.  Translatus  igitur  ad  ecciesiam  Colo* 
niensem,  inueniens  bona  eccleste  per  supradictum  quondam 
Wiihelmum  archiepiscopum  relicta,  per  prefatum  decanum 
electum,  in  magna  parte  vacationis  tempore  dissipata  et  ali- 
qua  castra  in  manibus  consanguineorum  eiusdem  decani 
forent  detenta,  compulsus  est  eisdem  magnas  pecunias  per- 
soluere  pro  restitutione  eorundem.  Accessit  insuper  tunc 
ecclesie  aliud  malum  non  minus  dampnosum;  nam  prefatus 
papa  Vrbanus,  qui  nouo  quodam  auaritie  commoto  yniuersa 
bona  prefati  quondam  Wilhelmi  archiepiscopi  sedi  apostolice 
reseniauerat,  statim  post  dicti  Adolphi  translationem  misU 


«4)  3o^ami  @raf  V).  5Btrnel6urg  Qtxoä^U  im  @e^t.  1363,  tarn  nie 
jnm  ^Befi^c  bc3  etgbif(^>ßf(n.  @tu<il«  uiib  totvb  ballet  mit  Unrcd^t  'com 
aXoo^cr  a.D.  @.  29  in  ber  ^tiljt  ber  cö(iiif(3^en  @rjbift^öfc  auföcfü^ft. 


204 

Coloniam  quendam  noncium  apostolicum ,  dictorum  bonorum 
ineptissimum  exactorem,  qni  omnia  et  singula,  tarn  viiia 
quam  pretiosa  in  bonis  ecclesie,  inmelita  victualia  in  castris, 
pro  conseruatione  eorandem  reposita,  ytensilia  et  omnem 
8upellectilem,  vasa  aurea  et  argentea,  jocalia  qaeconque 
siue  ad  prophanos  vsus  siue  ad  ornamenta  ecciesie  et  pon^ 
tificale  ministerium  deputata,  in  vnum  congregans  studiose, 
pro  Camera  sedis  apostolice  ad  romanam  curiam  asportauir, 
ipsam  Coloniensem  ecciesiam  cum  maximo  omnium  scandalo, 
inusitate  nimium  spoliando.  Preterea  dictus  Adolpfaus,  de 
euius  indole  meliora  sperabantur,  contra  spem  agens  et  ad 
ea  quo  suis  conueniebant  exitibus,  animum  mox  conuertens, 
nam  in  clero,  sicut  post  in  patulo  damit,  pemanere  non 
curabaty  cepit  et  ipse  bona  ecciesie  licentissime  dissipare, 
castra  et  possessiones  ecctesie  distrahere,  alia  conditiombus 
obligandOy  alia  in  laycorum  beneficia  dispergendo  et  maiora 
prioribus  debitis  cummulando.  Ad  vltimum  vero,  cum  eccie- 
aiaoi  Coloniensem  cum  tanto  ipsius  discrimine  per  10  menses 
cttm  dimidio  administrasset,  aspirans  ad  statum  laycalem 
et  sententiam  metuens  depositionis,  ipsam  ecdesiam  de  ne- 
cessitate  faciens  virtutem,  in  manus  pape  resignauit,  amto 
dni.  1364  die  15  mensis  aprilis,  asportans  secam  pecunias 
et  pretiosa  quecunque,  que  de  bonis  ecciesie  principaliori- 
bas  sibi  poterant  superesse«  Verum  an  cessio  vel  resig-* 
natio  ipsius  Adolphi  pura  et  simpIex  fuerit,  an  inter  ipsum 
et  successorem  pacta  aliqua  interuenerint,  suspicione  non 
carebat«  Constat  namque,  quod  ipse  post  cessionem  suam 
sibi  retinuit  per  tota  tempora  successoris,  magnam  partem 
redditnum  ecciesie  atque  bonorum,  videlicet  castrum  et 
opidum  Berke  cum  theoloneo  et  toto  districtu,  quod  saspi* 
cionis  opinionem  vehementer  adaugebat,  quod  ipse  post 
obitum  patrui  sui  successorem  petiuit  sibi  assignari  ampliora 
ecciesie  bona,  videUcet  castrum  Oyde  et  opidum  Cempenieh 
ex  conditione  literarum  et  instrumentorum  successoris,  que 

pro  sua  fundanda  intentione  in produxit,  per  que 

constabat,  quod  officiati  huius  castri  et  bona  tenentes,  de 
mandato  successoris  diclo  Adolphe  promissa  et  juramenta 


205 

prestiterani,  de  ipsis  castris  posi  mortem  successoris  sibi 
assignandis.  ^^) 

59^  loco  prefuit  ecciesie  Coloniensi  dominus  Engel* 
bertus  IIL  de  domo  comitum  de  Marka  ducens  originem, 
patmus  videlicet  Adolphi  resignantis  supradicti.  Iste  prius 
ceclesie  Leodiensis  episcopus,  quam  per  20  fere  annos 
streue  et  laudabUiter  rexerat,  post  resignationem  Colonien- 
SIS  ecciesie  y  per  dictum  Adolphum  consanguineum  suum 
faetam,  statim  ad  ipsam  Coloniensem  ecclesiam  per  papam 
Vrbaniim  Y.  fuit  translatus.  Vir  quidem  mature  elatus  et 
probitate  et  fama  in  regimiae  Leodiensis  ecciesie  plurimum 
gloriosus,  qui  ob  spem  recuperande  sahitis  desolate  Colo- 
niensis  ecciesie,  cum  omnium  tarn  de  clero  quam  de  populo 
gaudio,  YOtiue  est  susceptus.  Verum  quia  opprobrium  Co-* 
loniensis  ecciesie  nondum  fuit  exinanitum  et  scriptum  erat 
Yt  de  fece  ipsius  biberent  peccatores,  eiusdem  votiuis  eon-** 
traria  »iccesserunt*  Cum  enim  ipse  Engelbertus  propter 
preterita  mala  ecclesiam  necessariis  rebus  omnino  inuenisset 
exhaustam,  surgentibus  quoque  circa  principiom  sui  regimi- 
nis  sibi  guerris,  compulsus  ex  alieno  ere  suis  et  ecciesie 
necessitatibus  subuenire,  plura  potiora  contraxit  debita,  pos^ 
sessiones  ecciesie,  castra  et  fortalitia  quecunque  sibi  fue* 
rairt  liberaj  creditoribus  obligando;  fortiter  tarnen  imperium 
agens,  castrum  nouum  infra  opydum  Lyns,  per  quod  comi- 
taftom  et  villarum  subditarum  frangens  superbiam,  magnis 
somptibus  instituit  et  muniuit,  vbi  et  prefatas  communitates 
compulit  renunciare  conspirationibus,  quas  dudum  in  scan-- 
dalum  ecciesie  fecerant  et  literas  super  eisdem  confectas, 
in  sua  presentia  lacerare.  Tandem  expensis  et  debitis  gra- 
uatus,-  cum  esset  vir  plane  sincerus  et  in  agibilibus  de  pro- 
prio, ingenio  non  multum  acutus,  plus  bellis  quam  concilii» 
aptus,  deprimente  senia  vires  eins  et  morbo  artberico,  quo 
aiuUo  tempore  laborauerat,  membris  confractis,  sentiens  in 
regimine  ecciesie  se  deficere,  anno  sui  regiminis  3\f  domi^^ 

Cononem   archiepiscopum  Treuerensem,    virum  indu-^ 


es)  Kbolf  IL  ®raf  t>.  b.  Wtaxt,  (grjBifilJof  21.  3utii  1363,  rcpö- 
nirtc  la  SBlMi  1364. 


206 

striosum  atque  strenuum  et  in  rebus  necessariis  opulentum, 
in  coadiutorem  assumpsit,  cui  etiam  tunc  aactoritas  sedis 
apostolice  intercessit  et  sie  idem  dnus*  Engelbertus  archie** 
piscopo  Treuerensi  sollicitudine  et  administratione  Colonien- 
sis  ecclesie  commissa,  ipse  deineeps  priaatam  duxit  viiam, 
retinens  sibi  duo  castra  et  de  redditibus  ecclesie,  pro  ho- 
norabili  statu,  habundantem  portionetn;  5*°  autem  sue  ca- 
thedre  anno,  post  longas  morborum  fatigationes  decombens 
in  Castro  Brole,  rebus  humanis  est  exemptus  mensis  Augu* 
sti  die  26.  anno  domini  1368;  corpore  ipsius  translato  Co^ 
loniam  et  in  ecciesia  s.  Petri,  ante  armarium  a  sinistro  la-* 
tere  chori,  sepulto  in  tumba  noua,  quam  ipse  sibi  construere 
fecerat  adhuc  viuens.  Sedit  itaque  idem  dnus.  Engelbertus  IIL 
annisj  4^  mensib.  4  et  diebus  20.®^) 

Prefatus  ergo  archiepiscopus  Treuerensis  Cono  dicto 
domino  Engelberte  Coloniensi  archiepiscopo ,  per  sedem 
apostolicam  in  coadiutorem  datus,  statim  cepit  ecciesiam 
Coloniensem  quantum  patiebatur  temporis  breuitas,  ipso 
Engelberte  adhuc  superstite,  per  suam  prudentiam  congrue 
reformare,  debita  eiusdem  Engelberti  persoluere  et  obligala 
in  magna  parte,  suis  pecuniis  absoluere  et  ad  integritatem 
ecclesie  reuocare*  Inter  alia  autem  absoluit  a  duce  Julia- 
censi,  nobilem  antiquam  possessionem  Coloniensii?  ecclesie, 
opidum  Tulpetum  cum  suis  juribus;  quod  quidem  a  longis« 
simo  tempore  in  manibus  comitum  Juliacensium  steterat 
obligatum«  Ipse  etiam  de  seditiosis  opidi  Andernacensis 
ciuibus,  publicam  fecerat  vindictam  et  justitiam,  auctorcs 
Gonspirationis,  quam  contra  Wilhelmum  et  Engelbertum  ar- 
chiepiscopos  se  dudum  erexerant,  faciens  plecti  sententia 
capitali,  alios  ex  eisdem  exilio  proscribi,  pontem  insuper 
castri  ibidem,  per  dictos  seditiosos  dudum  corifracti,  dentio 
fortiter  reparauit.  Porro  cum  pace  et  subditorum  optata 
quiete  administrauit  ecciesiam  Coloniensem  illo  tempore  sine 
gwerris,.  vsque  ad  obitum  dni.  Engelberti.  Nam  famata  eifls 
probitas  et  animosa  constantia,  potentibus  conterminis  eccle- 

t  25.  ^ritg.  1368.  '      s   fw  . 


207 

sie,  per  experientiam  fuit  nota  et  illarum  duarum  Colonien* 
SIS  et  Treaerensis  ecciesiarum  in  eadem  persona  ynita  po- 
tentia,  conatus  aduersariorum  fortiter  deterrebat  Post  obi- 
tum  autem  dicti  dnK  Engelberti  Colon,  arcbiepiscopi,  vacauit 
ecclesia  Coloniensis,  stans  absque  pastore  duobus  annis  et 
per  3  menses.  Et  interim  statim  post  dicti  dni.  Engelberti 
obitum,  capitalum  Coloniense  assumpsit  denuo  in  administra-* 
torem  Coloniensis  ecciesie  dominum  Cononem  Trenerensem 
archiepiscopum  sepedictum,  cuius  administrationis  officium 
sedes  apostolica  confirmauit.  Tandem  dictum  capitulum  Co- 
loniense fecit  dno.  pape  Vrbano  V.  solempnem  postulatio- 
Rem  9  de  persona  eiusdem  domini  Treuerensis  ad  Colonien- 
sem  ecclesiam  transferenda,  cui  quidem  postulationi  idem 
dnus.  papa  prebens  assensum,  transtulit  eundem  dnum«  Co- 
nonem de  Treuerensi  ecclesia  ad  Coloniensem,  dum  tarnen 
ipse  dnus*  Treuerensis  vellet.  Scilicet  quia  ipse  translationi 
sue  non  consenserit,  quia  potius  Toluit  manere  in  ecclesia 
Treuerensi,  primo  idem  dnus.  papa,  mutato  tytulo  admini- 
siratcms,.  dedit  sibi  ecclesiam  Coloniensem  per  tanti  tem- 
fms  spatinm  in  commendam,  postea  vero  mutato  tytulo 
commende,  idem  dnus«  papa  reseruans  sibi  ad  vsus  camere 
apostolice  dictam  Coloniensem  ecclesiam,  fecit  eundem  ar- 
cUepiscopum  Treuerensem  in  Coloniensi  ecclesia  suum  et 
apostolice  sedis  vicarium  generalem,  quo  iterum  titulo  po- 
stea mutato,  fecit  eundem  denuo  ipsius  ecciesie  administra-* 
torem.  Et  hoc  rerum  ordine  Status  ecciesie  Coloniensis, 
post  obitum  domini  Wilhelmi,  multis  aduersitatibus  agitatus, 
nunc  denuo  sue  diutunie  vacationis  tempore,  sub  varietate 
dubii  et  incerti  regiminis  admodum  febricitans,  a  spe  cre- 
tica  crebro  reciduans,  sue  desolationis  apud  alienos  solatia 
mendicabat.  Inter  faec  prefato  domino  archiepiscopo  Treue- 
rensi Coloniensem  ecclesiam  post  obitum  dni.  Engelberti 
juxta  ordinationem  sedis  apostolice  taliter  administrante,  res 
iprius  ecciesie  Coloniensis,  sibi  auxiliante  domino,  satis  pros- 
pere  successerunt.  Nam  cum  quidam  nobiles,  coniuncta 
valida  manu,  fines  Coloniensis  ecciesie  subito  et  inprouiso 
hostiliter  inuasissent,  officiati  et  satellites  eiusdem  Treue- 


208 

rensis  archiepiscopi,  in  confinio  et  districia  opidi  de  Lech- 
nich  cum  ipsis  confligentes,  felicem  de  inimicis  sunt  victo- 
riam  consecuti;  Ex  Ulis  plus  quam  60  vires  militares  ca* 
pientes.  Eisdem  temporibus  seil,  anno  dni.  1369  surrexit 
magna  commotio  et  turbatio  valida,  inter  rectores  et  yniuer- 
sitatem  ciuiüm  Coloniensium  ex  vna  parte  et  ecclesias  atque 
clerum  ipsius  ciuitatis  contra  ex  aduerso.  Kam  consules  et 
maiores,  clero  semper  infesti,  quod  statuta  et  edicta  publica 
statuerunt  de  tallijs  seil,  rerum  venalium  generaliter,  per 
omnes  soluendum  de  emtoribus  rerum  memoratarum,  pre-* 
sertim  vinorum  extra  Renum,  de  vinis  ad  forum  commune 
non  uero  certis  locis  sub  certo  pretio  et  mensura  venden-- 
dis  et  huiusmodi  similibus,  per  que  ipsi  sufficuerunt  Colo- 
niensibus  vtilitatibus  rei  publice,  personas  ecclesiasticas  et 
res  ipsarum,  talliarum  et  collectarum  nee  non  libertates 
ecclesiarum  et  inmunitates  suprimere  subtiliter  nitebantur, 
sed  clerus  aduertens  presentem-  omnium  intentionem,  simu- 
lauit  ad  tempus.^0 

Anno  ergo  dni.  1370  cum  ecclesia  Coloniensis  toi 
discriminibus  subiaceret,  predicti  Cononis  archiepiscopi  Tre- 
uerensis  et  administratoris  ecclesie  Coloniensis  consilio  et 
auxilio  j  erat  postulatus  in  archiepiscopum  dicte  ecclesie 
dnus.  Fridericus,  nobilis  comitis  de  Sarwerd  filius, 
canonicus  maioris  ecclesie  junior,  pro  tunc  Bononie  in  jure 
canonico  studens,  etatis  sue  anno  22^^  qui  suam  postulatio- 
nem  prosequens  coram  Yrbano  Y«  papa  in  curia  Auiniensi, 
qui  tandem  papa,  morte  preuentus  Rome,  dicti  Frederici  po- 
stulationem  non  confirmauit.  Sed  dnus.  Gregorius  XI.  papa, 
qui  successit  Yrbano  V.  Rome  suam  confirmauit  postulatio- 
nem  ac  in  archiepiscopum  Coloniensem  dedicauit  et  confir- 
mauit. Hie  Fridericus  est  3*';''  eiusdem  nominis,  vlpote  ju- 
uenis  ecclesiam  suam  sancte  Colonie  dum  intraret  ao.  dni* 
1372  inuenit  maxime  desolatam  juxta  prius  dicta;  castra, 
thelonea  hinc  inde  creditoribus  obligata  et  impignorata  que 
omnia,  excepto  Castro  Godesberch,  quod  quidem  casirum 

«7)  (Juno  ®raf  toon  galfcnflcin,  Slbmtmjhatot  M  (Srjljtörtttm« 
dUn  1368,  fling  jurücf  aU  ^rjbtfd^of  m^  Zxitv,  n«*  21.  gel&r.  1370. 


209 

ex  (ok)  vacaum  vlensilibus,  coquine,  camerarie  et  omnhim 
hoFum  que  ad  humanurn  vsum  haberi  consneoerunt  et 
data  erat  ei  debitorum  ecclesie  cedula,  continens  quadrin- 
geiita  milia  florenörum  de  Reno  et  74  milia.  Qui  quidem 
dtius.  Fredericüs  juenili  anihio  plenus  ex  toto  grauatds, 
tahdem  ad  consiliam  amicorum  suorum,  vtpote  bone  ihdolis 
jnuenis  et  ingeniosus,  ac  industria  prouidus  et  clarns,  manum 
mmi  ad  ardua.  Consilio  sui  auunculi  Cunonis  archiepiscopi' 
Treoerensis,  generöse  in  omnibus  se  gerebat,  con^ilium 
antiquorum  gloriosorum  militum ,  qui  quondain  erant  de 
consilio  gioriosi  viri  dni.  Wilhelmi  de  Genepe,  qui  optime 
itserat  vt  snpra  patuit,  ad  se  traxit  et  cuncta  eorum  con- 
»ixo  fecit  et  ordinanit.  Castra  redemit,  debita  soluit,  nee 
täbefactus;  sed  manum  posuit  ad  opus,  cepit  cum  summa 
pitmidentia.gubernare  talentum  sibi  datum,  nee  defecit  animo^ 
(tonec  yniuersa  debita,  quamuis  Interim  de  sui  Status  hoao- 
ri&centia  parum  aut  nichil  diminueret,  absque  dampnis  et 
fenore  persolueret,  terras  quoque  et  castra  et  possessiones 
eeclesie  obligatas,  breui  temporis  spatio,  mirabili  industria 
ad  integntatem  ecclesie  reuocauit,  plus  omnibus  ecclesie 
siio  tempore  acquisiuit  de  possessionibus ,  terris,  castris  et 
dendnus;  Comitiam  Arnsberg,  jam  ante  annum  ecclesie 
oUatam  sed  d|bitis  grauatam,  multa  pecunia  libertauit;  in 
Heymbach  .  .  .  .  pulcrum  licet  primum  fandauit,  castrum 
Ptfpels.torp  pulcre  ornauit,  castrum  Frydstrom  quod  volga- 
riler  dicitur  Sons,  ex  fimdamento  de  nouo  construxit  et  de 
viMa  opidum  circumdatum  muro  adiunxit,  turrim  Oyde  in 
t^ritorio  Kempen  fundauit,  villam  Reyns  muro  pulcherimo 
cMPcmndedit,  Tulpetum  sumptuose  muro  et  turribus  commu-- 
mait,  in  Brenlone  Castro,  aulam  duplicem  cum  cellario  mul* 
tum  lato,  sumptibus  magnis  fieri  fecit  et  sie  omnia  bona 
ecclesie  emendando,  in  ynum  reduxit*  Hie  cum  43  annis 
g^ose  rexisset  ao.  dni.  1414  in  die  pasce,  post  mediam 
noetem  sequentem,  hora  quidem  tertia,  perceptis  deuotius 
omibus  ecclesie  sacramentis  in  Popelstorp  bono  Säe. 
quieuit  et  sepultus  Colonie,  post  diem  obitus  sui  dte 
7,  sabbato  in  albis,   cuius  anima  requiescat  in  pace  amen. 

14 


210 

Huius  Frederici  anno  primo,  sciL  1371  in  die  sancte 
Cecilie,  erat  bellum  intestinum  in  ciuitate  Coloniensi,  pre- 
sertim  inter  consilium  et  textorei?;  in  quo  hello  consilio 
cessit  Victoria  et  interfecti  sunt  textores  in  magna  copia, 
alii  perpetuo  exulati,  alii  bonis  priuati,  alii  exactionati  et 
sie  vt  res  illa  expostulat,  in  omnibus  male  concitatL 
Eodem  anno  Renus  exundauit  circa  festum  purificationis, 
limites  sui  transitqs  excedens«  In  tantum  enim  creuerunt 
aque  protunc,  quod  ciuitatem  Coloniam  intrantes,  vsque  ad 
forum  feni  peruenientes,  prebentes  ibidem  bominibus  sua 
profunditate  nauigii  indigentiam;  videbantur  enim  in  Reno 
eiste,  lecti,  sediüa  et  alia  domorum  vtensilia,  porci,  oues  et 
boues,  eque  arbores  et  case  magne  defluentes  et  in  summi- 
tate  vnius  domus  quidam  homo  dinaricatis  cruribus  sedens 
et  plangens,  similiter  cum  aqua  ad  partes  descendebat  infe- 
riores, nuUus  enim  juuare  potuit  vel  presumebat. 

Anno  4*?  dicti  dni*  Frederici  et  ao.  dni.  1354  mira- 
biUs  apparuit  hominum  vtriusque  sexus  ihfirmilas;  putabator 
enim,  quod  cuncti  essent  obsessi,  specialem  et  intcrnum 
singularem  modum  habentes  saltandi,  de  latere  dextro  in 
sinistrum  et  repetendo  de  sinistro  in  dextrum  et  hoc  con- 
ünuando  per  horam  et  horas  et  strinxerunt  corpora  sua 
peplis  vel  manutergiis  seu  quibus,  qualibus^ad  manum  ha- 
bere poterant.  Ceciderunt  quoque  post  saltum  ad  dorsum 
mouente  se  corpore,  quia  ad  Interim  esset  Spiritus  inclusus, 
ex  quo  motu  lesi,  in  subleuamen  lesionis  petebant  calcari 
pedibus  hominum,  sicut  foUes  organorum  vel  fabronim, 
quorum  multi  exorcismo  sunt  curati,  post  curationem  vero, 
quia  maxime  erant  debilitali,  lecto  decumbentes,  alii  morien- 
tes  et  curati,  nunquam  pristinam  sanitatem  recuperarunt. 
Et  durauit  hec  infirmitas  fere  per  annum. 

Anno  6?  dni*  Frederici,  dni.  1376,  dnus.  Frydericus 
grauiter  offensus  ciuibus  Coloniensibus  pro  juribus  et  liber- 
tatibus  cleri  et  ecciesie  sue  et  tandem  orla  gwerra  grauis- 
sima  inter  eos,  dnus.  archiepiscopus  jacuit  per  vnam  inte- 
gram  diem  et  noctem  ante  ciuitatem  super  Renum,  jux*^ 
leprosorium  quod  est  supetr  Renum.  —  Eadem  tempestale 


211 

Colonienses,  timenftes  ne  dous«  Coloniensiä  facerel  de  Tuitio 
fortaliümn  et  se  ibi  ponerel  contra  ciuilatem,  totaliter  vil- 
lalam  cum  duabas  ecclesiis  et  moBasterio  destruxerunt.  Ex 
quo  facto  incurrerunt  excommunicationis  sententiam,  canonia 
et  pape  et  mansenint  sine  diuinis  septem  annis,  vsque  ad 
condignam  emendfim  reedificationis  ecclesiarum  etclaustri. — 
In  hoc  quidem  prelio  comes  de  Marka  En|$elbertu$  prestitit 
Coloniensibus  presidium  contra  dictum  dominum  Frydericum 
et  ceptt  inter  eos  quam  plurimos  et  durauit  longo  tempore. 
Anno  dni.  Frederici  lOT  qui  est  annus  dni,  1380 
circa  festum  beati  Augustini,  fuit  magna  combustio  Colonie 
in  foro  piscium  et  turris  s.  Martini  majoris  erat  combusta. 

Anno  Friderici  14*°  s,  1384  fuit  secunda  gwerra  seu 
2^'"  prelium  inceptum  inter  eundem  dnum«  Frydericum  et 
romitem  Engelbertum  de  Marka,  comitem  Clyuensem  et 
dominos  de  Ryperscheyt,  Ysenburg,  que  gwerra  tandem 
dominus  N.  de  Morse  complanauit,  qui  erat  sororius  dicti 
dni.  Frydcrici,  Et  fuit  facta  pax  generalis  in  Westphalia 
inter  principes  temporales  et  spirituales;  et  durauit  fere  10 
annis 

Ao.  dni.  1384  circa  festum  beati  Johapnnis  baptiste  fuit 
castnim  de  Dickho  des>tructum  per  dnum.  Frydericum  archie- 
piscopum,  ducem  Juliacensem  et  per  pacem  communem. 
Eodem  anno  viguit  vbique  pestilentia. 

Ao.  dni.  Fryderici  15',?,  dni.  1385  fuit  obsessum  ca- 
strum  Ryperscheyt 

Ao.  dni.  Fryderici  24\?  fuit  pax  generalis  per  regem 
Wenzlaum  romaaorum  et  Bohemie  prouocata  et  incepit  3*i' 
gwerra  inter  eosdem  dominos  Frydericum  archiepiscopum 
Coloniensem  et  Engelbertum  comitem  de  Marka  seil,  ao 
dni.  1394  et  durauit  quousque  comes  de  Marka  morte  pre- 
uentus  prelio  finem  dedit. 

Anno  dni.  1388  circa  festum  Michaelis  rex  Francie 
intrmiit  ducatum  Juliacensem  *tum  trecentisi  milibus,  vt  dice- 
batur,  armatorum.  Erant  eniia  in  suo  exercitu  dux  Burgun- 
üe^  dox  Brabantia»  dux  Bytuuricenais,  dux  Andaganie,  dux; 
LoliMfnigie,  dux  Barensis,  dnus.  Sabaudie,  comes  sti  Pauli 

14* 


212 

et  3  ejusdem  filij,  dnus.  Arragonie,  Nauarre  et  Cicilie  et  multi 
comites,  volentes  intrare  ducatum  Gelrie,  sed  non  valuenint 
propter  aquanim  inundantiam  et  vltra  solitum  continuam 
pluuiam.  Et  sie  interpositione  dni.  Fryderici  archiepiscopi 
Coloniensis  et  suis  placitis  facta  est*  pax  iater  regem  et 
ducem  Wilhelmum  Juliacensem.  Tandem  post  mensem  rex 
cum  suis  reuersus  est  ad  patriam  suam,  proprio  cum  honore. 
Ao.  dni.  1394  fuit  vbique  magna  pesiilentia. 

Ao.  dni.  1403  Wilhelmus  dux  de  Monte  in  die  Damasi 
pape,  captus  fuit  a  filio  suoAdolpho  et  post  sequenti  anno, 
in  craslino  sti  Bartholomei,  per  dictum  Frydericum  archie- 
piscopum  Coloniens.  generöse  et  astute  a  eaptiuitate  libera- 
tus  et  in  Castro  Sons,  quod  et  Fridstrom,  gloriose  a  diclo 
dno*  Fryderico  receptus,  de  nouo  vestitus  et  pro  expensis 
pecunia  munitus. 

Anno  dni.  1408  fuit  hyemps  asperrima;  Cum  Renus 
erat  communiter  per  totum  congelatus;  in  cuius  resolutione 
multe  naues  magno  Colonie  frangebantur  glacie  et  pericii- 
tabantur. 

Anno  dni.  1409  in  vigilia  Mathie  et  4  diebus  sequen- 
tibus,  fuit  maxima  inundantia  aquarum,  non  multum  minor 
quam  anno  dni.  1371,  de  qua  supra  facta  est  mentio. 

Anno  dni  1409  Wilhelmus  junior,  filius  Wilhelmi  ducis 
de  Monte,  episcopus  Padelburnensis ,  fecit  gwerram  dno. 
Fryderico  archiepiscopo  Coloniensi,  Adolphe  conüti  Cliuensi 
et  Sosaliensibus ,  qui  cum  populo  grandi  incurrerunt  dyo- 
cesin  suam  Padelburnensem  et  inceperunt  'inirare  in  palu- 
dibus  Delbruge,  ducti  vt  creditur  traditorie,  feria  4  qua- 
tuor  temporum  ante  festum  Christi  et  cum  magno  periculo 
et  dispendio  multorum,  de  illo  loco  recesserunt,  multis  ibi- 
dem captis,  cum  ciuibus  multis  Susatiensibus. 

Anno  dni.  1414  post  festum  purificationis  supenienit 
tnssis  grandis  in  homines,  ita  mirabilis  et  seua,  quod  non 
parceret  sexui,  etati  vel  statui;  quod  omnes  inuaderet  per- 
sequendo  et  quamplures,  maxime  senes,  ab  hac  vita  auferendo. 


213 

Anno   dni.  1414  in   die   pasce  post  median)  noctem 
sequentem  soluit  debitum  vniuerse  carnis.  ®®) 

Anno  dni.  1414  ieria  5  post  dominicam  in  albis,  que 
fiiit  dies  19  Aprilis,  fuit  intrusus  dnus.  Wilhelmus  de  Monte 
episcopus  Padelburnensis  per  quosdam  non  legitime  electus, 
seil«  a  Johanne  Quintyn  decano  beate  virginis  ad  gradus,  a 
Jacobe  de  Someren  canonico,  presente  fratre  suo  Gerardo, 
preposito  maioris  ecciesie  et  dominis  ducibus  de  Monte 
Adolpho  et  Reynero  Juliacensi  ac  Gelrie  presentibus,  in 
choro  Coloniensi  ac  eisdem  fauorem  prestantibus,  cum  ciui- 
bus  Coloniensibus  eisdem  consentientibus.  Decanus  vero 
dnus.  Johannes  de  Rechberg  cum  ceteris  15  canonicis  in- 
trusionem  talem  persentientibus ,  secesserunt  in  Runnam, 
dantes  locum  ire  et  ibidem  feria  tertia  post  dominicam  mi- 
sericordias  domini,  que  erat  dies  crastina  s.  Georgij,  ele- 
geruni  concordiler  dnum,  Theodericum  de  Morse  prepositum 
Bunnensem,  pro  tunc  lutorem  ecciesie  Coloniensis,  vtpote 
qui  babuit  omnia  castra  et  munitiones  ecciesie  in  sua  tui- 
tione.  Hie  electus  est  in  archiepiscopum  Colonicnsem,  cum 
faoore  militum  et  militarium  et  totius  populi  communis.  Hie 
Tbeodericus  fuit  confirmatus  a  dno.  Jobanne  XXIII  papa, 
penoltima  augusti  eiusdem  anni.  Hie  Theodericus  fuit  ordi- 
natas  in  dyaconum  sicut  et  sacerdolem  in  Runna,  in  qua- 
tuor  temporibus,  in  die  sancti  Mauritii  et  post  consecratus 
in  episcopum  anno  dni.  1415  seil,  in  crastino  purificationis 
beate  Marie,  in  die  sancti  Rlasii,  Hie  insuper  coronauit 
regem  Romanorum,  re^em  Vngarie  Sigismundum  eodem 
anno  et  tempore  Aquisgrani.  Post  seplimo  die  mensis  fe- 
bruarij  intrauit  gloriose  ciuitatem  Coloniensem  cum  magna 
gente  et  solempnitale,  celebrauitque  missam  in  pontificalibug 
aüaqae  fecil  que  moris  eranl.  Ciuitas  fecit  sibi  bomagium 
et  inde  cepit  gwerra  detestabilis  inter  intrusum  ducem  de 
Monte,  fratrem  intrusi  et  archiepiscopum  Theodericum  Co- 
loniensem, cui  ciuitas  adhesit.    Hie  tandem  intruso  episcopo 


68)  di  tjl  nid^t  öcfagt,  )a>tx  jur  ajtgcöcbcncu  3eit  geflorBen  fei. 
O^iie  3t»ctfcl  ip  aber  (SrjMf^.  gricbrid^  gemeint,  benn  gtiebtic^  Hl. 
@raf  to.  @aar»crbcn  »urbc  erjbifci^of  13.  VloM.  1370  unb  f  8.  %\ix\t  1414. 


214 

Pftdeiburnensi  sine  ordiniims  convfiMo,  dedit  In  Vxorem 
filiam  sororis  sue,  que  fiiit  vKor  comitiis  de  Tekeneborcfa, 
com  •altquali  peeania,  quod  diimsit  eccleaiam  tI  ^  .  »  «  . 
teiraitque  ratione  patrimonij  «onrätatum  de  Raueasbeivh  el 
sie  genuit  filios  et  filias.  Sed  gwerram  eoiüinuauit  fraler 
8UUS  dux  de  Monte,  que  quidem  gwerra  ftik  pacificata  ^er 
regem  KomanormRi  Aifuisgrani  -anno  dni  1416  in  feste  Lüde 
\irginis.  •^J 

Anno  dni  1418  incepit  gwerra  inter  «iuitatem  Cofo- 
ni^fiseiii,  cui  adliesit  dnus  Adolphus  dux  ide  Monte,  qua« 
pestea  paeificauit  dnus  arebiepiscopus  Treuerensäs  amio  dni. 
1419*  —  Eodem  anaio  cositigit  mtrabilis  casus»  Mam  coii- 
eilvBm  generale  fuit  Constantie  et  propter  eiusdem  Visitation 
tiem  multi  conuenerunt  latrones  et  quamplures  perdidernnt 
omne  etc. 

Eodem  anno  dnus.  Adolphus  Clyuensis  duK  incepit 
gwerram  cum  fratre  suo  Gerharde,  qui  vnitus  cum  militari* 
bus  terre  Mariiensis  et  cum  ciuilatibus,  exceptis  Vnna  et 
Camen,  stetit  in  ilammone  oontra  fratrem  sunm  ducem, 
t^nperauitque  castrum  de  Marka;  liberauit  cpioque  castra 
Keyserswerth  et  Dnsboreh  que  castra  obsessit  dux  in  qua- 
tlregesima,  anno  dni*  1420  et  post  in  ebdomada  prima  post 
octauam  pasce  obsedit  opidum  Swerte,  doraicello  Gerhardo 
confederatum,  ad  quod  tandem  misit  ignem  sicque  combus* 
ium  obtinuit  et  reeessit.  Post  cujus  recessum  <doinicellas 
Gerlrardus  interminauit  opidum  Vnna  et  sie  durat  bellum 
Ysqne  bodie. 

Anno  diii.  1420  dux  Burgundie  interfectus  est  et 
filias  eiusdem  regnauit  pro  eo,  quo  et  ipse  posi  festom 
pasce  interfectus  est« 

Ao.  dni.  1420  bladum  erat  in  tanta  copia  quod  quidem 
nulUreis  erat  reputationis,  mensura  siliginis  pro  solide  monet® 
isosatiensis,  triticum  pro  14  den«  ordeum  pro  solido,  anndna 
f.  8  den.  et  tanta  erat  siccitas  et  calor  in  februarJoi,  martio, 


1 14.  ^tU.  14ß3  mäf  einer  f9$  49iWrtöcn  ^cgierutiö,  iti  twld^  ®««« 
fle  \)or  ttttb  110)0^  i^m  fein  cMnifd^er  (gvjbifd^f  geführt. 


215 

apriü  et  majo,  quod  non  esset  tempus  #e  in/nemoria  ho- 
minum«  Eodem  anno  Aprilis  erat  calidus  et  martius  et 
sequebatur  magna  pestilentia  generalis.''^) 

70)  2)ic  S^od^forgcr  3)icbnd^8  If.  auf  bem  erjbi[d^öflid^en  @tu^fc 
)n  (£5In  ^nb  folgenbe : 

Äußert  ^fatägraf  24.  ^xii  1414,  t  16.  Outi  1508. 
Hermann  IV.  fianbgraf  ^>,  ©cffcn  11.  %ü^.  1480,  +  20.  Oct  1508. 
$^tli^>\}  II.  ®raf  ö.  S)aun  j.  Oberjleitt  13.  9iob.  1508,  +  S.Stug.  1515. 
©ermann  V.  @raf  ».  SBtcb  1515,  entfeftt  16.  3l:|)r.  1546. 
«bolf  in.  @raf  to.  e*auenburg  3.  3ttU  1546,  t  20.  @c^t.  1556. 
«nton  ®raf  t).  ©ci^aiienburg  26.  Dctob.  1556,  f  18.  3um  1558. 
3o]^ann  ©ebl^arb  @raf  to.  ÜJ^anefcIb  26.  3uli  1558,  t  2.  iUoto.  1562. 
|ricbrid&  IV.  ®raf  ö.  3Btcb  19.  9loö.  1562,  reftgn.  23.  SDej.  1567. 
©atentin  ®raf  t).  3fenburg  23.  2)cj.  1567,  rcfign.  13.  @e:|)t.  1577. 
@eb^a Tb  Xxii^\t%  to.  SSalbburg  5.  ©cj.  1577,  cntfcftt  1.  a^pnl  1583. 
grnp  4>ctgog  ^).  «aicrn  23.  Wtai  1583,  t  17.  gebr.  1612. 
gerbtnanb  $ergog  to.  ©aiern  12.  mM  1612,  t  13.  @e^t.  1650. 
ffeapimttian  ^jetnrtc^  ©crjog  to.  ©aiern  26.  Oct.  1650,  t3.3uml688. 
3ofe^b  SIemcn«  ©erjog  b.  ©aiern  19.  3uli  1688,  t  12.  ittoö.  1723. 
etcmcn«  augufl  I.  ©erjog  »•  ©aiern  12.  SRot).  1723,  f  6.  gebr.  176L 
SWaicimtl.  grtebrtd^  @raf  toon  Äönigöegg * 9iot^enfcI«  6.  ^ril  1761, 

t  18   2Äärö  1784. 
9Rai:tmtUan  granj  ergl^crjog  ö.  Ocjhreid^  15.  Wpx.  1784,  t  27.  3utt 

1801. 
«nton  ©ictor  Srg^erxog  ö.  Ocflreiij^  getDÄ^t  9.  @e^)t.  1801,  repgtitrt 

auf  bie  Sabl.  $terauf  däcutarifirung  be9  (E^urfürflent^umd  (iEabt 

unb  ©cbiötoacanj  be«  ergbiöt^umö  bi«  20.  2)ca.  1824  wo  al3  ©rj* 

bi^of  folgte: 
erbtnanb  ^tugufl  @raf  @^>tegcl  jum  Defcnbcrg,  f  2.  Hug.  1835. 
feinend  9lugtt{i  11.  gr^r.  S)ro{ie  )u  ^if^ermg  1.  S)eaeniber  1885, 

t  19.  Oct.  1845. 
3o]^ann  b.  Oeiffel,  «oabjutor  1842,  Äarbinol  30.  ^tpt  1850. 


— »•»)-o^O(c-C€««-' 


»6 


Vffl. 

JacobI  de  iSusato 

al.   de   Sweve 

Cbronologia  Comitnm  de  H^ka. 

1390. 


^ic  nad^frigcnbc  ©cncalogtc  ber  ®rafen  t>.  b.  SMotf 
gcl^Btrt  jtt  bcn  frül^eftcn  SlrBcttcn  bcö  SSerfaffcrö.  er  faftt 
nSmfid^  bon  Slbotf,  bcm  neunten  ©rafcn  bon  ber  3Rarf,  ber== 
fette  fei  nod^  im  8eBcu  (qui  adhuc  vivit).  Stbolf  ftarB  aber 
1394  Da  nun  Si^coBu«,  tt>ie  voit  au^  ben  oben  (®.  161) 
ntitgct^eilten  ^Rad^rtd^ten  bon  fernen  8ebcn«ber]^ältntffen  totffen, 
1390  m  ©ceft  in  ben  ?ßrebtfter^Otben  trat  unb  bon  bort, 
jur  SBoßenbung  feiner  tl^cotogifd^en  ©tubien,  nod^  -nad^  ^rag 
gefdbtdt  tourbe,  too  er  »eber  SJeranlaffung  ntd^  ©elegenl^ett 
l^atte,  fid^  nttt  toeftfäfifd^er  ©efd^id^te  gu  Bef äffen,  fo  !ann 
biefe  ärBett  nur  in  bie  3eit  feiner  ^ugenb  (1390—1394) 
faKen.  ®ie  ift  aud^  leineötoegeö  eine  boßftänbige,  inbent  fie 
nur  bie  Äufeinanberfolge  ber  regierenben  ®rafen^  nid^t  aud^ 
bic  tl^rer  ®efd^tt)ifter  unb  ber  babon  ausgegangenen  5ßeben^ 
Knien  barfteöt.  Um  bic  SSergleid^ung  bcrfetten  mit  ber  bon 
SfZortl^off  gegebenen  (Senealogie  (®.  14)  fo  »ie  mit  ben  ^aä)^ 
rid^ten,  toeld^c  gacombfet  in  ber  SSorrebe  gum  11,  93anbe  bed 
tticbcrrl^einifd^en  Urlunbenbud^S  ®.  XXXIV.  über  bie  gamilien^ 
aSerl^äftniffe  ber  (trafen  bcn  Stttena  unb  aRarl  mittl^eift,  gu 
erleid^tcrn,  geben  toir  nad^ftel^enb  eine  fd^ematifd^c  UeberfiÄt 


217 


bcT  öcn  ^acüBu«  angelegten,  geltere  ftimmt  m^tntiiä)  mit 
ber  9?ortl^offfd^cn^  rcid^t  jeboci^  ettoa«  »ctter  l^inab  6i^  auf  bte 
3cit  bcö  SJerfaffer^;  bagegen  ftimmt  fie  nid^t  fibcraü  mit  ben 
urfunblid^en  3i^f^^ö^ßttf*cßiJngcn  ßacomBIet«,  »eld^e  btelmc^r 
für  bic  frül^eren  Oenerattoncn  toefentlid^e  3lbn>eid^nngen  bebingen. 


N. 


Adolfus  l"i°s  Comes  de  Altena  et  Aldenborch. 


Eberhardus» 


BruDO  II*  »rchiepiscopus  Coloniensis.       Adolfus  2^^»  Comes  de  Alten». 


Fridericus  II. 
«Tchiep.  Colon. 
i[ai  obiit  in  Papia. 


Eberhardus  3»'«" 
Comes  in  Altena. 


Bruno  III. 

archiep. 

Colon. 


Engclbcrtus 
Comes  de 
Monte 


Adolfus    I.  Fridericus 

archiep.  A*o*  Comes 

Colon.  in  Altena. 
1193.  I 

^ s 

Adolfus  5«"»  Comes  de 

Altena  1»»«  Com.  de 

Marka  f  1249. 


Everhardus 

Comes  in 

Nienbrügge 

et  Ysenborch. 


Adolfus 

Com.  de 

Monte 

f  1218. 


Engelbertus  I. 

archieps. 

Colon^ 

occisus  1225, 


Fridericus   Com»  de  Ysenberg  qui 

interfecit  1225   Engelbertum  I.  de 

Monte,  archiep,  Colon. 


Engelbertus  2«»m  Comes  de  Marka  (f  1277).  Otto  (f  1262). 

Eyerhardus  3»'"»  Com.  de  Marka  (+  1307), 


Engelbertus  4i<»  Comes  de  Marka  (f  1328). 
Adolfus  ö»"»   Com.  de  Marka  (f  1347). 


Engelbertus  e*»'  Com. 

de  Marka  decessit  sine 

berede   (f  1391). 


Adolfus  Episcopus  Monasteriensis  et  archieps. 

Colon,  postea  duxit  filiam  Coroitis  de  Monte. 

Comes  Clivensis  et  post  fratrem  Comes  de 

Marka  1391. 

, . 

Theodoricus  8"««  Com.  de  Marka  (f  1398)« 


Adolfus  Qno»  Comes  qui  adhuc  vivit  (f  1394), 


218 

Anno  po^  Lolharium  imperatorem ,  in  Westphalia  co- 
mitia  de  Marka  sumpsit  exordium  sie .  Duo  fratres  Adolphus 
et  Euerhardus  de  Ytalia  venientes,  duo  castra  Altena  et 
Aidenborch  edificau^unt.  Euerhardus  monachatur,  Adoifus 
fundat  monasteriüm  in  Aidenborch  in  quo  postea  sepelitur. 
Iste  Adoifus  fuit  primus  comes  de  Altena  et  Aidenborch; 
hie  genuit  Brunonem  qui  tempore  Lotharii  ecelesie  Coloni- 
ensi  presedit;  -et  AdoJium  comitem. 

Adoifus 2*!!'  comes  genuit  Frederieum  arehiepiscopum 
Colonieasem,  Euerhardum  comitem  de  Altena  et  Engelbertum 
comitem  de  Monte  et  Brunonem  episeopum  €oloniensem. 

Euerhardus  ^*T  comes  genuit  Adolfum  episeopum 
Coloniensem,  qui  factus  est  episcopus  anno  dni.  1193;  item 
genuit  Frederieum  et  Euerhardum. 

Fred  er  ic  US  4*f  comes  in  Altena,  genuit  Adolphum 
1"^  comitem  de  Marka,  qui  fuit  5*"«'  comes  de  Altena. 

Adoifus  l""r  comes  de  Marka  opidum  Harn  con- 
struxit  ao.  dni.  1225  et  Blankenstein  vbi  Ysenburch  .... 
fuit  anno  sequenti.  obijt  ao.  Cr.  1249,  genu^at  autem  En- 
gelbertum et  Ottonem. 

Engelbertus  fuit  2*;*  comes  de  Marka,  Radulphi 
anno  5. 

Euerhardus  filius  eins  3*T  hie  castra  Bredervord, 
Ahus,  Raffenberg,  Volmensten,  Ysenberch,  Wassenberch, 
Bodenberch,  Houestat  ecelesie  Coloniensis  destruxit,  castrum 
Dulmene  cepit,  opida  Werle  et  Rekelinchusen  similiter  de- 
struxit. 

Engelbertus  4T  comes  de  Marka  castmm  Osthof 
destruxit. 

Adoifus  filius  eins  comes  5*ü'  primo  Dinslake  et 
pon^ea  Mendene  proditione  capit  «t  destruit. 

Engelbertus  comes  6^*    Hie  deeessit  $;ine  berede. 

Adoifus  frater,  7"J»  qui  primo  fuerut  episcopus  Mo- 
nasteriensis,  demum  archiepiscopus  Coloniensis,  postea  duxit 
vxorem  filiam  comitis  de  Monte,  comes  Cleuensis  et  post 
fratrem  comes  de  Marka. 


219 

Theodericas  8T  filiuß  Adelfi,  qoi  obijt  in  Maria 
Itonfte,  eui  suocessit 

Adolph  US  9t  coines  de  Marka  et  de  Cliuis  et 
4>dhuc  viuit. 

Adoiplius  2^r  <;epil  lempore  Frederici  imperatoris  1? 
qui  genuit  Frederfcnm,  Euerhardafn,  Engelbertum  ei  Bru- 
Tionem.  Fredericus  faclus  est  archiepiscopus  Coteniensiß 
«l  dictus  Fredericus  2*T,  sedens  42**  loco;  hie  c«m  Frede- 
fico  iRiperatore  profectus  est  contra  Mediolannm  et  oWjt  in 
fapia,  cuins  ossa  relata  sunt  et  in  Berget  sepulta,  quod 
patrnns  swus  Bruno  2*!*,  32'*J'  archiepiscopus  Coloniensis 
Aindaaerat. 

Bruno  frater  istius  Frederici,  prepositus  Bunnensis, 
moriuo  Philippo  archiepiscopo,  successore  Reynoldi,  succes- 
sor  dicti  Frederici,  fit  archiepiscopus  Coloniensis  Bruno  3"?", 
45*f  in  ordine  lemporibns  Hinrici  regis,  filij  Frederici  impe- 
raloris,  sed  senio  grauis  renunciat. 

Et  Adolfus  fratris  sui  Euerhardi  filius,  qui  fuit  3*';!'' 
comes  in  Altena  successit  sibi  in  archiepiscopalu  et  dictus 
Adolfus  IT,  46»r  loco  anno  dnh  H93.  Iste  Adolfus  ar- 
chiepiscopus fauente  Innocentio  papa  3'!",  Oltonem  Hinrici 
ducis  quondam  Saxonum  filium,  regis  Anglie  ex  sorore  ne- 
potem,  comitem  Pictauie  anno  dni.  1208  coronauit  in  regem 
Aquisgrani.  Alij  principes  Philippum  ducem  Sweuie  habere 
voluerunt.  Sed  hie  Adolphus  vel  necessilate  compulsus  vel 
vi  alij  dicunt  vi  raarcarum  corruptus,  Otlonem  desert,  Phi- 
lippo adheret,  propter  quod  a  Papa  depositus,  sed  Ottone 
per  papam  reprobato,  restituitur. 

4^"  filius  Adolphi  2^;  comitis  de  Altena,  fuit  En gel- 
ber tus  comes  de  Monte. 

Euerhardus  comes  3^';*  de  Altena  genuit  vt  dictum 
est,  prefatum  Adolfum  archiepiscopum  Coloniensem  et  Fre- 
derieum  et  Euerhardum* 

Fredericus  tenuit  Altena  et  genuit  Adolfum. 


0  aitenBerg. 


220 

Euerhardus  tenuil  castnim  Nyenbruge  super  Lippiam 
in  parochia  Herringen  et  castrum  Ysenborch   super  Ruram, 
quod  per  Adolfum  archiepiscopum  dicitur  fuisse  constructum 
el  genuit  Fredericum  comitem  de  Ysenberch.    Hie  Frede- 
ricus  habuit  vxorem  Hinrici  ducis  Limburgensis,  qui   vo- 
lens  Engelbertum  archiepiscopum  Coloniensem  capere,  inter- 
fecit  eum  ao«  dni«  1225  in  die  beati  Wilbrordi  in  Geuels- 
berge.    Hie  Engelbertus  archiepiscopus  hujus  Frederici 
consanguineus^  duos  fratres  eiusdem  fecerat  episcopos,  vnunn 
in  Monasterio  et  alterom  in  Osenbruge.  Postea  Engelbertum 
occisum  Henricus  !"?•  de  Molnarken,  50^  loco  archiepis- 
copus factus,  vindicauit  cum  fauente  Frederico  imperatore, 
qui  eum  dilexit  et  Hinrico  filio  eins  quem  coronauerat.  Item 
post   regem    Hcnricum    in   Amelborch   condempnätum    cum 
heredibus  suis  Fredericus  et  omnia  bona  eorum  publica ta, 
castrum  eins  Ysenberch  et  Nyenbruge  cum  opido  sibi  cohe— 
rente  diruuntur  et  terre  equantur,  possessiones  aliaque  ra— 
piuntur,  tenentur.  Archiepiscopus  occisus,  fuit  irater  comitis 
de  Monte,  occisor  profugus  latuit  inter  Hoyum  et  Leodiunn 
a  Baldewino  milite  de  Genep  tanquam  hospes  inuitatur,  ve— 
niens  capilur,  pro  2  mill  marcarum  venditur,  rotatur  extra 
portam    s.    Seuerini,    Colonie    columpna    quadam    facta,    in 
monticulo  qui  adhuc  cernitur,  positus  est  in  rota  cum  .  .  « 

de  vigilijs 

cum  versu  et  repetitione,  multis  lacri- 

roantibus  singultuose. 

Fredericus,  filius  Euerhardi,  comes  de  Marka  4*?' 
genuit  Adolfum,  qui  fuit  5*?  Comes  in  Altena  et  primus 
comes  de  Marka. 


221 


IX. 


®ti^i^u  bet  ^tabt  9lübtn 

ton 
1660. 


®]^rif1 


ciftoff  Sranbtö  tourbc  im  festen  SSiertcI  bc^ 
16.  ^Ä^^^unbert«^  um  1590  gu  SBerl  geboren,  too  feine 
Jamilie  gu  ben  febfäljern  gehörte.*)  ©eine  SKutter  toar 
eine  Xod^ter  ber  alten  äKtntfterialfamiße  b.  aSrutoerbincl^ufen;. 
Die  fd^on  Bei  ©rfinbung  ber  ©tabt  Siüben,  in  einer  Urt  bed 
(ärgbifd^of«  ^^itij)^)  b.  1191  genannt  toirb^)  unb  bamate  bor 
bem  Öftentl^ore  auf  bem  ©tcine,  toubon  ber  SSrutoerbinger 
Serg  nod^  ben  9?amen  ffil^rt,  »ol^nte,  \p&ttx  aber  in  bie  ©tabt 
l'ettft  gog;  toeld^cr  fie  aud^  1330  il^re  SBatbungen  überliefe. ») 
J)ie  aKutter  bon  »ranbi«  fd^eint  eine  ffiritod^ter  il^re«  ®e^ 
fc^Ied^t^  unb  eben  burd^  biefen  Umftanb  SJcranlaffung  getoefen 
ju  fein,  bafe  il^r  ©c^n  bon  SBerl  nad^  JRüben  ^erübergog.  (Sr 
beipol^nte  nämlid^  ba^  SSrutoerbingl^aufer  ©tamml^au«  in  ber 
Oefter^33auerfd^aft  ber  ©tabt,  ba«  mit  feiner  Umgebung  W 


0  @ciBcr^  m%  «citrSgc  I.  @.  99  bcrgl.  mit  ».  @tetnen 
OttcUen  ber  »cflf.  ©cfd^.  @.141,  »oöon  Hartz  heim  bibl.  Colon,  p.58 
einen  bürftigen  ^u^iiq  gibt  —  «)  ©ciberfe  VLxt,  ©uc^  I.  9h  95  — 
3)  ^afelbfi  II.  92r.  G31  »)0  ft^  in  ber  Ü^ote,  unter  ^e)ug  auf  @eiberft 
@tatutatre^te  @.  79,  meitere  ^aäfxiäftin  Aber  ben  Verbleib  ber  ^rutoer^ 
bing^anfer  Üe^ngitter  bei  Stuben  finben. 


222 

1834  nad^  t^m:  »tanbiö^ed  l^icg.  üKtt  feiner  grau 
SDiarta  S^ortpcften  au^  ®efe!e,  l^atte  er  nur  jttjct  STöd^ter: 
Anna  SDtaria^  toeld^e  mit  i^rem  ©emal^I  ßl^riftoff  öon  6amen 
au^  SRüben  berjog  unb  Slnna,  bermä^It  mit  SRtd^ael  §5nen. 
gelter  laufte  1656  ba6  §au«  beö  SRic^ter«  ©d^eöetoatb  unb 
Derfiufferte  f^>äter  baö  fflrutoerbing'fci^e  an  bie  fjömilie  dtUn^^, 
tocld^e  fid^  aud^  in  bem  ®eft^  beffelBen  Bi^  1834  erl^alten 
l^at;  tDo  biefer  ganje  ©tabttl^I  afctrannte  unb  in  einen  neuen 
S3auj)Ian  gebogen  tourbc,  ber  bie  alte  Srutoerbing^aufer  @o]^t= 
ftätte  beut  Steinmauer  9iau  ühtttm^.^) 

gl^riftoff  33ranbi^  gelangte  in  SRüben  batb  ju  Slnfel^en 
unb  entfd^eibenbem  Sinflu^,  ben  er  jur  SSertl^eibigung  ber 
SRcd^te  ber  ©tabt  gegen  bie  Hefcergriffe  be^  ßl^urfürfttn*  9tid^=^ 
ter«  5RaB  (Diebrid^  ®d^eöeti)alb,  gebürtig  au6  äefele,  uner-- 
mübet  bertoenbete.  Slfö  33ürgermeifter  unb  8anbeöbe^)uttrter 
au«  bem  ©taube  ber  toeftfäüfd^en  ©täbte/)  fanb  er  fid^  baju 
bcrgug^toeife  Berufen.  Qn  bem  barüBer  1628  entftanbenen 
^rojeffe  gegen  JRid^ter  ©d^eüetoatb  unb  ben  i^^cu«,  ber  1639 
p  ©unften  ber  ©tabt  cntfd^ieben  »urbe,  flnbet  fid^  unter 
onberen  ein  ©d^riftfa^  mit  124  95eöjei«urfunben  für  bie  ©tabt, 
JU  bereu  |)erBeifd^affung  Sranbi«  fld^  mit  bem  bamate  reid^en 
Strd^ibc  berfelBen  genau  Belannt  mad^en  mn^tt.  ©iefe^  Der* 
anlaste  il^n  nac^^er,  eine  ©efd^id^te  ber  ©tabt  gu  fd^teiBen, 
in  bereu  erftem  S^l^eile  er  9iad^rid^ten  ben  ber  (Sntftel^ung  unb 
ben  ferneren  ©d^idfaten  berfetBen,  Bi«  gum  ©d^Iu§e  be«  brei^ig* 
iäl^rigen  Kriege«,  im  jtDeiten  aBer  bon  ben  einzelnen  ©efd^Ied^*' 
tem  mitti^eilt,  bie  afö  SSurgmänner  be«  alten  erjBifd^öfßd^en 
ßaftrum«  ober  afö  tüd^tige  Bürger,  in  frül^erer  3eit  ber 
©tabt  fo  bieten  ©lanj  berliel^en.  35iefe  ©efd^id^te  toirb  nad^^^ 
ftel^enb  an^  bem,  in  ben  ©ammlungen  bee  §erau«geBerö 
Befinblid^en,  Original  mitgetl^eift. 

Sluffer  berfelBen  ^interlie^  er  ein  boöftSnbige«  SCageBud^ 
üBer  aüe  (Sreigniffe  be«  breigigjäl^rigen  Kriege«  in  feiner  Um* 
geBung,  au6  njeld^em  So^mann  frül^er  einige  utobernifirte  Sluö- 


4)  »cnber  ®cf(J>.  b.  @tabt  »Tuben  @.  440*  —  ^)  %19  Wer 
^at  er  aud^  ben  Recessu«  peFpetu»  coiicocdiie  t>eit  1654  mit  Dofi^oaen. 
©eiberfe  Vixl  ©.  Iir    ^.  1047, 


223 

juge  mttgctl^cilt  f/at^)  5)tc  für  bte  ganbc^gefd^td^tc  »id^ttgftcn 
I^atfad^ctt  i)at  gtoar  Sranbi«  in  blc  ©efd^td^te  bcr  ©tabt 
boraite  l^crfiBcrgcnontntcn,  aBer  bod^  tft  gu  Bebaucrn,  ba|  unö 
btc  öBrigcn,  für  bte  ©tttcttgcfd^id^tc  told^ttgcn  !Cata  beö  SEagc^ 
bttd^d,  mit  bicfcm  j^ertoren  gegangen  finb.  ©ranbi«  flarB  in 
80i%igent  «ftcr  am  10.  SWär^  1658. 

©letd^jeittg  mit  t^m  leBte  ju  $Rüben  ßonrab  SRöing)^ 
geBorcn  bafcltft  1614^  nad^l^er  Slbbocat,  SRid^ter  ju  5Hmen, 
©tabtfecretariu« ,  SRatl^öIämmerer  unb  cnblid^  93ürgermei[ter 
feiner  SSatcrftabt;  geftorbeu  1664^)  äöä^renb  be^  ßonfulatd 
t>on  aSranbi^,  toar  er  aU  ©tabtfelretar  befonberö  t^ätig  in 
ben  9?fibcner  ^ef enj)rojeffen,  ^)  tooburd^  eBen  bic  Scnflictc  mit 
bem  SRid^ter  ©d^eüetoalb  berantagt  tourben.  gr  mogte  tu 
feiner  amtlid^cn  ßigenfd^aft  and^  'a>o^  SWand^e^  jur  »ei^ 
f^affung  ber  borl^in  er^äl^ntcn  Urinnbcn  beigetragen  l^abenj 
bcnn  er  lieferte  fj)äter  nod^  einen  fogenannten  britten  SCl^eil  gu 
ber  ©efd^id^te  bon  93ranbi^^  ber  aber  nid^t  fctDol^I  eine  gort* 
fe^mig  berfelben,  ate  bielmel^r  eine  ^«fö^^Ätion  über  aüe 
©ered^tfame  ber  ©tabt  nnb  trofe  il^rer  SBid^tigleit  für  biefe, 
bod^  gu  umfangreid^,  ju  localumftänblid^  ift,  um  in  ben  ®e* 
fd^td^tqueßen  mitgetl^eüt  gu  njerben.  3«flteid^  bereid^erte  er 
ba^  S3ranbiöfd^e  9Kannfcril)t  im  erften  Sl^eile  mit  mand^en 
Siarginaljufäfeen^  bie  toir  ate  fold^e  näl^er  bejeid^nen  toerben. 
Bon  bcm  9Jöing^fd^en  fogenannten  britten  2::^ei(e  befinbet  fid^ 
ba^  Original  ebenfaüö  in  ben  Sammlungen  be^  ^erau^ 
gcberö.  !iDa^  SSranbi^'fd^e  SKanufcriJ^t  ^at  eigene  gata  ge^^ 
^abt.  9lad^  bem  großen  Mbener  33ranbe  üom  3.  auf  ben 
4.  5ßobbr.  1739,  ber  119  Käufer  berje^rte,  fanb  e^  ein 
a&fixger  beim  Slufräumen  beö  ©d^uttö  in  feinem  teuer.  2)er 
S3ürgenneifter  Dr.  Söilt^elm  laufte  e«  bemfetben  für  20  fran* 
jjfifd^e  ©ulben  ab.  ÜDie  beiben  erften  Slätter  finb  bom  geuer^ 
aber  nur  am  SRanbe  angegriffen,  fo  bafe  ber  SIeft  im  ©anjen 
te«bar  geblieben.   <Bp&ttx  lam  e«  an  bie  gamilie  atöingl^,  bon 


6)  (So «in an«  SWatcrialien  unb  ©citrage  gur  ^c^.  bcö  tucflfcif. 
Ärcife«  t,  286.  —  ?)  ©etbcrfe  Beiträge  If,  83.  -  »)  Wim  »crgf. 
tarüber  ©ctberfe  Url.  ©u(^  III.  IRr.  1051  9Jot«  290. 


224 

bcr  c^  bcm  ^auögeber^  ncBft  bem  StStngi^fc^en  brttten  Sti^ctfe/ 
jur  ©cnufeitng  für  bic  tocftfäKfc^e  ©cfd^td^te  ntitgct^etft  tourbe. 
SQBtc  eö  faft  fd^ctnt,  ift  au«  bctbcn  f^>äter  ein  Bcfonberc^ 
®angcd  cont|>i>nirt^  tottäft^  bcm  tocftfäfifd^cn  ©efd^id^tfd^rctbcr 
bDtt  ©teinen,  burd^  bcn  Dr.  JRabcmad^er  gu  ®ocft,  unter  fot 
gcnbcm  toettläufigcn  Sattel  ntttgct^etlt  »urbc:  ©ebentoürbtger 
furfecr  Scgrtff  itnb  5ßad^rtd^t  über  gunbation,  Sclebrität^  SSer* 
mtung  ÄTtcgö^  uttb  anbcrer  unglücfltd^cr  gälte  unb  ©efd^td^te 
ref^}ecttbe  ber  ©tabt  Mben,  Sirenen,  |)o6^)ttafö,  ßlcifter,  95e=» 
itefljien  unb  föBItdj^er  (StntDol^ncr^  erften  S^ette;  unb  Slu^jug 
einiger  bormal^Iiger  Berümbter  unb  anberer  ©efd^Ied^ter^  anbe:^ 
reu  ST^cite;  böu  toeilanbt  §errn  SSürgerntciftern  gl^tifto^jl^eren 
Sranbiö  l^iefelbften  erftlid^  ingroffirt  unb  Befangen,  aber  bon 
ßonrabo  JRÖingl^  ^)erfectirt,  ißuftrirt,  bermel^ret  unb  in  bie 
jtoo  STl^eile  xtpCLXtixtt  tt)orbcn^  gnbßd^  ber  ©tabt  löBIid^e 
üBIid^e,  l^ergeBrad^te,  ntel^rentl^ette  ©ettjol^n^  unb  ©ered^tigleiten, 
»egen  ©d^nabe,  ©renfe,  Soeben,  5Drifften  ber  Benachbarter  in 
unb  au^toenbiger  SSürger,  §oI^==  unb  getbmarden,  Qazttn  unb 
^fd^ere^cn,  gibit^  unb  ßriminalgerec^tfanten,  una  cum  mero 
et  mixto  imperio  ejusque  civitatis  administratoribus  et  regen- 
tibus  nad^  bereu  gibt  unb  ^Jflid^t,  bon  Sonrabo  9iöingl^  attetn 
tttül^efamBIid^  jufammen  getragen  unb  ntit  merdtlid^en  annota- 
tionibus  jum  britten  S^cil  fd^rifft^^crbentlid^  ber  licBen  ^ofte^^ 
rität  unb  defensoribus  patriae  jum  35eften  berfaffet,  ^nl^alt^ 
Be^berleibten  bre^fad^igen  SEl^eifö  Registri.  9Iüben  anno  1661.— 
DB  unb  inwiefern  biefe«  ©aBorat  toirlfid^  eine  UutarBeitung 
ber  älteren  §anbfd^riften  burd^  SRöing^  getoefen,  berutögen  toir 
nid^t  angugeBen,  »eil  e§  mit  bem  üBrigen  bon  ©teinen'fd^en 
Kterarifd^en  9?ad^ta§e  untergegangen  ift*®)  9?ad^  bem  Xitd 
unb  bemjenigen,  toa^  ©teinen  an^  ber  SSorrebe  mittl^eilt, 
fd^eint  biefeö  ber  gaö;  benn  in  berfelBen  foö  JRöing]^  Bemerlt 
l^aBen,  ba§  er  bon  1643 — 1669  ©ecretariuö,  SRatl^^Iämmerer 
unb  enblid^  Sürgermeifter  in  9iüben  getoefen  fe^,  ber  ©tabt 


i>)  lieber  bcn  9taä)\ai  öcrgl.  bie  SSorrebc  gum  öiertcn  S^l^eifc  ber 
twIlfäL  ®cW.  ».  «Steinen'«.  Ueber  feinen  Untergang,  Bei  (SinfiWerung 
be«  3)orf8  gvömern  bur^  ben  franüö|tfc^en  iWorfcbatt  @oubifc  im  flcBeu* 
iäl^rigen  Änege,  iWaHindrobt«  SÄogajtn  t>.  1797.  $eft  1.  @.  30. 


225 

mit  t>ie(er  9Rü^e  gebient,  ba0  9(rcl^tt)  in  Orbnung  gebrad^ 
nnb  biefed  93ud^  aud  Siebe  ju  feiner  93aterftabt  aufgearbeitet 
^obe.  ^ebenfaUd  ift  aber  in  ben  angegebenen  ^al^rjal^ten  ein 
Ofrrtl^um,  »eil  MSing^  bereit«  1664  im  fünfjigften  ^al^re 
feine«  Süter«  ftarb.  (jn  ben  OriginaInianttfcri<)ten  l^at  bie 
@efd^tci^te  bcn  IBranbi«  einen  biet  lürjeren  unb  ber  fogenannte 
britte  £:i^eil  bon  9t£ing]^  gar  leinen  ZM,  meit  bie  beiben 
erjten  SBKtter  feilten-  6«  finb  inbeg  frül^er  mehrere  «bfd^riften 
bobon  gemad^t,  toeld^e  ebenf aü«  leinen  befonberen  SEitel,  fonbern 
nur  eine  Inrge  Einleitung  l^aben,  »orin  Äöingl^  über  feine  ptx* 
fdnßd^en  SSerl^&Itniffe  nid^t«  unb  bon  bem  93ud^e  nur  fagt,  ba§ 
er  e«  au«  winbrfinftigeni  (Siffer  unb  Siebe  be«  SJatterlanbft, 
}imt  Slad^rid^t  ber  föbßd^en  $cfterit&t  unb  aeitUd^er  magiftrat» 
fieser  93f>rfte^er^ii  {ufammengetragen  ^abe. 


1. 
^iundüOtbigt  3laätxliitt  ah  bet  Stobt  Stfibeti  Srttitbation 
Habt  ber»  löbli^er  Simool^itere  Serl^aUntig]^. 
S^rftlid^  ben  9lal^nten  ober  ethymologiam  nominis  Ru* 
densis  betreffenbt^  fc^einet  bnbt  erl^eUet  ex  insingnibus  civi- 
tatis, ba§  ber  Sfiaimt  a  quadra,  germanice  Stauten  möge 
ber{t>itet  fein*®*)  Wiöftt  icbod^  tool,  bnbt  nid^t  ex  vano  opiniirl 
merben^  ba^  büger  ^ai)tt(b,  bon  bem  t>!^ratten  fa^cifd^en  Sorte 
Kutten,  fo  ba  ift  ri^auben  ober  nel^mmen,  mi^te  erf^)roffcn 
fein,  »eiln  bie  bl^ralte  gu  {Rüben  al^ngelegene  ©orgl^,  ein 
K^aubborg]^  ober  ^an^  primilus  ift  gctoefen,  toie  beren  bau 
Dnterfd^ebtttd^e  meiere  in  SBeftfajrgen  ober  Seft))]^alen^  für 
befangenem  iBorgfrieben  (fo  ban  in  anno  1325  irftlid^  ift 
oi^nge^ftet)  fein  getoefen.  SBie  barauf  ber  betoel^rter  ©c^ri- 
6ent  toeft|)]^alifd(^er  ©ad^en,  ffierneru«  SRoIetoindt  Lib.  3  Cap,  10 

9*)S)aö  ©icgd  ber  ©utgmärmcr  tona^lüben  i|i  abgebilbet  in  5 ei- 
ber öttrf.  «n(^U.  a:af.7*  'JlxA;  baö  große  ©tabtliegel  mit  bem  @ccret 
baf.  vtc.  5.  äbigerbem  tourbe  Dom  SRagiftrat  noc^  ein  Reined  fllberne§ 
(anbfleget  gebraucht,  n>e^e9  a(d  SCnf^ielung  auf  ben  bamal9  f^on  mober« 
nifirtesi  !Ramen  Slütl^en,  ha9  d^utcölnifd^e  ^reu)  mit  5  Stauten  in  einer 
IBa^penfigur  entlieft.  (Sd  iji  aber  tiar,  bag  baraud  teine  dtfidfc^lüge  auf 
bie  ^nt^e^ung  bed  älteren,  richtigeren  Üf^amend  9t üben  tonnen  gemaci^t 
»erben.    i>a9  fteine  ®tege(  ift  un9  )uerfl  )>orgefommen  161t2. 

15 


226 

tntif  ^tniii|t^m,  nttbt  büBem  altem  ioefH)i^difci(^cm  ©etf<)rudj>e: 
JRuteit  bnbt  rcbcn,  bat  en  i«  lein  ©d^anbc,  bat  boint  bie 
93eften  ban  bemSanbe;  quod  latine  sie  sonat:  Non  est  scan- 
dalum  armis  vacare  et  rapinis,  undecunque  se  et  familiam 
nutrire.  ©c^et  bcögl^  gcmitr*  Stuctor  f)ixbti,  »ic  btc  SSatöurcn 
naöfcx  8clci(^en  diverbii  fid^  l^abcn  bel^olffen :  rr^angen,  rl^abcn, 
fö^)^)Ctt,  ftelen,  cn  t^  fein  ©unbe;  toere  bat  ntt,  »t  cn  bel^clbcit 
ttitt  in  bem  SKunbeji  griaffc  iäf  jcbogl^  icfeo  Stnberer  judicio, 
ob  bü^e  bl^raltc  SRutenborgl^  l^icl^ero  ober  anbewcr^  i^ren 
"Sloiimtn  sortiiret  i^nbt  bberfommcn  l^abc.  3^ft  fonften  ti)oI  be^ 
tttut^Ud^,  bag  btc  alten  ©tnl^aberc  bfi^cr  SBorgl^,  Sil^atou*  bnbt 
.©titgratpuen,  tote  betet  S^xt^^  bet  Stbel  tn^gemem,  fein  geujefen 
»nbt  fot^ne  JRl^aub  obet  5Ra]^mc,  ntd^t  füt  gtoße  ©ünbc  bitbt 
SSnel^te  erad^tet  l^aben* 

8Ba§  nnn  fundationem  beto  ©tabt  JRfiben  tutl^  belangen, 
tft  ju  toiffen,  ba§  St^bifd^off  JReinoIbt  bon  5DaffeI,  Cancel- 
larius  Friderici  primi  Barbaross»,  in  Italia  contra  Medio- 
lanenses  et  Berthonios  bü^eni  löbfid^em  Äeifet  tl^ittetüd^  l^at 
beigeftanben,  bal^cto  and^  bie  corpora  beto  l^etligen  bteier  So^ 
ntnge^  neben  fielen  anbetenn  SReüqnienn  etl^alten^  bnbt  gen 
©öKen  l^atl^  abgefd^idEt*  SBie  abet  bol^emal^Ien  in  «btocfenbt 
feinet,  8nboI})l^  ganbtgtaff  in  §^ff^«/  J^tibtid^  ^erßog  in 
@d^tt)aben  bnbt  Sontabt  ^alfegtaff  a^m  SRl^eine,  ben  @t#fft 
(Sotten  l^att  mibt  Ätiegl^  bnbt  SR^auubt,  l^aben  befd^toetet,  iiat 
gem.  SRl^einoIbt  Philippum  bon  ^e^en^betgl^  praeposilum  Co- 
loniensem,  pnidentem  virum,  uti  perhibent  annales,  fid^  fuBor^ 
nitet,  toeld^et  ban  ba^)fetlid^  obgemette  ijeianbe  l^at  :ptüfli9tret 
bnbt  bbetmnnben.  SSnbt  toie  JR^einoIbt  ao.  1181  peste,  negft 
bei  dto^m  ift  geftotben,  l^aben  bie  Sa^)itulaten  Philippum  al^n 
beffen  ^la^  »iebetettoel^ßet,  »eld^et  bie  ©tabt  (Sotten  nitbt 
SKaunten  bnbt  S:]^ütnen  ^at  betfel^en,  bamit  bie  sss.  Cor- 
pora beto  bteiet  ^onninge  il^nen  nid;t  abgenol^mmen  niod^ten 
»etben.  aSon  büßem  Philippo  metben  bie  annales  Colonienses, 
quod  fuerit  vir  sapiens  et  audax,  qui  ante  electionem  multa 
egerit  prsBclara  facinora,  adversarios  suos  continuerit  et 
semper  de  eis  triumphum  agere  visus"  sit.  Hie  duos  Ducatus 
Westphaliae  et  Angarise,  Ecclesi«  Coloniensi,  e®saris  aucto- 


227 

ritate,  cujus  item  erat  cancellarius,  adjunxit,  quos  adeplasy 
Spartam  sibi  traditam,  per  gladium  vindicans,  ccciesi®  pra- 
snlibus  quietem  paravit  possessionem.  Henricas  vero  Dux 
Saxoni»,  Westphali»  et  Angarise,  cognomento  Leo  et  su- 
perbus,  ab  imperatore  dein,  post  principum  multas  queri- 
«onias  evocatus,  cum  imperialia  jussa  contempsisset,  ducali 
honore  ab  eodem  exuitur,  et  ejus  dingnitas,  una  cum  pro- 
vinciis,  aliis  principibus  attribuuntur;  et  sie  auctoritate  im- 
peratoris,  archiepiscopus  Coloniensis,  ducatum  Westphalife, 
qo»  est  vetus  Saxonia,  adeptus  est.  Acta  sunt  haec  in 
®tkxäfVi^tn,  praesentibus  Arnoldo  archiep.  Trevirensi,  Wig- 
noanno  archiep.  Magdeburgensi,  Conrado  ep.  Wormaliensi, 
Rndolpho  ep.  Leodiensi,  Arnoldo  ep.  Osnaburgensi ,  Con- 
rado abbate  Fuldensi,  Ludovico  Palatino,  Godefrido  duce 
LotharingiaB,  Roberto  comite  de  Nassawu,  Engelberte  co- 
mite  de  Monte,  Henrico  comite  de  ^cn^ptXQ^,  Hermanne 
eomile  de  9lat>enPerg]^  et  Widekindo  comite  de  SBalbedl^. 
anno  salutis  1180. 

®&ener  geftalbt  cntjogl^  bcr  gmitr.  Äcifer  Barbarossa, 
Henrico  Leoni  Saicrcn,  tocld^cö  t^v  gaB  Ottont  bon  S35itcl§* 
ba^,  t>on  toeld^cm  ban  btc  ictätgcn  ^tx^oQt  in  Satcren  bnbt 
Vfci^xa^en  fein  crf^r offen. 

T){c  ei^nrfajjcn  gab  el^r  bcm  Sütftcn  bon  Stl^n^alt 
Senti^arbo^  el^r  8eo  ift  j[ebod^  mibt  bcm  ^erfeogtl^nmB  Srmiö* 
toctd^  ncd^  Begcnabtget  tocrben;  ttjol^felbftcn  t^x  mäf  tft 
gcftorBen  bnbt  mibt  5Ked^ttIba,  einer  tcnig«  Xod^tcr  an§ 
gngclanbt,  fetner  ©emal^Iinnen  begraben  toorben. 

SSnbt  ift  l^iebet  gu  beobad^ten,  ba§  bie  8att>uen*a3tlber, 
fo  dttod^  in  SBerle,  grtöitte,  ißrilo^n,  Slltenr^ben,  bnbt  ®\f* 
bindfi^ufen,  in  bnbt  al^n  ber  Ätrd^en  ju  feigen  ffirl^anben,  »ie 
aud^  bie  ®ie|fe§er,  fo  in  forma  Leonis  l^ien  bnbt  toieber  im 
3Beft|)i^aüfci^en  »erben  it\ixandft,  bicfe«  Henrici  Leonis  in- 
singne  et  memoria  bl^ralter  5>iad^rid^tc  fein;  bnbt  fonberlid^ 
(teilet  gu  merlen,  toie  in  Sttten:«  Sieben  al^m  Januffftenc  bü§e 
gaiDuen  fein  mntiliret,  bnbt  baral^ne  bie  fi>|)fe  abgefdj^Iagen, 
fo  ban  bermntl^Iid^^  eö  bnrd^  Ottonem  quartum,  Henrici  filium, 

15* 


228 

postmodum    imperatorem    factum,    ex    indingnatione    mSge 

gefd^cl^en  fein. 

%&k  nun  Philippus  Witt  anbeten  9l^üben  mit  f)at  t)6er- 
tofframtn,  ^at  t^x  bilden  Ortl^  mibt  fonberen  privilegiis  in 
äo.  H78  mUttgltd^  tjerfe^en,  bnbt  toeiln  el^r  atfold^ed  Bei 
tl^awurnber  teBjcttl^c  Reinoldi  l^ot  getl^an,  fd^cinet  ba§  t^x 
plenariam  potestatem  in  diocoesin,  nomine  vicariae  concre- 
ditffi  gel^abt  bnb  büßen  SOxtif  trftltd^  in  forntam  civitatis  re* 
bigtret  l^abe,  Bei  toel^renbem  Ärtge  contra  Hassos,  in  toeld^em 
el^r  außer  aßem  .3ti>etfele  bero  SRutenJörger  Siafcrfctt]^  önbt 
SC&rcttU  mibt  l^at  erfunben;  gefta&t  ban  and^  bei  trft  crtl^eit 
Um  privilegio  Anselmi  bnb  Berptrami  de  SBruetbingl^ufen, 
equitum  Rütlienensium  el^rltd^c  SRibtmelbungetoirbt  Bcfunbcn.— 
0%  moöftt  lel^bog^  al^ie  InntgeiJ  5Waci^bencfen«  gefd^cl^cn,  baß 
Cleinsorgius  in  suo  chronico  anbeutet  ex  Henrico  de  Her- 
vordia,  baß  ^]^ifl^)j)uö  SRüben,  JRedlingl^ufen,  SSruel  bnb  8cd^c* 
ntc^  el^e  bem  ©rtaftift  l^aBc  erlauufet,  fo  fd^etnct  jiebod^,  baß 
alfold^ed  ex  proscriptione  et  facta  direptione  provinciarum 
Henrici  Leonis,  aut  postmodum  ficta  emptione  Westphali» 
ab  Adolphe,  möge  gemeint  fein.  — 

ÜDte  Principal-structuram  büßet  ©tabt  fonften  Mangenbt, 
^at  (Stpifd^off  ntotpi)  bott  Slltenai^  ao.  1200  biefcfte  in  for- 
mam  munimenti,  pro  pace  terrae,  uti  perhibet  Cleinsorgius 
in  suo  chronico,  vigore  literarum  antiquarum,  etBatouet  bttbt 
geleid^  ©oift  bnbt  8t^>^>e  ^Jtibitegitet;*®)  aud^  bem  (Stäben  bon 
Sttnß^>etg]^  Godefrido,  bte  l^alfce  5Wufeunge  in  bet  ©tabt  in 
Seltne  angefefeet;  tote  in  geleid^em  aud^  Renoldus  Siotbl^off, 
SCtitl^emtn^  bnbt  Chronicon  Marienfeldense  l^ttaB  bejeugcn, 
baß  büßet  Adolphus  anä)  e^Itd^e  ^Jeftungen  bnbt  fonbetlid^  9?ö* 
ben  bnbt  ba?  ©d^Ioß  ^fenbetg)^  auf  bet  JRl^ut  l^aBe  etba* 
tt)uet.  —  SSnbt  fd^einet  baß  (StfeBifd^off  Stbot^)^  büßen  Dtt^  Bei 
beme  entftanbenen  schismate  Philippi  et  Oltonis  imperatorum, 
l^aBe  Befeftiget,  tote  aB  beme  ^wft^^b^  ^^^^^  3^^]^^  Vrspergen- 
sis  abbas  jeuuget  hisce  verbis:  Jam  tunc  Colonienses  et 
Argentinenses  cumEpiscOpis  suis  et  alii  quidam,  cogitarunt 


10)  !E)ie  Urf,  haxühtt  in  Sei^er^j  Utf.  «u#  l  9h.  IIB. 


229 

et  machinati  sanI  nequitiam,  miserantque  nuncios  suos>  Al-^ 
bertum  yidelicet  de  Tagisburg  et  de  Linningen  comites  in 
Angliam  ut  inde  advocarent  Ottonem,  pro  eo  quod  superbus 
et  stultus  ,  sed  fortis  videbatar  viribus  et  statura  procenis. 
Presumentes  nihilominus  auxilio  Richardi  regis  Angli«,  qui 
fiiit  avunculus  ejusdem  u.  f.  tD.^^) 

35a§  aber  bfigcr  fettiger  3cit^,  ba«  @d^toB  öi>er  Sorgl^ 
)u  Stauben  anäf  alnod^  in  vigore  bnbt  esse  ift  get^efen,  er* 
gellet  ffixan^,  bag  eodem  anno  1200  gmitr.  Kbot^l^  6^ur» 
fSrfte,  bie  ^ird^e  }u  S93er(e  cum  suis  pertinentiis ,  fratribus 
Wedinghusanis,  pro  remedio  animce  sus  et  parentum  suo- 
ram  jugeetguet.  ©orfcci  t>nbt  unter  anbercn  al^ne  getoefcn  fein, 
^ennan  bon  Slubenberg]^,  ^enrid^  ber  ©d^wortjer  ®raff  öon 
fixn^cx^ff,  JRubcI^)]^  bon  ßrtottte,  bnbt  meiere  (gbeKeuutl^e  tjnbt 
ministeriales.^^)  —  ^at  jiebog]^  bie  @tabt  ba§  insingne  bero 
©wrg]^  Bel^altcn,  tnutafeen  i^r  bl^ralteö  grofeeö  ©iegel,  arcis 
figura  notirtes  Sigillum  Burgiacorum  Rudensium,  in  feiner 
»mfd^rtft  alnod^  tutl^  bellten  bnbt  fold^er  geftatbt  at^ie  önbt 
meieren  Ortem  ber  SRal^me  bero  S88rger  ift  erf^jroßen  — 

3Kod^te  jebogl^  iniger  al^le  o^>tntren,  ba§  gemir.  al^nge- 
jogener  ^erman  bon  JRubenbergl^,  mod^te  fein  gewefen  t>on 
bennen  bom  9iöbenberge,  Jegen  bem  ®d^Io§c  ju  Wcn^ptx^^ 
öJer  bie  {R^ur,  aufm  SSergc  gelegenen  ©d^to^e  ober  Sorge,  be^ 
ren  rudera  alnod^  ju  feigen,  fo  ftel^et  bog^  l^trbei  gu  beobad^* 
tctt,  baß  büße  legen  Strnßjjergl^  tool^nl^afte  W)ltttxt  bon  9io* 
benbergl^  t)nbt  nid^t  SRutenberge  fein  genennet  »orben,  fo  bogl^ 
aud^  bon  ber  SRutenborg)^  ober  JRüben  fein  erf^^rogen  getoefen 
ünbt  l^aben  in  il^rem  insingne  gefü^rct  einen  Stl^öbben  id  est 
canem,  toie  atfold^ed  )u  Sebbingl^ufen  ex  tabella  quadam 
in  sinistro  s.  Michaelis  archangeli  choro  ftel^et  ju  erfel^en, 
toetln  be|  (e^ten  ex  hac  familia  reliqui»  aüaff  befunben  bnbt 
barbber  beßen  el^rßge  memoria  uti  benefactoris  Weddinghus- 
ani,  in  tabella  ftel^et  l^iengefe^et.  SRaßen  in  hoc  canis  insingni 

11)  ^a9  iBettere  M  ianatn  fiUt^ai^  tfl  nad^infel^en  in  Conradi 
a  Liechtenaw  YrspergensM  cocnobii  abbatis  Chroiiicon.  Argentorati  160fi 
pag.  235.—  12)  @ei5er4  UrMB.  I.  9{r.  112.  (SrgBif^.  SCboI^l!)  gene^nttgte 
mit  bie  @^enlung,  toeld^e  bie  Grübet  0ottfrteb  u.  ^etnrtci^  i».  9rm«berg 
gnnoii^  Ratten. 


230 

hdUtfitülväf  ift^  ein  S3atd«  mit  breien  gögeten,  fo  ban  bei:i> 
tl^or  ÜKöü^n  SQBa^>en  bermctbet,  todäfz  andf  JRtttcnbörger  fein 
flctocfctt  bttbt  f (feinet,  ba§  gftn.  Godefridi  öcn  SRobbenberge 
aKutter  ober  ©emal^Un  eine  bom  ©efci^Ied^e  t^or  2Koßett  «wa« 
fein  gen)efen^  toie  ban  accuratius  l^irnad^er  de  Familiarum 
insingnibus  et  distinctura  n)erbe  al^nbenuten.^^) 

^a§  anci^  M  ^txÜ)tn  ^od^gltn.  Adolphi  archiepiiscopi 
idnbt  no^  i^mz  in  anno  1325  atnodf  bie  Sorg)^  mit  il^en 
iBorgl^manneren  in  esse  bnbt  flore  fein  getoefen,  mirbt  6e^ 
fd^ienen  l^irmibt^  bag  anno  1325  6ei  ^efange  beg  gemeinen 
gonbt*  ober  Sorgl^friebenö  beto  öorgl^  bnbt  ©tabt  9tfiben  jn* 
geteid^  toirbt  gebadet.  SBie  anc^  anno  1326  in  geleid^em  ba* 
nad^  bei  aSereinignng)^  bnbt  äRibteinfd^üegunge  bero  ©raff* 
fd^aft  ^ortmunbt  in  ge(eid^en  Rieben,  prout  idipsum  antiqua^ 
liter®  et  probata  perhibent  diplomata  biefe^  ^^nfonge^  t>nt>t 
(£nbe«  k*  lO*) 

Oft  fonften  bfi|c  gmttc.  9iübifd^e  Sboxgf)  eine  öl^ratte  Sßol^* 
nuttg]^  jleler  trefliger  gelben  bnb  Si^ittere  getcefen,  bol^eto 
and^  alnod^  jn  Zafjfyf  eine  barab  bnrd^  bie  ©tabt  gel^enbc  ©trage 
bie  Sil^itterftrage  toirbt  genennet,  anger  3^eifet  toegen  fleter 
barinne  bertebter  8fi^itterf^>icfe  bnbt  JR^ingcIri^ennen,  »ie  man 
barab  bon  benn  SÖten  fielet  in  confuso  i^at  gel^oret  bnbt  bogl^ 
faft  aUe^  ab  hominum  labil!  memoria  ift  obliteriret  bnbt  bergefen. 

!?)ag  aber  ©tabt  SRüben  bon  ^od^gttn*  gr^bifd^obe  Adol- 
pho  in  formam  munimenti  pro  pace  terrae  ift  erbatDuet^  befinbet 
man  ex  historiis,  ba|  eben  berer  ^ttüf  ein  Mutiger  ©treit)^ 
bnbt  ftettiger  Äam<)ff  in  3Beftt>^aIen  —  fo  tl^eiteö  PhiUppo 
caesari  bnbt  tl^eitg  Ottonl  quarto,  contra  Philippum  electo  im- 
peratori,  l^at  angel^angen — fonbertid^  bal^ero  fid^  l^abe  empo^* 
ret,  bietoette  fielgtr.  Adolphus  leid^tfinnigltd^  gel^anbtet  i^at: 
inbel^me  el^r  post  obitum  Uenrici  sexti  Imperatoris,  Philippum 


*8)  2)ie  ißübcttbergcr  3u  9lübeu  unb  bie  auf  ber  f ogenanntcn  ctte» 
Surg  bei  %xmUxQ,  toaxtn  gwci  ?inten  berfclBeii  gamUie.  ©ermann  II.  \ö. 
Stübenberg,  ber  in  bcr  Urf.  to.  1200  al8  äeugc  crfd^cmt,  ijl  bcr  gemein* 
WaftUd^e  «Stammvater  beiber  Üimen  unb  ber  Burggrafen  toon  @tromberg. 
@eiber^  ©efd^.  ber  3)^««^««  ««b  Ferren  im  ^erjogt^.  SBepfalen  @. 
201  folg.  —  u)S)er  3nMt  ber  Urf.  V).  1325  u.  1326  ift  nid^t  angege- 
ben.   «Sic  finb   abgebrutft  in  Seiberft  Urf.  «uci^e  II.  y?r*  610  u*  615. 


231 

Burbarossam  Suevise  ducem  in  imperatorem  inunghet  ffat^ 
mbt  naäftx  ad  partes  Ottonis  quarti,  Henrici  Leonis  filii, 
conhra  Philippum  ift  abgefaUcn*  föie  cl^r  ben  anä}  gmttn,  Ot- 
tonem  Dergegentßc^  ^at  inungiret  t>ntt  t)on  i^me  diplomaia 
et  sigillatas  literas  supra  Westphalia  etc.  sub  emptionis  titulo 
itffmixQtxäf  erl^aften^^)  bal^ero  el^r  au6  ©etoalt  Innocentii  III. 
pape,  tuxä)  ©igfriben  ÜÄaittfeifd^en  er^bifd^oüen,  in  ^räfcnfe 
be0  Äaifer^  Ottonis  tote  üuäf  ganzen  cleri  bnbt  ©cmeinl^eite, 
mitten  iffm  2:^unibc  au  Soßen,  aBer  cr|bifd^of(igen  Dignitet^ 
c^urfürftUget  ^od^^ette  bnbt  äBürbcn  f^int))fßg  J>ribirct  t>nbt 
entfe^et  toorben,  toeld^ed  ift  gefd^el^en  in  anno  1205. 

^eftt)]^aten  ober  ober  Wi^mtn  ift  l^irburo^  toie  Crant- 
zios  libro  7.  cap«  2  et  seq.  Nauclerus,  Trithemius,  Blondus 
ünbt  Hutichias  bermelben,  gan^  bnbt  ju  ©runbe,  betet  ntagen 
wtbotben,  baf  bet  einet  ©tein  lanumb  auf  bem  anbeten  ift  et* 
})Itcbcn,önbt  eine  atgemeine  aSetwüftungl^  butd^  büfe  ®<ifi^ma  ift 
»eturfad^et  tootben.  —  Sßie  bau  l^itaB  »eitleufig  abbas  Vrs- 
perg.  in  suo  chronico  anni  1199  fotgenbet  geftalbt  3^uugnäg 
giei&t  Tunc  ceperunt  multiplicari  mala  in  terris  etc.  —  !&aS 
olf^  sie  turbulento  statu  et  motu,  fiele  nobiles  bnbt  anbete 
accol®  auf  dtüben,  tuendi  sui  ergo,  quasi  ad  recenter  muni- 
tum  locum  et  asylon  fein  bettoici^en,  bnbt  fiete  beten  nad^mal^'* 
Im  bt^axlifjff  alba)^  tool^nenbt  t^^xplkUn.  Sie  in  specie  au|m 
©ul^tlanbe  bnbt  ^ietoege  bie  ©efci^Ied^tete  beto  9tuntt>fe  gut 
t>on  Debingen,  ©d^aben  gut.  bon  SubenBetgl^,  SKefd^ebe,  Don 
6aüe,  JRembling^ufen,  ©öd^ttoj),  ©ogteben,  erleben,  item  bom 
|)ielä)egc  bie  bon  iKelbetid^,  ^ei^fd^en,  @nfe  gut  ©d^nibeioinbt, 
S)roften^  tettelet  gut.  ©d^findftootmb,  ©affenbotff  gut.  »tedt:* 
erbetbt,  Soenn,  »on  SJIbe,  bon  ©taffd^aft,  ^otbeningl^  »übt 
anbete  meldte,  gen  JRüben  betoeiglid^  fein  commigtitet  bubt 
bie  ©tabt  ttWid^  abminifttiten  ^ielfen.  ©ie  bau  ab  bilden 
oud^  fiele  gobtfatige  5JÄemorien  in  l^iefigen  ©otte^^üfeten  l^ien 
»nbt  l^ero  fein  funbitet  »otben;  geftalbt  alfold^eö  nad^fotgenfe 
mibt  meldten  specifice  toitbt  Befd^ienen  toetben. 

aSnbt  laffe  bei  bicfem  Sßienfeigen,  beto  ©tabt  gunbation 
öttbt  (gtbatouunge  l^itmibt  betoenben.    aSBoße  nun  fetnet  a^n^ 

i5)2)ic  Urt.  in  Scheid  orig.  Giielf  III.  p,  762. 


232 

bcttttten,  bcrp  lobUgen  Soröal^ren  ®fct  mt>t  ®ott  ^ogft  ge* 
feöige  Petet)^,  bamit  l^icfigc  ^oftcrttet^  ^afce  gu  bcrncl^mmen, 
»Ic  btefettcn  bcro  bi^raften  aücitt  feügl^  mad^cnbcn  cat^oßfd^eit 
JRcßgton  fein  al^nl^cngigl^  g^^^f^«  *>"^*  te  berofcftcn  Itel^ 
toerdfteUig]^  gemaci^et  l^aben. 

Sefinbc  alfo,  ba^  Bei  loftbar  btibt  arfceitl^famer  ®ttVKtwc 
bero  ©tabt,  audj^  bnterfd^etUgc  @ottc«-  ober  iBetl^^euufer  gto» 
6e«  (Siferd  fein  erBatouet.  SSnbt  ift  in  anno  1248  tt>te  bct 
Cleinsorgius  bermetbet,  bnter  ßrfebifd^obe  gonrabo  bon  ^odif* 
ftebe,  eben  beret  3eit^,  tt>ie  ber  Si^untb  gn  Soßen  ift  erbatouet^ 
all^ie  eine  capella  s.Georgii  prope  castrum  (seil.  Ruthenborg) 
erbaauet.")  DB  aber  büfe  Capella  fei  sancti  Joannis  ieftige 
al^nerbatpuetc  ^farrfird^^c  ober  ob  e«  eine  abfonberßge  Capella 
fei  getoefen,  ift  mil^r  ol^nwifeenbt  ßrfinbe  fonften  auf  einem 
bewerten  ol^ncantgeßrten  SSrieoe  ober  diplomate,  ba§  anno 
1438  erfebifd^off  ©ietl^erid^  bon  SKörfe,  gro^e  ^nbulgenften 
f)at  berlel^net  bennen,  toeld^e  gn  JRe^jaration  bü§er  s.  Georgii 
capellsB  prope  castrum  situatse,  toärben  ntiltigß(i^  beigieben^ 
uti  fert  tenor  litersß:  Qui  in  reforniationem  et  reparationera 
hujus  capellss  s.  Georgii  inelyti  martyris  prope  castram 
Rüden,  pias  elemosynas,  aliaque  charitatis  subsidia  contri«- 
buerint  et  manus  porrexerint  adjutrices,  ipsamque  alias  cum 
devotione  et  reverentia  visitaverint,  de  omnipotentis  Dei 
misericordia  et  beatorum  apostolorum  Petri  et  Pauli  suffra- 
giis,  quadraginta  dierum  indulgenliam  obtinebunt,  prout  liier» 
id|  datse  anno  1438«  20  Apr«  perhibent. 

Exinde  anno  1421  fundavit  Hermanmis  ^ixtniexfff  ci- 
vis  Rudensis,  altare  s.  Panihaleonis  in  hospitali  et  prassen- 
tationis  jus  ^ixtnbex^^  famili»  cessit,  qua  deficiente  magis- 
tratui  est  collatum,  pastori  Interim  reservata  investitura. 
Beneficiatus  singulis  hebdomadibus  tria  leget  sacra  et  cita- 
tus,  sacris  in  aliis  templis  vacabit.  Oblationes  vero  rrfär  aU 
lenn  ®ebilbenn<'  uti  tenor  est  fundationis,  cedent  pastori. 

SSladftx  aber  i^at  ein  gobtiiebenber  33örger  8i})«ian  gencn- 
tfet,  ba|  ^o«))itaI  mibt  meieren  ©ütteren  berfel^en  bnbt  ift  bef* 
fen  9RerdC^  ober  insingne  hac  forma  ^  alnod^  il^nt  gcnftcrc 
~         J6)  ÄUtttforgen  toejlf.  Äird^enacfd^.  II,  157. 


283 

Mipra  altare  sacelli  ju  ctfe^em  —  ®c  tft  aud^  ein  anberer 
fnmmter  SJörger  gcwefen,  mibt  SRa^mcn  Sorbt  ©d^mibder, 
toetd^er  ben  fbrntn  bed  hospitalis  l^at  c^nferitet  bttterfd^ebtlige 
tetbcr  aufm  ^ubinge  gelegene,  »ol^für  bie  armen  fetten  SÄutte 
JU  il^rer  SSnterl^albt  fauuffcn.  3ft  aber  SRutte  genus  potu» 
bercr  Stiti)  gewefen,  — 

Qn  geicid^em  (Stfer  ift  anno  1425  btc  ©berlird^^c  In  ho- 
norem Dei  et  S.  Nicolai  erBatouet  tootben,  altpeld^eö  tt>le  bct 
pro  tempore  pastor  Hermannus  de  SJörften  ^t")  Bel^inberen 
tMen,  anäf  mandatum  demolitionis  bei  $errn  Offxdalen  }u 
@oift  erl^atteu  bnbt  barauf  bet  befangener  SSauu  gu  etjlid^en 
Selben  ift  abgeworfen,  fo  l^aBen  icbog^  bie  lieben  gürba^ren 
o^n  ii^rem  aufgefaßtem  ßifer  nid^ft  ertpenben  laßen,  bnbt  l^aben 
c«  ballten,  conditionibus  cerlis  entUd^  er^^rad^t,  baß  ber . .  •  .**) 
^fter  e6  berftatten  mäßen«  Architectus  hujus  templi  fait  car- 
pentarias  nomine  Godefridus  SRöQer  Gesecanus. 

3ft  remarcabile  al^n  bfißer  Äird^en,  baß  eadem  plane 
piföltBra  uti  in  Ecciia  s.  Joannis,  ein  altare  s.  Georgii  tft 
fmibiret.  SScrmutl^Iid^  ex  pia  «emulatione  bereu  in  ber  SSBer- 
ftabt  ctngefeffener  Sll^ittere.  Sie  fie  bau  aud^  büße  ueuuer«' 
(otouete  s.  Nicolai  Äird^e,  bie  ®^>it]^ca()elit,  cemulanter  genennet 

SBol^rbei  nid^t  fte^et  in  SSergeß  ju  fteüen,  baß  bei  auf- 
gefaßtem (gif er  Sol^an  bnbt  Ölotgeru«  ©ebrübere  ^lebelung]^ 
coi^nomine,  neben«  i^rem  alten  Sattere  ^ol^an  5Rej)eIung]^, 
baß  altare  s.  Marias  Virginis  et  ElisabethsB  anno  1422;  n>ie 
in  geleid^em  aud^  anno  1428.  12.  ?t^)r.  baß  altare  s.  Vin- 
centii  l^aben  getöiebmet  bnbt  mibt  gutten  ^frünben  mittiglid^ 
oerfe^en;  coadiuvante  Godefrido  de  Lith,  canonico  s.  Severini 
Colonlse,  cognato  memoratorum  5RebeIungl^.") 

gorter  l^at  O^l^an  95öge  anno  1512.  6.  Oct.  in  obgmi. 
s.  Nicolai  ^ird^en  baß  altare  s.  Ann»  una  cum  nonnullis 
affis  derotis  christicolis,  uti  tenor  fert  fundationis,  ad  lau- 

*7)„i>inb  @ci^e«  »ittcn,  toic  fd&etnct"  tfl  im  Zti^tt  ouööejlrid^cn. 
~  !8)  ®n  Slbjccti»),  \)iellel(^t  au«  ©d^onung  für  bc8  Wlannt^  SGBütbe, 
ift  im  Xejcte  auörabirt  —  ^»)  3mr  Zti^tt  tfl  auSgcjlrici^en:  „2Cu*  l&at  be- 
tör 3«t^>  @ct^>arbt  toott  (Satte,  ncBcn  feiner  ©ußfrawuen  ©ebrobe  ba§  al- 
tare triam  Regnin  gefitftet  bnbt  auf  (toel^n  presbyterog  reid^tid^  terfe^en. 


234 

dem  et  gloriam  Dei  omnipotentis,  sanctseque  genitricts  bea- 
tissim»  et  intemeratse  virginis  matris  Mariie,  s^Ann»  matris 
ejusdem  genitricis,  omniumque  sanctorum  et  sanctarum  do- 
mini  funbiret^  tarn  de  sua,  quam  progenitorum  suonun  ani- 
marum  per  saspe  salute  recogitans  et  solicitus:  ac  volens 
lumen  indeficiens  prsemittere,  quo  tandem  In  tenebris  gaudere 
posset  et  ad  salutaria  coelestia  pertingere,  terrena  quoque 
in  coelestia  et  transitoria  in  »terna  felici  commercio  com- 
routare.  ©efd^tDetge  a^xx,  ba^  ein  el^rbarer  ^affy  an.  1389 
aufgefaßten  (Sifferd  baß  altare  s.  Georgii  in  s.  Nicolai,  ti>ie  aud^ 
^ttttolbt  ®rcbe  bnbt  anbete  gobtUebenbe  ^crfol^nen  baß  bene- 
ficium  s.  Ann»  in  ber  nieberen  ober  s.  Joannis  ^ro^en  f)abm 
f unbiret  äßeö  jtoar  au«  aufgefaßtem  großen  ©ffer  bubt  ^väf^ 
im  ®otte«. 

3fn  geletd^eni  ßiffer  ift  aud^  l^iefige«  Stofter  s.  Magare- 
thm  virginis  burd^  einen  frommen  ^rieftet  ^ol^an  @tSt!er  [filium 
Ruthensem  ad  s.  Martinum  in  Geseke  vicarium]  ^^)  principa- 
liter  [anno  1480  sub  Friderico  III.  Imperatore,  Sixto  IV.  Poji- 
tifice,  Buperto  duce  Bavari»  principe  Coloniense]  getoiebemet 
bnbt  benn  sororibusStuguftinerOrben«,  sub  singulari  protec- 
tione  et  tuteia  magistratus,  t)bergegieben  ;^^)  [quam  fundatio- 
nem  expost  facto,  Hermannus  IV.  Landgravius  Hassisß  prio- 
ceps  Coloniensis  et  Episcopus  Paderbornensis^  sub  Haximili- 
ano  L  Imperatore  confirmavit  et  Romaa  bullaß  cum  reliqulis 
ab  Innocentio  VIII.  pontifice  obtentse  sunt.] 

Anno  item  1550,  die  Mercurii  post  Luciae,  factam  ad-, 
huc  esse  coUationem  beneficii  seu  vicarias  s.  Nicolai,  in  ec- 
clesia  s.  Joannis  per  proconsulem  seniorem  Beroharduffl 
£tämer  alias  ^artman^  invenio  una  cum  suis  consulibus  el 
consiliariis  personis  ac  patronis  laicis.  Collatum  autem  est 
hoc  beneficium  ista  vice  Joanni  (Slu^  clerico. 

@«  ift  a(er  büß  beneficium  gel^iirig]^  ju  bem  altari,  fo 
gelegen  ift  in  vestibulo  templi  s.  Joannis,  tt)o]^bei  ban  große 
0<)fer]^anbe  beüor  fein  gefd^e^en,  aud^  fonften  ex  votis,  toie 


20)S)tefe  unb  alle  fotgenbe  in  ^(ammertt  [1  gefegte  ^oxtt,  flnl^ 
2»argina(3ufSfec  ^oti  Coitv.  aeöinö^.  —  2i)!j)ic  \Xxl  iaxüUx  tfl  aböcbrucft 
in  @eiBcrö  Urf,  SdnäflU.  m.  983. 


»35 

befmbtftd^,  grofe  !£)et>otu)n  btss».  virgini  raatri  Hariea  in  la- 
pide  gencnnct,  ift  öeröfcct 

.  2Bte  büß  altare  bnbt  (Sa^etd^en  injuria  temporum  ift  ia*^ 
tottfeüigl^  getoorbctt,  ^aben  e^  bcr  cbclbcft  bnbt  ^od^gclarter 
$cr  SSätt^etm  ©tetnfurtl^  jurium  Doctor  et  Anna  hoffen  con- 
jttges  tDtebcr  in  33aö)u  bnbt  (Sffe  itpxaäft,  ba|  nunmcl^r  bic 
oMaliones  solitsa  et  divina  barinnen,  ju  fonberer  @^re  ©otted 
öBbt  beff cn  meiertet  äRutter  afe  geiöol^nlid^er  S5ej)otii>n,  mögen 
oemci^tet  iDcrben« 

"Stmi  mitttx^  6e(angenbt  beten  t>on  Stäben  niunicipum< 
ober  cmlgefe^ener  SRibtbSrgere  \>ifxaiUx  ©otteöl^enufer  gunba* 
üon,  fcefinbe  an«. einer  löMiger  toottetocl^rter  gnnbation,  ba§ 
\Sfm  Qaffxe  Christi  1191  ipsa  s.  Laurentii  S^^age^  bie  ^fal^r^^ 
tird^  gu  3Äifte,  bnter  gr|bifd^oöe  Philippe  ift  funbiret,  bnbt 
^t  ben  ^Iftfe,  barauf  ba^  ©otte^i^ann^  ift  erbatonet,  Godes- 
calcus  de  Miste  mittigtio^,  in  oblationem,  btssffi.  Mariie  vir- 
gini  factain  offerirct  ffiie  ban  bü|e  inferirte  töbligl^  bnbt 
gebentfuoürbige  gnnbation  bnbt  ßonfecration  alfold^e«  mibt 
meieren  bermelben:  Sequuntur  hoc  tenore:^^) 

SBie  aber  l^irnad^er  5Wifte  ift  berl^erget  bnbt  faft  gcnfe* 
ßd^  berftl^ennret  korben,  l^aben  bie  übergebliebene  tDienfeige  pa- 
rochiani  fid^  ber  Stftenrübifd^er  ^fal^rre  bnbt  ©el^Iforge  bel^nt 
fen.  SSnbt  erad^te  bag  bü^e  ÜDefoIation  möge  berl^enget  fein, 
bnrd^  ben  befd^toerligen  Äriegl^  fo  an.  1410  jtotfd^en  Srtjbifd^o* 
»en  gribrid^^en  bon  ©artoerbt  bnbt  äöit^etmen  Don  SSerge, 
SStfd^oben  gn  ?ßaberborne  ift  entftanben,  bei  »eld^em  bberan^ 
flefe  35efoIationen  bnbt  g^Ienbe  fein  berl^enget,  ßin  ©orff 
3^bigerfetbt,  bei  8angftra§e  bnbt  §ebbing]^nfen  gelegene«,  fambt 
^ufingl^ttfen,  fein  gen^ßd^  bntergangen.  "änäf  bü§er  Örter 
önterfd^ctlige  ©d^Iad^ten  bnbt  bintige  ©d^armüfeete  fein  ffirge* 
faficn,  tt)ie  barob  Äerfcnbrod^  in  suis  paderbornensibus  anna- 
libus  toeittenuffig]^  bnbt  eigentlid^  tntl^  öermelben.  "änäf  berer 
Occafion  in  anno  1377  anf  Symonis  et  Jud»  S^age,  bei  ab^ 


22)m  folgen  f^itx  gn>et  Ur!uttben  be@  (Srsbtfd^ofd  W^P  ^^^  H^l* 
3it  ber  erflen  )>.  10  ^ug.  B^lunbet  er  bie  ^imoet^ung  ber  ^ird^e,  in  ber 
anbeten  to.  29,  @e]|3t  bie  M  Äir<3^^ofö.    ©eibe  jlnb  abgebrudt  in  @ei*' 
berft  UrL  »ud^e  I  ^x.  95  u.  96. 


2de 

gehaltener  ©d^Iad^te  bei  f)emmer  a^m  StStinger  ©d^tage  tet 
^^ÜSif  fo  alttod^  in  bcr  nicbcren  Äird^cn  al^n  einer  Sanft  ober 
©tanflen  fn«^)cnbiret,  bon  ^crman  @^)icgel  ift  bbcrlol^mmen* 
3ft  ater  bcrer  3eit^  fotl^aner  f)nt]^  ober  gilfe  JttJn  Äennejefc- 
d^en  be§  f)c]^red,  toic  jicfto  bie  ©tanbarbcn  ober  gönnen,  ge* 
toefen,  bai^ero  alnod^  bag  ®<)rüd^tt>ort]^  ift  bber^)ßeBcn,  bnter 
einem  ^nt^ßn  f^jielcn*  S5nbt  l^at  a^ngebeuntet,  ba|  Diefc 
f)anbter,  at^  ge^örenber  einigleite,  onter  einem  ^väe^,  eini* 
ger  Sinne  bnbt  ®emfite«:*3fntention,  befangen  ftfinbcn.  SBle 
anci^  hoc  motu  torbulento  bie  specul»  ober  ^Ibttoal^rben  fein 
erbatouet  »orben-  3fft  l^irbel  gn  toigen,  toie  in  obbemeftem 
©treibe,  l^iftgcr  Sonfnl  SRöBc  ©d^ütten,  bnrd^«  ^w&i  mibt 
einem  Pfeile  gefd^ogen,  ift  !ßoift  er^>ßeben,  begen  bertonnbcte« 
cranium  alnod^  etngeftod^ened  ^feited,  lange  bbrigl^,  eben  il^ttt 
©el^ttl^nfe  nieberen  Äird^^obcö,  ift  beijaften  toorben,  nnn  aber 
oerge|cntßd^  l^iengetoorfen  »orbcn* 

^^i  and^  bcrcr  ^ctt)^  Fridericus  Srftbifd^off  fein  praesi- 
dium  Susato,  Lippiae,  Gesec®,  bnbt  Rulhenae  ti)te  gmtr.  Äcr^en* 
brod^  bezeuget,  tm^onirct  bnbt  ftd^  bie  fefter  Jegen  feine  geinbe 
berer  Örtere  befefttget  gel^atten. 

SSBie  bnbt  tDanne^r  gu  5D?ifte  toteberumb  bie  ^fa^rre  re- 
bintegriret  bnbt  »aß  große  Wtä^t  barüber  beriocnbet,  l^ab  fol* 
gcnben  S5ertaufe,  amore  antiquilatis,  eigentßd^  betfeften  tt)oQen, 
bamit  bie  lieben  posteri  bie  beger  bero  '^txüit  bnbt  (Seiegen* 
l^eiten  vicissitudines  erlennen  mögen.  <^aben  atfo  3^i^re  ß^urf, 
®enabt,  §erman  bon  SBlbba  auf  bereu  bon  3Äifte  eingcmenbete 
Sitte,  folgenbe^  Mandatum  außgetaßeu: 

Hermannus  D.  g.  s.  Colon,  ecciesi®  archiepiscopus, 
8.  rom.  imperii  per  Italiam  archicancellarius,  Princeps  Elec- 
tor,  Westphaliae  et  Angarie^  dux  legatusque  natus.  Honora- 
bili,  devoto,  nobis  dilecto  Joanni  Hennemann,  officiali  nostro 
arnsbergensi,  in  Werlis  residenti,  salutem  io  Dno. 

Exhibita  nobis  pro  parte  fidelium,  nobis  dilectorum,  in-* 
habitatonim  vill®  äRifte  et  Änebelindß^ufen,  ac  curtis  iBrün* 
nindO^ufen  onbt  (SßndO^ufen  in  alto  judicio  vulgariter  ®oge» 
rtd(^te  bon  Stäben  nostr»  coloniens.  dioecesis  petitio  conti-- 


237 

nebaty  quod  olim  in  villa  3Rifte  snpradicta  fuit  ecciesia  pa« 
rochialis  constructa,  consecrata  et  dotata,  cujus  parochiani 
deinde  per  hostiles  incursus  usque  adeo  fuerant  invasi, 
captivati,  oppressi,  ut  residui  non  intecfecti,  neque  captivati 
iUinc  partim,  reliqui  vero  pauci  numero,  ob  defectum  recto- 
ris  et  desolationis  ecclesisß  prsedictae,  ecclesiam  tnSßtenrl^ä« 
ben^  pro  divinis  ofüciis  et  sacramentis  aliquamdiu  visitave- 
rint,  cum  autem  jam  Deo  juvante  tempore  pacis  populus 
viUarum  curtis  et  parochiae  ejusmodi  adeo  auctus  sit,  ut  dif- 
ficile  et  periculosum  sit  illis,  ad  ecclesiam  in  SKtenrl^äbett 
pro  divinis  officiis  et  sacramentis  habere  recursum,  tum 
propter  nimiam  distantiam,  tum  propter  hostiles  incursus 
ifoi  eis  in  itinere  minus  tuto,  versus  ecclesiam  in  %tttnx^ü* 
htn,  in  finibu§.  dioecesis  et  dominii  nostri  Coloniensis  con- 
stitutis ,  verisueiliter  imminerent,  quinimo  infantes  baptismo, 
coeterique  in  articulo  mortis  constituli,  absque  viatico  de- 
cederent,  prout  revera  decesserunt;  nobis  supplicarunt, 
quatenus  eis  in  dicta  parochiali  ecciesia  per  rectorem  ejus- 
dem  deputatum  divina  oSlcia  celebrari,  sacramenta  ecclesi- 
astica  ministrari,  mortuis  vero  ecclesiasticam  sepulturam 
impendi  et  quatenus  opus  fuerit  coemiterium  reconciliari 
concederemus. 

Nos  igitur  bis,  qu®  ad  divini  cultus  augmentum  et 
salutem  animarum  pertinent,  propensius  inclinati,  tibi,  de 
cujus  industria  plurimum  confidimus,  committimus  etmanda- 
mos,  quatenus  rectori  ecclesis  in  ältcnrpben,  coeterisque 
qaorum  interest,  vocatis,  de  veritate  praemissorum  te  infor- 
mes  et  si  tibi  per  probationes  legitimas  vel  alia  evidentia 
Signa  constiterit,  ecclesiam  in  iOtifte  olim  fuisse  parochialem, 
baptisma  et  coetora  insignia  ecclesise  parochialis  habuisse, 
eam  parochialem,  inque  eadem  per  rectorem  ad  hoc  depu- 
tandum  divina  ofiicia  et  sacramenta  ecciesiastica  populo  villsB 
supradictae  in  perpetuum  ministranda  declares,  decernas  ac 
ministrari  jubeas;  atque  et  alia  facias,  qu»  ad  praamissa 
necessaria  fuerint  pariter  etopportuna.  In  quorum  omnium 
et  singulorum  fidem,  has  nostras  literas  sigQli  nostri  oppres- 
sione  communiri  fecimus,    Datum  in  arce  nostra  AnsbergN 


238 

mensis  Novembris  die  septima  Ao  Dni  miliesimo,  quingente- 
simo,  decimo  septimo« 

(L.    SO 
Sequitor  nunc  tenor  latsB  desuper  sententisB: 

In  causa  coram  nobis  per  et  inter  providos  viros  vil- 
lanos  inhabitalores  SKtfte,  ÄncöelincB^ttfen,  Stfitinindl^iifcn, 
^tngl^ufen,  actores  ex  una  ctra  honorabilem  dominum  Jodo- 
cum  äRufebtubt  pastorem  in  ^[ttenrl^äben  reum,  de  et  super 
reparatione  parochialis  eccIesisB  in  9){ifte^  rebnsqne  aliis  in 
actis  causam  latius  specificatis  ac  illarum  occasionum  partibus 
ex  alia,  ex  commissione  reverendissimi  in  Christo  patris  et 
Dni,  Dui  Hermanni  s.  ecclesisß  Coloniensis  Archiepiscopi, 
principis  Electoris  indecise  pendente,  Christi  nomine  invo- 
cato,  pro  tribunali  sedentes  et  solum  Deum  prsB  oculis  ha- 
bentes,  per  hanc  nostram  definitivam  sentdütiam,  de  juris 
peritorum  nobis  ad  hoc  communicato  consilio,  actis  et  ac- 
titatis  coram  nobis  habitis  et  factis,  diligenter  visis  et  re- 
censitis,  pronuntiamus,  decernimus  et  declaramus,  eandem 
parochialem  ecciesiam  ipsam  restituendam  et  reparandam, 
inque  eadem  per  rectorem  ad  hoc  deputandum,  divina  offi- 
cia  et  sacramenta  ecciesiastica  populo  subdito  in  perpetuum 
ministranda  esse  et  debere;  oppositionesque  dni  adversarii 
fuisse  ac  esse  temerarias,  illicitas  ac  de  facto  praasnmptas, 
eidem  desuper  perpetuum  silentium  imponendum,  ac  in  ex- 
pensis  a  tempore  oppositionis  hujus  conderanandum,  atque 
in  vim  specialis  commissionis  nobis  desuper  facta  et  exhi- 
bita,  honorabiii  viro  ac  Dno  Hermanno  ©toffrcgen  presby- 
tero  eandem  ecciesiam  in  ^ifte  conferendam,  assignandam 
atque  sibi  de  eadem  providendam  et  de  eadem  investiendum 
ipsumque  in  possessionem  vel  quasi  dicts^  ecclesi®,  jurium- 
que  et  pertinentiarum  ejusdem,  amoto  ab  eadem  quolibet 
illicito  retentore,  demandandum  fore,  prout  restituimus,  re- 
paramus,  reponimus,  condemnamus,  conferimus,  assignamus, 
providemus,  investimus  et  demandamus,  quarum  expensanu» 
taxationem  nobis  in  futurum  reservamus. 

Anno    1518    die    sabathi    28    februarii    in    venera- 
bilis  Dni    ofßcialis    commissarii    et    mei    notarii    prsesentia 


239 

constituti  Onus  f)ctneniannB  ex  una  3foön«c^  SRelntedfe,  ^o^ 
aniic«  Siiggcflggcnbt,  nomine  hroredum,  ^^oonned  ®tappttt%, 
&>Uxt^f  ©ucrianbt  et  %tptU  ©d^mtbt  noie  Buristarum  in 
dotatione  ecciesise  in  ^ifte  consensenint  ut  in  quadam  sce- 
dula  desnper  conscripta.  Tunc  Dnns  officialis  commissarius 
contolit  ecclesiam  Dno  Heinemanno  juxta  tenorem  commis- 
sionis«  Acta  fuerunt  htec  in  domo  Dni  of&cialis  mane,  hora 
qnasi  octava,  prffisentibus  venerabiti  Dno  3«>Ännc  35crfer  Si- 
gilljfero,  Joe.  Porten  clerico  ac  Lamberto  SRutitcful^  laico 
testibus.  Engelbertus  Berka  Notarius. 

9htit  ferner  bcro  Äird^en  ju  ^tttenruben  fjunbation  Man* 
gcttbt,  fcefinbct  man  nxäf^  haxab  bnbt  [teilet  gu  bctl^auurcn,  ba§ 
in  anno  1581  burd^  SBa^rläfeiglettl^  beg  custodis  berotird^cn 
gu  SKtcnrubcn,  toie  and^  unferer  ©tabt  nnb  ®ottc«l^ännfer  jura 
^Üxäf  in  ^ften  HxtoaffxUäf  in  bte  Sacristai  ber  nieberen  Äit*^ 
d^en  fein  l^iengcfcfect,  burd^  eine  fjeuuer^janne,  »ol^rinnc  glu:* 
cnbc  ^DÜen  bJrig^  getoefen,  fein  jerbranbt  önbt  Untergängen; 
tocffbuxäf  hau,  anfeer  aßem  S'^ti^d  l^erttge  Sfatiquiteten  bnbt 
fieCe  gebentä)ärbige  ©ad^en  Betl^anurlid^  fein  untbgelol^ntmen* 
3ft  iebcgl^  verisimile  bad  J6emelte  Ätrd^e  p  «ftenrnben,  burd^ 
bic  cble  Sorgl^männer  bero  JRutfnborg]^,  beren  ban  bnterfd^et^ 
ßge,  fonbcrß^  bie  t^or  5D?oPen,  albal^  gctool^net,  mit  ^wcf)ät 
önbt  SSeiBeförbernnge  bcß  ©tofter«  ©rafffd^afft  sub  Uannone 
Archiepiscopo  fundatore  Grafschafflano,  fein  geftiftet  bnbt  er* 
bmntt  toorben/^)  el^ebcm  bnbt  kbor  bie  ©tabt  in  flore  be* 
ftanben  bitbt  ift  al^n  bü^em  Ortl^e  gro|e  ©ebotlon,  fei  bem 
^o^i^eiligen  grenze  in  cujus  et  simul  s.s.  Gervasii  et  Pro- 
thasii  Mediolanensium  Martyrum  honorem,  a  Ruthenensibus 
ecclesia  est  exstructa,  toie  aud^  anberen  S3enad^:|)arten  berä* 
bet;  toit  alfold^e«  aul  ber  l^od^IöMid^en  ^roce^ion,  fo  auf 
^ftagftbinft^age  auff  efetid^e  5!ReHe  SBed^ö  »irb  celefcriret,  fte* 
^  oBgitnel^mmen,  bnbt  fein  beitte  eltifte  Sörgermeiftere  in 
@tabt  Stäben  primarii  et  perpetuati  toteres  et  antistites  s* 


»«)3m  ^tiftttttgbtiefe  bt8  Äl^^er«  Oraffdjaft  wx  1072  ^tm 
(&ribtf(i^of  2tnno  II  gur  2)otation  bc«  ^(ojler«,  12  $farrtir<3^cn,  unter  bcncn 
S^  aii(^  bic  gu  Ructhino,  Slltcnräbcn,  Beflnbet,  ^eibcr^  Urf.  ©u^  I 
9to.  30. 


240 

ei^ucis  ejusdernque  ecciesife;  toie  biefelben  ouc^  ^oid^gL^^figei 
Qttm^  in  procesrsidnibus  t>x&t  fünften  sotemniter  gu  zmp^ 
gen  önbt  ju  tragen,  öl^raftcö  ^ran^c^  oBßgiret  fein,  ^m^ 
infolge  begenng^t  anci^  bete  l^od^(d6(td^en  ^t&becefforen  ^es^^ürn 
bttbt  (gifer,  ba§  fie  bnterfd^cbtltd^e  SEctmtnl^ennfere,  in  @tttbl 
Stäben  erl&atonet;  toeld^  (Sinmol^nere  m\>t  OrbenfbemaHieit 
üi  ®oift  bnbt  Si|)))e,  curam  animarum  et  pietatis  gravem 
promotionem  a(l^i|  beräbet.  9Bie  ban  in  specie  Ifrefinblliti^, 
ba^  anno  1322  Lübertus  de  Allagen  cons*  Rüdensis,  consenstt 
Gobelini  SSnlmnng]^,  Hermanni  de  SSenn,  Joannis  Renfiridi, 
Gieselberti  de  ^nebeltegl^nfen,  Henrici  de  treuere  bnbt  Con-^ 
radi  de  @ffe(e,  liberam  ded^unt  domum  fratrum  mlnönim^) 
-nt  orarenl  pro  civitate.  SBie  aber  nad^er  ber  teufffif d^er  8ntl^ 
«rtl^nntb  tft  entftänben,  i)ät  ein  abtrünniger  SOhtnid^  inSipftebiJ 
Joannes  SJB^ftemtan  bnbt  bd^  fantBtIige  (Sonbent  allste  teflbi* 
tenben  terminarinni  ^eren  AnUionium  93re^ge(  abgeforbert  btfbl 
il^e  aQen  supelleötilem  gn  bertannfen  al^nbefol^en,  fo  gefd^» 
l^enift  an,  1531  anff  SRid^aetid.  @ein  alfo  bie  attbetc  SCeri» 
nrinl^eitnfere  per  socordiam  superioFum  ordinarionim,  aiid^ 
gemäd^Hd^  in  Stbgang)^  al^ngerl^aten. 

S3ejenget  aber  bfi§c6  bcro  tiebcn  Sßten  ^ieti^etl^  bnbt 
Äl^nbad^ty  ba§  fic  bntereinanber  loBIigc  83rnberfd^afften,  Uamb^ 
Üüf  hiissx  virginis  Harise,  s.  Aohatii  bnbt  s.  Seueriiü  et  ik^ 
Catharin»  virginis  ol^ngefteUet.  !Die  Ubligen  Slmbtere  <m^ 
aixioäf  ex  inyeterato  institituto  majorum,  il^re  ^atrc^tt 
8S8.  Panlnm,  Anthonium,  Eligium  etc«  beneriren,  lonbt  Befott« 
bercr  Dcbotion  bei  »el^rcnben  divinis  begel^en*  SBcId^cd  atfc* 
ban  antiquata  stygmata  avitae  caiholic»  religionis  fein  bftbt 
<>ißid^  fteif  bnb  ol^ngefd^toed^et  jn  befyaften  fein. 

9ten  toeiter  bero  abgelebter  SJorbal^ren  Sonftanfe  in  ca- 
tiioliea  religione  belangenbt,  l^Ben  (BetU  l^od^Iigft  jn  bajden-^ 
ba|.  bornti^  beffen  berlel^nter  @nabt,  in  tnto  romansei  ecclensr 
gremio,  Bei  fc  fiel  bnbt  fd^n)eren  gng^to^en  motibns  ^nbt 
tentationä>Qs  fein  Bel^arligl^  er^IieBen.  3Ragen  ban,  toie  (Sdj^ 
^#i>fF  C^^tntan  bonSSibba  circa  annum  Dml543  ift  aBtrto« 

^O^ie  Sorte:  Seil.  Templiim  S.  Joannis  nunc  (eberinf^.   fixä> 
bttrd^firid^en. 


241 

läfff  gen^ot^en,  bie  betberfet^  9tfftint^  a^ttgel^ige  Sntert^a^ 
mn  fo  fd^rtft^  fo  müttbtßd^,  ad  institutum  damnabile  SSu^eri^ 
archih»retici  ciassicum,  ju  ^uf^  lonbt  ^l^nertennung]^  fotl^anet 
»Ctttterung^  önbt  falfci^cr  gci^rc  fein  {nftlgiret  »nbt  Hftigl^ 
mt>ithtt,  btc  ®tabt  SSonn,  meiere  öBcrrl^cintfd^c  Örtcr,  tote 
«ttd^  faft  baö  al^Iige  l^o^e  ©urlanbt  fein  mibt  bügcm  tcuufß* 
f^en  fermento  contamtntret,  bü§e  @tabt  t>nbt  ©emeinl^ett  ni^t 
aüeui  ol^nbctoeglid^  cr^^IiBcn  fonbern  anöf  bcrcr  !3Da<)ferfeit]^  fid^ 
bejetget^  ba^  in  anno  1545  sub  dato  17  92ob.  ein  Ifodf  bnbt 
e^märbig]^  SD^utnbcat^tttel  gu  SoSen,  biefelbe  ^öci^ftev  ^enabt 
erleanct  »übt  gcfonnen,  ba|  fie  ate  gctoertc  ^eterßnge  anbete 
S^eigefegne  in  catholica  fide  mod;ten  fterden  bnbt  bon  aQer  be« 
f^rgcubcr  SRetigtonöneuuerunge  ahx^attn,  xmUn  fie  (uti  capi- 
Uilariiini  habent  iiterse)  bei  ber  atter  toal^rer  catl^olifd^er  SRe^ 
üf^n,  neben  il^nen  (seil.  (Sa^ttularen)  btftenbigttd^  gu  ^leiben 
^  erßcl^ret,  alfo  anäf  fort  fid^  ju  bcrl^altcn  bnbt  anbere,  fo 
fiel  affn  t^ncn  ift,  bergcleid^en  jn  tul^en  berichten,  ©ie  ban 
beren  ^od^mürb.  ^rn.  fid^  gn  i^nen  genftttd^  ^erlagen  tul^en.tc. 
Oatum  i^m  (Ea:))itetel^ufe  anno  ei  die  tpie  obfte^et.  tenore 
seqaentiuni.  etc.^^) 

S35ie  ban  bcto  SRübifd^en  ©tanbtl^aftigfeit^  in  religionis 
ponclo  aud^  annis  1581,  1582  )>nbt  1583  gennnggamb  ift 
erf^il^ret  inbeme  Michael  ab  ^ffelt  in  S3efd^retb«nge  be^  cSIni» 
f^  Truxesiani  belli,  rPntblid^  tntl^  al^nbermelben,  »a§  ge* 
fteStft  bie  primores  m\>i  ^aubtcrc  büger  ©tabt  bon  Sirujefen 
fein  »erfolget.  SSSie  nemblid^  biefetbe  nad^i>eme  betl^anurltg^ 
»nbt  ©etoatbt  i^ncn  17  fd^one  Äiftd^e  onbt  antierc  meiere  tir* 
d^omamente  batl^Iid^,  neben  93to(ation  beg  l^eiL  (Sreu^bitbe^ 
in  Kltcnrüben  fein  abgenol^nimen  t>nbt  jwr  o^ngetüdEfellger 
@efbtm&t^e  gen  ©crl  l^icnbertoenbet^  biefetbe  aufer  9?äbcn  in 
exüittm  bertoeid^en  »nbt  il^re  adlige  ©üttere  fisco  fubfingiret 
^tittettaten  ntfifen,  gcftalbt  SRicoIau^  {Rol^nt  judex,  ftytl^ancr 
»^cgei^nerer  ®en>albt  in  vicula  fd^im^^flid^  l^iengetoorfcn,  $et* 
Btt^  wn  Soenn^  ^ol^an  mU  (Sl^riftoff  Hartman  consules  ne* 
ktt  ^ren  ©ecrctario  9lubpl<>]^ctt  §oinge  erbarmlid^  bertoclc^ 
t>gbt  il^ye  Serlaffenfd^aft  mit  bent  SRndt^  al^nfe^en  müßen. 

25)2)cr  Xenor  ift  ntd^t  bdöefügt 

16 


242 

Sßan  nun  ferner  t>en  f(i^tt)erer  a^erfolgung^  bfi^er  ©tobt 
»citfennfld^  ftenbe  }tt  tractiren  babei  l^anbtgreiffid^  ®otte«  fon*« 
beröd^e  protection  [teilet  gu  bemel^nmien,  tool  aKetne  ol^benu^ 
ten  in  aßer  Äürtjc,  toic  biefette  loegcn  i^er  rl^umbttti^n  atter 
^rlbUegien  ifi  berfolgct,  inbcme  geitiger  »id^ter  «ab  'S)iäftiäf' 
©d^ettetoatbt,  aug  SBeÜd^e  bürtig^,  jid^  auf  bbermnt^gem  ftott» 
gen  @inne  al^nfencKid^  anno  1628  l^at  bnterfangen  bftter  @tabt 
^oäffftit^  bnbt  »oI]^er<>rad^te  ^ribilcgia  bnbf  Sxtxa  gn  bioßren 
i)nbt  aöcrmagcn  beren  gn  ^>rlbiren*  3ft  aber  origo  bfigc« 
@trei^  bal^ero  al^nfencKid^  entftanben,  bag  gntt.  Stid^ter,  toie 
ein  el^rbar  Wtatit  ol^ie  bber  bat  ^ejrgentafter  ffot  e^eotttret 
bttbt  gtoel^en  SBeibere,  eine  bie  9Ragnnf^  anbere  bie  ^nfenio** 
l^finfd^e  neben  beren  2:od^ter,  gefendttd^  eingegogen,  beren  ban 
bie  eine,  nentblid^  bie  Wlaffxn^dft,  bnrd^  einen  el^rbaren  9taiS)  ift 
torqniret  tt>orben,  etiam  ad  latam  hie  judicis  et  schabiaomm 
sententiam,  barauf  gnm  ff  euer  bnbt  !Cote  berurt^eitt  loorben* 
SBie  man  albal^  auf  beren  S^ennnciation  bnbt  anbere  indicia, 
ferner  ber  Tortur  Jegen  gtte.  Äuftcniol^änfci^e  aud^  berfal^ren 
looQen  bnbt  begered  compendii  aud^  eined  SEorturalbeae^,  tote 
bebor,  Bei  l^iefigem  ®d^effengerid^te  ftd^  erl^olen  tooHen,  l^at  ber 
n^anfinniger  9lid^ter  foti^aned  S)ecretmn  einem  el^rbaren  9tl^ 
gu  furrogiren,  jiegen  aUeö  ^ermnti^enbt,  altem  $raud^  guiegen 
getoeigret  mibt  ^[l^nbeuutent  bnbt  ftol^er  (Srllel^rung,  bat  el^ 
torturie  actui  ^erforga  ))erfo]^nUd^  mibt  tooQe  beitool^nen,  ti>e(d^e 
u>ie  attem  ^pxaäftm  ©etool^nl^eite  fd^nurred^t  guu>iebere  Wlu^ 
nmgf),  gltr  ei^rbarer  ^^ati  a(fo  nid^t  berftel^en  mSgen  bnbt 
gfttßd^  bcgeret;  el^r  tooöc  ed  bei  befunbencm  bl^raltem  &epta* 
toud^e  erlagen  bnbt  in  usum  magistratus  begerted  torUir®  de- 
cretum  femer  folgen  bnbt  {einerlei  mägen  gu  beforgenben  ge^ 
fel^rltd^en  SBeiterungen  %]^ntag  gieben,  bei  fonberer  Spnfibera^ 
tioU/  bag  el^r  promotione  et  intercessione  magis^aius,  gum 
Stid^terambt  to^re  a^ngerl^aten,  aud^  fonften  bon  l^iefigem  St^be 
bnbt  mcttttid^ttgem  getiebet  bnbt  ref^>cctiret  tocl^re.  SBeJd^eö 
bon  aUed  nid^^  l^ielfen,  nod^  bon  il^me  bero  ©e^ä^r  berftanben 
n>oae  toerben,  fonbern  ei^r  tru^^  bnbt  bet^rauußd^  ftd^  bernel^m^ 
men  tagen,  »ie  el^r  gemeinet  »cl^re,  bie  @tab^  bei  (S^urftr, 
©urd^I.  gu  bcferiren  bnbt  in   ^>ogfte  ißngenabt  cingu})ringen; 


243 

iple  er  tan  andf  geftto;  ben  ^u^  gen  ^tn||>eta  o^ngefeuumbt 
gefe^et  unb  fd^arfe  9Ranbate  burc^  fonber(ige  ^eil^fitfe  fisci 
^oi^anmd  C)oing]^^  !£)octoTi9  f)enrkt  ©d^uttjett  fisci  advocati^ 
bei  comminittetr  ^foen  3000  ^(orenen  au^el^rad^t^  fo(te  andf 
alter  bnbt  netouer  ^afff  cl^ngefauuntet  gen  3(tnf))erg]^  erfd^ei« 
nen  (tegen  SSerarreftatton  allste  fd^on  erfd^lten  mal^r)  mti 
ü/tt  @ad^e  gefd^n>inbt  6e^nbten  ober  gtn.  Judicem  ad  tortu-* 
ram  beigeftatten. 

Sie  nun  bet  Magistratus  ffix^h  prima  fronte  ift  beftflr^^ 
M  @emüt]^  tt>orben,  ^t  mm  biem  Dnbt  ni^tigt,  consilio 
tfimsi  in  arena  captaio  befunben^  inhibitiones  ex  camera  con<*- 
(ra  fiscum  ejusque  complices  au^jumfirlen ;  mldft,  mie  man 
gefd^noinb  l^t  erl^alten^  ^t  nt^n  eum  magna  ostensa  felbige 
cüfn  nötigen  Ottl^  bnbt^Ia^en  inftnutren  lagen.  S&orauf  ban 
gl^urfL  S)urc^(.  l^art  concttiret  bnbt  in  camera  fegenjul^nbten 
fic^f  l^aben  t»nterfangen.  ^mntittetft  judex  cum  fisco  aliisque 
pliuibtts  Serenissimi  principia  autoritute  fultuS)  per  se  simul 
etsaos  fiele  9ten)uerungen  bnbt  ®en>aIb|amb{eUen  In  ber@tabi 
imot,  cd|  @tabtiUge^origen  SDorfeten,  ftd^  pettilanter  ffat  m^ 
terfangen,  aud^  bon  ben  tDorfferen  fie(e  absque  cognitione  de-^ 
5it«  et  rata  gefendHid^  in9  ©auugetid^te  fd^lm^flid^er  ^tttage 
Jfot  ^lenfd^eiffen  bnbt  bntetfd^ctUd^e  bom  iitUn  jum  ©otc  l^tcn* 
redeten  laien^  binnen  ber  @tabt  bie  ®emeinl^eit  aud^  iegen  i^e 
Obtigleite^  seu  hoc  seu  illo  coiore  et  ansa,  al^ngeferiget,  ial^ 
dud^  offentttd^  fld^  bemel^mmen  tagen  ^  er  tootte  bie  ®fod(en  in 
®tabt  9löben  ti^üren  lagen  bnbt  fotten  tl^me  bie  Saunten  (ci-^ 
ves  sciUcet)  ^ptüff  i^tt^  ^^^en^  barauf  folgen  mügen  bnbt 
foften  biefelben  fid^  and^  nid^t  l^Jl^cr  i^rer  l^od^berl^umbter  @e# 
red^leiien^  ban  93eftd^e  bnbt  Salbenl^rtl^  ju  berl^umen  i^aben 
bnbt  wag  beren  fd^ini()ferttd^er  ©atcagnien  mel^r  fein  getoefen, 

^imiittelg  ein  jeitiget  9t<itf)  fid^  animose^  bei  befonberet 
bertel^neter  ßonfortation  ®otteö,  i^at  oj>^)oniret  bnbt  leine  ©d^eutt 
getragen,  beg  JRid^ter«  grol^nen,  alg  einen,  ber  bergegentltd^ 
fegen  fein  Sorger))flid^t  bnbt  %ibt  in  executlonibus,  temere 
ä  judice  commissis  l^anbtlete,  gefenttlid^  in  SEl^orne  bnbt  SBIodCe 
^iengefefeet,  aud^  bnter  anberen  einen  auglenbifd^en  ^äneriäger, 
loeld^en  ber  »id^ter  ju  feinem  eigenen  5Rn^en  in  bnferer  SBo(- 

16* 


244 

bemefoe  itptanätti  wt>t  i^n'^möf^  nomine  Serenissimi  fld^  eined 
eignen  3ad^tre<i^ten  ol^nmalcntßd^  tntcrfleng]^,  tetartcftirct  wiM 
il^me  fein  SOSelbegefteuttg)^  afcgenol^men.  ©oriB&cr  el^  pro  re^ 
laxatione  et  reslitutione  fd^avfe  äSefe^tge  l^at  av^Qtitaäfti 
»oranf  Befd^el^ncr  OegenBerid^te,  bod^  nid^t  patmt  toorbcn» 
^at  man  atf o  in«  brütte  Qal&r  btc  ofcbemeltc  berftritftc  Änfe»^ 
lol^nfd^e  neBen  beten  Zoäftnün,  in  carceris  summo  squalore 
onf  bnbt  Bei  Seien  behalten  mü^en;  big  bal^in  ^l^  &)\vc$i* 
üDurd^I*  betODgen  tt>otben^  iiinc  inde,  a  Serenissimo  seil,  et  ci*- 
vitate,  datis  reversalibus,  bag  intetimb^tDeife^  ol^ne  Wytndif 
ober  SJetle^ung]^  beitter  SEl^üen  fttetttiger  ated^tcn,  in  bcfan* 
gener  eriminalltcti^  fofte  oi^nbel^inberttd^  berfal^tcn  »erben; 
bargu  commissariom  quendam  ad  aliquot  menses,  Un^üü^ 
Doctorem  €(rebenfteine  ab  ^ifd^e  al^nsnorbnen,  ts>^t^  tnter« 
)>onirted  bnbt  conditionibus  pactis  acce|>tirted  medii,  bie  fi^ 
tange  inl^aftirte  tnfeniol^enfd^e  fombt  il^rem  2;od^terHn  feitt 
^ftengertii^tet  önbt  jlegen  anbete  befagte  ^etfol^nen*®)  and^  toci^ 
teter  fd^arfer  d^ecntion  ift  betfal^ten  lootben. 

ä3ei  bttfen  gefd^tnbenn  Seunffen  bnbt  fotgjomet  ^ti^ 
ixadftt,  itat  bn|  am  mel^iften  befd^toetet,  bag  bnfetet  @tabt 
principalia  jura  et  desuper  ettl^eilte  Docnmenta  burd^SStojÄt 
tDie  obengemetbtt^  bnbt  anbete  Un|>feQe  in  9(bgang]^  getl^aten 
i>nbt  primitus  bng  nut  ad  consolidatam  et  continuatam  con- 
sttinter  possessionem  l^atten  ju  beji^en,  S3et  U)elc^em  xmn 
bannod^  oße,  m<ff  bertootfene  Stiebe  bnbt  ©d^attden  ol^nge^ 
hattet  "äitüit  bnbt  gleige«  l^at  bntd^fnd^t  SBotangen  matt 
fiele  jn  bnfet  ©ad^en  bienüd^e  Antiquitäten  bnbt  anbete  5ßad^ 
tid^te  ^at  l^etffttgeBanubet  bnbt  2ti)at  fonbetetgobtligetJ^anbt^ 
gwfßd^  Befnnbenet  SBei^fitfe,  bnbt  [teilet  J^itbei  beto  &ivtn^ 
beften  f)od^ad^tt>at.  bnbt  n>oIgeIatten  ^eten  ^nnolbten  bmt 
Soen  bnbt  ^ol^annid  |)etnetbe9  p.  m.  bomal^ßgen  proeonsol», 
mie  and^  ^ol^antti^  SBorbel^obeiS  pro  tempore  getl^tennen  bnbt 
füeifigen  @ectetatii  tl^umbttd^et  ^ai^mh  nid^t  in  S3etge|  jit 
fte((en>  meldte  neben  anbeten  meldten  fid^,  mie  l^et^l^affte  ^zU 


'*)©e faßte  ^crfoncn  gießen  in  bcr  Sc^tiif  bcr  ©eyen^rojc|c 
fold^e,  toe((^e  bon  ^erurt^eilten,  auf  ^^ötl^igung  bur($  bie  Rottet,  al9  wlM" 
fi^itCbite  be«  3ait&erla#et9  loaten  benannt  toerben. 


245 

ben  (ei  biefem  Kampfe,  pro  charissim»  patri»  conservatione, 
tffo  ba)>ferltci^  Bejeiget  l^abett^  bag  biefeCbeti  attd^  null®  min», 
nulla  injiAia,  nullave  periculonim  tempestas  commovere  at- 
que  a  patriae  fideliter  suscepta  defensione  dimovere  potuit; 
ut  poiius  etiam  de  fortunarum  quam  patri®  libertate  pericii- 
tari  maluerint  SSnbt  f}at  man  in  fotl^anem  berbrie^Iid^m 
guftatibc  eine  gcr^aiDume  ^tit^  jcgcnanbcr  bctfal^ren  bnbt 
tSgticJ^  diversos  exleros  notarios  l^crl^ottcn  bnbt  falartircn 
mä^tn,  totiäft  fegen  alle  9ttentata  et  turbulentes  actus  pro* 
teftiten  bnbt  negocHren  mfi§en;  ban  faft  fein  Sag  borbet  gon* 
gen,  baf  büfer  ^^gener  nid^t  etti)a6  5Reuuce  molüret  bnbt  fo* 
t^oner  ©cftalbt  bie  arme  @tabt,  fonbctßd^  bei  ben  f(i^»crett 
«iftrettgcitben  ftettigen  Äreiflaftenn,  außjumatten  berl^offet 

'  9la(ä^bemc  ban  folii^e  d^ngel^tuure  ^ßroceburen  aöenti^at 
tef  fein  erfd^oÄen  bnbt  für  bie  rl^einifd^e  §cren  Statine,  fo  boi^* 
ma^Ic«,  Benentlid^  ao,  1629,  mibt  l^^t.  S^nrfl.  ©nre^t.  in 
®efti)i^atcn  al^ngelanget,  inter  cetera  fürlol^mmen,  ^ab  id^  SBran* 
bt^  büf c  @ad^e  gi^urflm-  rl^einifd^en  gel^eimen  8?l^ate,  kffumh* 
)>tiefiem  i^nbt  Montanse  bursa^  rectori,  mihi  Ruthenae  in  a&di- 
bas  meis  fato  quasi  praesenti,  ^eren  Joanni  Ghelenio,  Tlieo* 
lagiad  juriumque  iicentiato  et  vicario  generali,  bertrauuent^ 
Ibj^  3tt  erlennen  gieben;  babei  andf  beten  ^od^n^firten,  alf 
cteem  fottberen  ßieb^abere  bnbt  etfal^rncn  §eren  in  antiquita-^ 
tum  studio,  bona  fide,  alg  meinem  fonberen  ^od^geel^tten  $e» 
rm  pairono,  bnferer  btieföger  Docnmenten  bnbt  alter,  »nn*» 
berbarfid^  bnbt  ol^nbermntl^et  erfnnbener,  Sftad^rid^te,  tl^eile^ 
confidenter  remonftriret;  tt)orfiber  betfelbe  nid^t  aUein  einen 
fonberen  SBoIgefattcn  erfd^8t)fet,  fonbern  and^  eandide  belennen 
mftgett,  bat  respectu  beren,  jegen  aUe^  yttäft  bnbt  Sefngnig 
tme  fie  bernol^mmen,  contra  nos  ajudice  et  complicibus  ber^» 
fahren  »erbe ;  jtpeifdten  aiid^  nid^t,  baf cme  Qffx.  (Sffutfl.  ©urd^I. 
beren  red^t  mo^en  informiret  »erben,  »ürben  bie  fegen  bng 
oBfgef afte  SBngenabt  fd^toinbcn  bnbt  erfaßen  ta%tt(  bnbt  bng 
hF@enabt  gerne  pro  informatione  accuratiori  biorl^r  geftatt^. 
Ättf  »eld^e  gebadeten  §eren  '©elenii  gugemntete  trSftßd^e  Som^* 
mimication  id^  ^anbid  ol^nlange^,  de  consensu  et  suasu 
magistratus,  mid^  mibt  bnferen  ^rinci|>aI*S3rieben  ic,  gen  %xn^ 


246 

ptxfff  ttftoUn  wtt  üliaft  weiterer  Dert^rauuenttiger  (Smm»ß 
tticatiott  mibt  ifc^ffniml  ^^ercn  ©etetiio  8e^>flogett,  beren  ^^ 
mürbte  mi^  tl^reuumeintlid^  bauten  falben  bi^)»oniret,  bag  i(fy 
feft  aufgefaßter  gonflben^,  feine  ©d^euu  getragen  i^ob,  t>etm 
noslra  Jura  in  gVDel^en  fadttttn  toürdttd^  }u  trabiren,  9&&tv^ 
gen  fie  mil^r  Ui  ifftm  ^>rtefterttd^en  «ibe  bnbt  a:i&raunen  re»- 
lilutionem  berer^  sancte,  sanctisime  l^aben  berf^rod^  bnbt 
fotl^ane  a^nbertl^raionte  documenta  ^i^r.  &tnxfl.  S)nrd^I«  ad 
proprias  manus,  cum  aecvrata  caus»  nostne  informalione,  ad 
iegendum  l^aBen  }UgeIie6ert.  SSSetld^e  post  octtdaiini  fotl^ne 
genetigft  bnbt,  per  bene  memoratum  dnam.  Ghelenium,  tote« 
ber  jttgei^anbiget,  mibt  genetigftenn  SSefei^Öige^  »Ir  ijeütmt 
confidenter  communicata,  bero  @ie)>ül^r  a:|})>ticiren  folten,  t^o* 
rauf  ban  queriilans  judex  et  eomplices,  formMid^  l^etten  ii^red 
l^grftnbeten  ^egenl&erid^^  )u  ant^morten.  ^ftatbt  man  auf 
^tttl^einenbt  (Sl^urfln.  fisci  bnbt  beffen  adjuneti  advocati,  ol^a 
orbentliii^ee  ^<S^t  Colon!»  ift  a^nertoaj^en^  nwi^ftt^ften  »ii^ 
consUio  et  adminiculo  duornin,  ista  »täte  elarissimorual^ 
doctissimorumque  DD.  Doctorum  Christiani  Cieinfiorgit  el 
Anthonii  Scheab^i,  uti  adhibitorum  advoeatorum  bnfere  H^ 
fugte  @ad^  articu^atim  ju  ^täftt,  in  vim  manutenenti»  Ol^tt 
bnbt  fürjugleben  feinen  ©d^enn  ^al&en  getragen.  S3ei  tx>^ldfet 
inbucirter  ^aultfad^n  pri^ilegiorum  et  jurium,  ein  fd^tDeret 
©treitl^  ünbt  nemner  ^^ceg,  intw  ciyUatem  et  judicem  bal^ü 
Ui  erenuget  ift^  ba§  berfeO&e,  pro  suo  ineurabili  iogmio,  einen 
el^rBaren  W^atii  principaliter,  tote  anä^  aüt  töHige  abgefegte 
©orbal^ren,  fo»o^I  fd^tifft^  afö  mftnbtßd^,  p  feftetftü^ 
^d^mel^e^  be|  ^mnUxia^itt^  l^at  infinutliret^  mit  al^ngel^nt* 
ten  iefteriigcm  «^ngieBcn^  ba^  bie  abgelebte  bfißer  @tabt  9tt^ 
genten,  mibt  bem  abf d^unllgen  3<itt^ttafter  fk^  toel^ren  W^aft 
getoefen;  ballere  fold^e^  igafter  oG^ie  fomentiret  t^tüft,  momibt 
el^r  ban  gobtbergegentUd^  fo  fiele  gobtßebenbe  froml^e  gelben 
^at  legen  <Sl^re  bnbt  alle  Sil^ebttigteitl^  post  tarn  pia  fata  ber« 
Heineren  to>o(Ien^  berea  %$nf(i^u(bt  and^  @obt  felber,  befenSKit^ 
ieftetl^  fie  im  8eBen  fo  "ffoäf  bnbt  bei^arligl^  geel^ret,  J|e^  binbi- 
ciren  mod^te.  ^nmagen  el^r  judex  lata  ab  ofiFiciale  Coloni- 
ensi  sententia,  ad  recantandum,  jucficatum   solvendum,   qua- 


247 

drmgenlorum  adnumerandorum  aureornin  poenam  pro  enien«*- 

da,  red^^tlid^  ift  terbantl&t  koorben. 

£)en  ^tnct^al  @^a]^n  sapra  privilegiis  Iftelangettbt,  ift 
dbener  gleig  »nbt  Äoftcnn  für  gnbn,  §cren  Offlcialcu  gdftd* 
H^  [i(i^^t  beg  ao«  1637.  10.  ^uUi  ergangenen  mht  apud  acta 
(efbtblic^en  Sntbrtelg  bnbt  barauff  erfolgten  (S^ecutorialen] 
anlgeflbet  bnbt  btefe  @tabt  (et  il^rem  ber^üml^ten  Siedet  bnbt 
ti>o'^II^erge))ra(i^ten  meri  et  mixti  jure,  mit  jnerlenneter  ^ximu 
noßtetl^^  mulciarum  aliorumque  jurium  et  immunitatttm,  ein» 
|a6enbe  ^od^l^eite  bnbt  Siedeten  ^  anggefjprod^ener,  gefe^lber^'^) 
&cfSftiU,  bon  9{ed^^  toegen  manuteniret  tporben;  koie  l^irüber 
iebercr  bei  ben  [jtöifci^en  ber  ©tabt  bnbt  ermlt.  aiid^tem  <B^tU 
imcäb  anno  1628  bid  ind  1644  3^ar  gerid^ttid^  audgeäbten 
l»itbt]  in  ArcUYo  Rudensi  enthaltenen  OriginaI^9[ctid,  mit  mel^ 
rem  l^at  gu  bernel^men  bnbt  banad^  alg  in  befugten  @(i^ranlen 
^  ttorf^tfid^  }u  berl^alten  l^at.  S)a]^eri)  and^  ieberer  getl^re^ 
muer  patriota,  @otte  allmächtigem,  beffen  iDel^rter  äRntter  ber 
ifüi  Qim%^atoutn  WaxiH,  ss.  Joanni  baptist®  et  evangelist», 
itemque  s.  Nicoiao  a(g  büged  Or^  befcnberen  l^od^lDel^rtenn 
Patronen,  ^ittig^  ^at  aug  ^er^^en  jn  banden,  toüUn  toil^r  im- 
polsi  et  paene  eversi  t>on  ®otte,  anf  feiner  lieben  ^eiligen 
o]^nge}n>eifeIt  eingekoenbete  t^rbitl^,  genettiglic^  erhalten  bnbt 
bei  alten  ^t^ttnn  bnbt  l^eitfamen  f^ei^eiten,  bei  fo  loftbar 
t>nbt  gefei^rUger  ä3erfoIgnng^,  flagrante  etiam  hello,  fein  ht* 
ifoXten  kDorben«  ^ud^^  bal^ero  piüiäf  in  bnferem  (ieben  $em 
@otte  ju  fd^reien  l^aben:  non  nobis  domine,  non  nobis,  sed 
nomini  tuo  da  gloriam« 

9lun  l^ab  id^  bei  büger  Inr^er  9ieIation,  meiner  gu  l^ie« 
figem  üeben  SSatterlanbe  ti^ragenber  Slffection,  nid^t  jn  bnter^ 
laittXf  bie  liebe  ^ofteritetl^  tl^reunl^er^iglid^  al^ngnmal^nen,  bag 
jte  attejett]^  bnbt  jiebere  gntragenbe  gär^>feßc  red^t  bnbt  rl^ebt* 
iid^  ccnfibcriren  toöüen,  tt)ie  tl^enur,  f oftbar  bnbt  befd^toerttd^ 
liei  großen  bel^arlid^  eingefallener  fiteijrlaften  bnbt  berbcrblid^em 
föefenbt  (tt)ic  nad^l^er  toil  in  ettoal^  al^njcigen)  büfee  ^rotcften 
n^^n  fo  fd^ioeter  aulgetragenen  @inquartirungen>  Si^an^uu^ 


")9«fättter. 


248 

ntn,  ftet^en  Dnteffc^etUci^  eontrtbittionen,  Stuftt^IAi^ctimgnt 
önbt  anbeten  o^naufef^Jted^ßd^cn  aSerberfctid^letten,  fein  (aifgea* 
bet,  bat  ein  jeglid^r  l^irbei  ©otte«  atmögenbe  J^ülfc  mibt  fd^itf^ 
biger  ©andfagung^  ju  etlennen  »nbt  ein  iebe«  rl^ebtttge«  ^tUg^ 
bal^ien  ifat  }U  ftreben,  bag  fot^ane  jura  atf  ol^tr&ftimirftd^ 
©d^efte  erfennet  bnbt  bel^ütenber  Qntegritetl^  eti^alten  ünbt  6c«* 
l^otten  mögen  toerben.  SSeld^ed  ban  toirbt  gefd^el^en,  bae  man 
(botte^  nad^  ber  Uelzen  Sitten  (S(ent|>el  tnbt  bie  l^eitf ante  ($]tfti^^ 
gel^prenber  (Sinigfeit,  ftettiglid^  merbe  für  Sugen  l^aben  »nbt 
bcl^atten.  SOiod^te  l^irjn  anäf  »of  eine  3fncentif  fein,  ber  ffo^^ 
Üblicher  93enetianer  (£;em))el,  tt>elc^e,  »ie  jn  SSenebtg)^  toirbt 
in  curia  gefe^en,  supra  omnium  aularum  et  pnblicorimi  aon^ 
clavium  adituis  et  januas,  l^eilfambUci^  mit  toergulbeten  ^ud^^ 
ftaBen  ^aBen  bBergefe^et:  Religione  et  concordia.  Seld^ 
bette  aSanbe,  id^  büger  loBüger  @tabt,  al|  meinem  lieben  SS«t^ 
terlanbe^.  jn  ^txt^  tonbt  etoiger  ^rof^)eritet]^c  t)nbtSwiferbationp 
an^  ^er^n  tnl^e  a^nlDnnbfd^en,  siquidem  uoita  durant,  at()tie 
ubi  est  concordia  ibi  charitas  imperat,  unitas  roborat  et  pax. 
dominatur.  f 

fjerner  erad^tc  id^  bendtourbigl^  gu  fein,  bfigem  contex- 
tui  in  ettoa  beigufe^n,  n^Id^er  ma^en  neunUger  ^al^ren  tynbt 
bitterer  3eit^e  büge  ©tabt  bnrd^  ben  fdf^toercn  ftetttgen  ßriegl^. 
{u  ennßerftem  33erberbe  »nbt  Ärmuti^e  ift  al^ngeri^ten.    3n* 
bemc  al^nfendfUd^ 

anno  1622  gürft  S^riftian  ^erfeogl^  jn  »rmtgtoig^ 
Htutoter  aSifd^off  jn  ^afterftabt,  ^unal^men«  ber  IDufie,  aitf 
5«eU)nja]^re«  SEag^  in  8i))ftabt,  fonberer  ^radttid^  ift  anfge^ 
nol^mmen,  Sllbai^  er  ben  gu|  jegen  aßc  al^n  bnbt  ümbgele* 
gene  SSifd^t^umbe  tnbt  genbere  ijdt  gefcfeet,  feine  «rmee  aufi 
ben  crt>re§eten  gontribntionen  bnbt  Äird^enr^nnben  fonberßd^ 
ab  ^ßaberbome,  fo  cl^r  öbertt>etttget,  merdttid^  gefterfet  bnbt 
große  SSer^ergung]^,  ärmnt^  tnbt  (gi^tenb  mibt  Ä^annbe,  5Worbt- 
bnbt  »ronbe  (leiber)  aüent^atben  mübet  SJal^ero  fiaifl. 
SRajeft,  eine  große  Slrmee  onter  be«  ©raffen  bon  «nl^alte  Som* 
manbo,  in  SBefti)]^aten  abjnorbncn  ift  beral^nleßiget  »orben  bnbt 
büße  ©tabt  «üben  il^nen  16-  gebr.  gnm  C)awbtqnartire,  olß 
negft  8i)>ftabe  a^ngetegenem  Orte,  tfi  afftgniret  »orben-    So- 


24» 

xm/ft  bän  c^nfenifiid^  bie  ®tabt  ^ifc^e  duciu  insiagnis  ac 
strenui  CoIoneiU  S:]^eobori  Otl^art  ab  Smittc  ®cneral*8lcu* 
tmmii/^^)  ift  beftrttten  bnbt  bow  SBrunftocid^ifc^cm  gWanbc  er^ 
wttet  »otbcn.  ^tx>ax  nid^t  ol^nc  mcrKtgc  getciftetc  ©ienfte  btibt 
Säeil^älfc  bJifcrct  338rgere,  »etd^c  principaliter  bte  3Ratturcn 
Siegen,  bie  Pforten  mantic^  croffcnct  bnbt  bte  ßaifcrKd^e 
Zwü^ptn  bei  in  getanen,  ^nmittefö  ^t  ber  f^eianbt  ftd^  fät 
^Stabt«]^bcn  ^JtSfentiret  bnbt  bei  aßerl^anbt  bcrübten  ©ci^ar* 
muftfcn,  aftenrftben,  3»ett|el,  öergc,  (Sxtoittz,  ©efiemf otten  bnbt 
md^r  Otter  i&nnteriid^  in  SSranbt  gcftoc^en,  gnblid^  ©eifd^e 
«ieber  bclegett^  befd^ofen,  beftütmbct  bnbt  änugerifte  aRad^t^. 
tk  @tabt  tDieber  gu  errcid^en  gc^jtand^et,  ^t  jiebog:^  ber  tob* 
figcr  gctbobrifter  (grtoitte  biefefbc  rl^itterlic^  erl^aften  bnbt  bem 
äciottbe  flete  &ifmpf^  bnbt  «bbrud^  get^an.  (Sxttüäf  toit  ber 
^if|titntfd^€r  Sntfa^  bber  10  SBöd^en  o^ngefe^r  beilol^mmen, 
at^ir  in  Äüben  ju  cnH)finbtitgem  großen  SSerbcrb  ben  gu§  ge=* 
^dgttf  toorumb  ber  gcianbt  abgetDtd^n,  ©tabt  SUfiben  aßcr  o^n* 
folgen  ©d^aben  i^trab  cnn>fttnben>  ba§  aud^  bie  Sorgere  ii^rc 
ftöften  bnbt  em^)funbenen  ©d^aben  (tt)te  in  curia  l^lengejeid^net) 

aöHB^aft  jn X^Irn.^*)  l^abcn  einge^)rad^t.    ^ft  ^ir:^ 

M  jtt  ttotircn,  ba^  bercr  mafjkn  aiffit  auf  15,000  9Ran  jn 
3tt§  Dttbt  ^ferbe  fein  einquartiret  »orben. 

.  äBie  nnn  bä§e  «n^aWfd^e  Slrmec  18  SKai  ift  anfgebrc^ 
iftn  bnbt  ben  flfid^tigen  tJeianbt  gengrandtfurt^berfotgct  bnbt 
M-^dd^ft  al^mSÄa^n  gefd^Iag^n,  fein  i^reOcnaben  §er  Zt)\f* 
mm  bjon  fiintetol^  ©eneratoad^tmeiftcr/  geftraj  ao*  623  l^irl^ien 
mibt  9  SonH)agnien  gu  ^ferbe  gefolget  bnbt  anß  biefcr  ©tabt 
ba|  gait^e^  8anbt,  bnferer  principaliter  beigefd^o^ener  Äoften^ 
fafbirct-  ©etd^em  ban  ao.  1624  ^l^re  ®enabt  §er  bon  8ot^ 
t^mnb  mibt  großem  belgei^abtem  trctjfoWc  tote  aud^  Strt^otte* 
ret  bnbt  barju  ge^Srigen  ^Dienern  bnbt  ^ferbe,  geleid^er  ^t^ 
fd^erbc  ift  gefolget;  toetd^e  brie  bBeranf  ftarfe  gtnquarttrun* 
gen,  bfttc  ©tabt  gonfe  bnbt  gumal^te  berer  ÜRa§en  l^aben  er^ 
fc^ct^  ba§  toien^iger  götratl^  ift  bbrigl^  cr^)lieben.**) 


28)$R%rc8  über  ll^n  in  ©eibcr^  2)t)napengef^l(]^tc  @.  378.  - 
»)!^ic  @unnnc  t|l  nid^t  anflegeBcn.  —  ^)^k  bamoltgen  (Sttiquortt* 
rungett  toarcn  nm  fo  crfd^ö^fenber ,  »cit  uid^t  Moß  eingclne  ©ofcatcn, 


250 

golgeitben  625  QoSft^  ifat  ®obt  eine  fd^toere  $eftUen^ 
ht  9iüben  t)er]^en9et^  toorbutd^  fiete  aufm  @l^(enbt  fei«  jutti 
©eftabe  etDtger  Wfam  fatigltci^  ^tengeru(ft*  [£)ag  bol^ero  ju 
«fitoenbung  fotl^ancr  Straff  ®ottc«,  etn  ertar  JRa^t  bnbt  «u«« 
fd^ug  bütt  ^cuietnl&eit,  fic^  beieuianber  auffö  «(rti^aut  gcbaen, 
SS.  Sebastianum  et  Fabianum  pro  patronis  eligirt  btibt  bo« 
birt,  foid^e  jl^ariig]^  mit  änftcßung  einer  ^roceffion  bon  oberer 
Md  unberer  ^ird^en  bnbt  ätudreid^ung  einer  @^enbe  bom  9tat» 
l^anfe,  jn  feieren.  Sie  fold^ed  SSotnnt  gefd^el^en  bnbt  realiter 
cetebrirt  tDorben^  ifat  bie  i)>eftUen^ifd^e  ©eitd^e  ddbalb  nad^ge« 
taten  bnbt  boi^ma^Uge  Äranlen  otte  »ieber  genefen  toorben.] 

gorter  i^m  ^a^xt  1626  ift  ba|  günenbnrgifd^  ^erbeftor* 
flfd^e  f^edfUUiöft^  SRegintent,  bntter  (Sommanbo  ^eren  Obriften^ 
gientenanbt  Sil^übiefen  ©d^metfeeren,  in  1500  ©olbaten  ftordt^ 
l^trl^ien  }u  SBer))fIegnng^ ,  toie  au^  |)an;^Iarifd^e  9t^enntere^ 
neben  bieten  art^otereipferbt:«  bnbt  Dieneren  togiret  »orben, 
toctid^e  bon  bei  enH)funbener  grofer  as^eunrnngl^,  bcn  armen 
Senntl^en  ol^nfagtigl^  groge  (Sl^tenbt  bnbt  @d^aben  ^aben  jnge^ 
fftget 

Anno  1627,  628  bnbt  629  fein  »fi^r  ^ogft  burd^  (Sin* 
«ptartimng]^,  SBtandferifd^e,  ^eittgifd^e,  ©d^tidtifd^e  »nbt  anbete 
meiere  fd^ebttige  Dnrd^ar^en  bnbt  ^tfinberungen  befd^toert 
bnbt  l^at  man  fielen  gürrl^at  jn  ^obianti^  al^n  SBrobe,  ®ptxlff, 
®ier,  gtcifc^,  ®enfen,  ^iteeren,  Siedeten  bnbt  bergleid^  mel^* 
re«  befd^affen  mügen,  and^  mibt  gfirf^jannnng)^  bero  ^ferbc^ 
fo  t^eit«  bcrrüdtt  bnbt  beibel^atten  toorben,  man  fieter  Saften 
ift  bberl^ännffet  iDorben« 

3ftt  anno  1630  fein  artige  ^rbe  bnbt  ©d^affe  bom 
f$eianbe  gen  Si^^^ftabt  l^iengerl^anubet  bnbt  l^t  man  inmittete 


fenbern  mit  il^tiett  attd^  il^re  Selber,  Ihied^te  mib  jungen,  alfo  gan^e 
gatnUien  einquartirt  mürben.  (Sd  ael^t  bied  aud  ben  und  t>orItegenben 
6tttquarttmngltf!cn  l^crtjor,  @o  g.  ©  l&attc  ber  Wtttmcijler  ©kntf^artj, 
bcr  6.  Sltortl  1G23  onf  6  Söod^en  Ctuartier  tx^tü,  auger  Offljtercnr  Sieu.« 
tcnont«,  (Sornct«  u.  (5or^)oraIen  bei  fid^  114  aieiter  unb  Äncdi^tc,  68  2öei* 
ber  n.  3ttngen.  ©terouf  folgten  im  Wlax  anf  7y^  SSod^e,  außer  bcn  Of- 
gateren  128  »eitcr  mit  159  ^ferbcn,  30  ©ctbcrn  u,  65  »ungen.  3)<v 
9cittmcifter  bi«  jum  (Jor^>orat  ^attc  Jeber  feine  befonberfi  angcwicfene  (5on- 
tribution.  S)ad  ^tn  mugte  in  ber  92a^barf(i^aft  getauft  werben,  3ebe« 
guber  Toflete  2  St^tr. 


251 

gen  @c{ft   mibt   f^iDeter  (Sotttrttutien  ©etbed  Ditbt  9iecl^, 
ftaiferl^en  oüxäf  aiaqmxtixttn  mägen  an  ^anben  gel^n. 

[Anno  1631.  7,  <Stpaxx^.,  lote  ber  bon  ben  )>Toteftire»- 

ben  unlirtcn  görften  bc«  rSm.  SReid^«  ju  ^fllff  |)oftttHrtet  Äfi* 

mg  üi  ©d^toeben  ©uftabu«,  nad^  bcr  bon  laifcrßd^  a^iöi'fd^r 

@dten  mtbt  ^tmxib  eroberter  ®tabt  ÜRagbeburc^,  gegen  M* 

fettr,  a)kjeftSt  bnbt  ber  ß^urfürfÄr,  gfgä  gelboberfiett,  @ra^ 

fen  ZUIlg^  l^ei  igei^fld^  eine  f^elbfd^Iad^t  ev^tten  bnbt  t>nter  an^ 

bwn  ber  nnltrlen  ©ner,  8«nbtgraff  bon  Reffen,  in«  ©tifft 

!ßaberbottt  at«balb  feinbtt(i^  gerüdet]  i)at  crmltr*  Sanbgraff  mu 

^  ton  Reffen,  nad^  (grDbemng  ber  ®tabt  bnbt  @tifft«  ^aber* 

Som,  bcn  erfeftifft  6döen  and^  feinbßd^  attaqnirt,  iuborbrift 

3»ar«ierg  bnbt  »riton,  l^ernad^er  biefc  @tabt  eingeno^mmen 

»nbt  l^aben  »il^r  §effifd^cn  «^itnielftcm  ffi&erftein  mibt  einet 

eontt>agnet  ^erbe  bnbt  ^auitmati  ä$eit^  ^orgelo  ao.  1631. 

8. 92ct>.  mügen  einne^mmen^  n>e{d^e,  nad^bem  fU  bod  @nrlanbt 

t^g  bntt  bie  @tette  SBarftein,  ^itfiptt^f),  Sbtiiäft  )»nbt  daU 

beni^artl^,  neigen  l^teftgent  9tübifd^en  ©anugerid^te,  tnter  il^re 

Sotttributüm  l^aben  rcbigiret,  fein   fic  auf   gulol^mne  Orbre^ 

tote  fie  bä|e  <Sftabt  f d^toer  gebranbtfd^a^et  bnbt  oKen  f$ftrrl^atl^ 

®e{be^,  ©Obergefd^eir«,  Sanbed,  ©eitl^toerdted  bnbt  ma^  fott« 

flen  üii^anbcn  geioefen,  aBgei)ref et,  eilfertig]^  aufgcbrod^en,  ßl^rff* 

Stotteren    ©d^ettetDatbten  bnbt  itot^^n   alte  ^ergemteiftere^ 

^mtolbten  onbt  ^ol^an  i^on  Seen  pp.  nun«  gefen^id^  mibige« 

fd^ifct,  »cld^e  tote  eine  ßMige  SBorgerei  forcirtcr  «l^anjion 

mibt  ....  Zf)tT.,^^)  loftbarUd^  tiat  rebitttiret,  ift  benenntet 

^unotbt  bon  Soen,  ban  er  in  reditu  mibtbefangen  getoefen, 

erbarmlid^  [a.  1682,  13.  Sonuarii]  in  ber  g^J«  bnter  3Äar^ 

put%ff  ertrunken.    Sie  nnn  gttr.  düid^ter  ©c^Keis&albt  nid^ 

»egen  bero  ©tabt  Äftben,  fonbern  »egen  feine«  al^ngel^arigen 

®anugeriti^4  bnbt  anberer  (Sontribuenten  nad^ftel^enber  9leftante, 

gefeid^  bnferen  obbemelten  SBorgermeifteren,  mibt  ift  coptibiret 

t»t^tbm,  at^  ^at  t^x  legen  alle  0ug]^  bnbt  ^iOid^teiti^,  fotl^e 

rejHrenbe  ^^anjann  auf  bie  arntbe  loerbrüdte  ©tabt  tooQen 

^ienfd^an>uben,  ti>ie  er  b.tn  l^ieju  groge  favores  in  aida  Bon^ 


3<)2)ie  ^urnme  tfl  tix^i  au^geioorfen. 


852 

nensi  WU  fonften  fid^  l^at  ex  serenissImi  principis  diveniP 
mode  lalis  decretis,  contra  civitatem  concitüret  t)nbt  a(f o  iH'»^ 
demnisationem  sui  ex  falso  liftigtid^  ))racti}tret.    [dttmafeiif 
bcr  Streit  anfettgtid^  bor  f)tn,  Sanbtroft  bttbtSlSt^cn  gnÄrttßi* 
pcrg,  tn  anno  1632  befangen  bnbt  aßerfcit«  Ui  bnterfd^cbtici^ 
««S^cfet^n  S){ätcn,  ba<)jfer  gcftritten,  l^cmttd^er  In  ao.  1635 
ju  ©onn  bor  gl^urflr.  i)urd^I.  bnfemi  ggftn.  §em  Ferdinando 
Bayaro  introbucirt^  ber9ild^ter  gegen  bieStabt  atel^alb^  inau- 
dita  civitate,  ein  mibrige  ©enten^  erl^atten^  babon  ad  came^' 
ram  imperialem  Spirensem  ex  parte  civitatis  a)>))eQirt]    ^b^^ 
ßd^  gmitr.  {Rid^ter  f o  \ot\tff  biefc  ©ad^e  ttpxaäft,  baß  bfc  @t<*t 
Sßal^ätett«  feiner  erlittener  ©cfendnfiß  [ao.  1643]  fd^on  in  l^ol^c 
(Säbftraffe  conbentniret  toorben  bnbt  fotl^aned  latum  et  jam 
conceptum  conscriptumque  decretum,  sub  prsslo  subscriptitw' 
nis  et  Gonsingnationis  serenissimi  principis  getoefen/fetnSl^ti«' 
ftoff  ©ranbi«  bol^mattger  gonfui  bnbt  (Sonrabt  {RSingl^  J^itfgct' 
©ecretariu^^  fato  quasi  mirabili  acti  et  coacti  [ehbtici^  ao* 
1643  bnbt  abermal^Bg  1644]  gen  93onn  atter  @ef4tt)inbtgfefte 
l^engetanget  bnbt  bfit  ol^njeitigea  anggeta^ene«  SSrtl^eil,  nfd^f 
aflein   eingeioenbeter    grflnbtlid^er   ®np^)ncationen,  toic  and^ 
ntftnbtlid^er,  ipsi  serenissimo  gefd^e^ener,  teuerer  ^nforntatto^^ 
nen  ift  remoriret,  fonbern  and^  bie  ^aufctfad^e  in  hoc  puncto 
simul  et  privilegiorum ,    injuriariarumque  perductis    causis,^ 
berer  @eftatbt  ex  fundamento  contra  judicem  et  simul  ipsi' 
conspirantes  contribnentes ,  ibidem  Bonnae   mangno  numero, 
tamquam  prefecto,  außgebBet,  ba§  nad^  SSmBtanfe  faft  ganzer 
SBinteraeite,  fie  fonberer  !Directiott  ®otte«,  atte  brie  SSrt^etle 
l^eilfamBßd^  ermatten  bnbt  bamitte  ao.  1644  gelüdflid^,  eben 
ouf  ben  l&eiL  OftemaBenbt  gen  Äöben,  post  perpessos  multos 
languores  et  labores,  resuscitationi  publica^,  fein  toieber  an^ 
gelangt    Et  sie  contrito  laqueo,  desolata  paene  civitas,  sola 
virtute  altissimi  est  liberata,  [inniaßen  bnterfd^iebßd^e,  fotoott^ 
Sttnf^jergifd^e  ate  Sonnifd^e,  barüber  beflnbßd^e  3lcten  auötoei*- 
fen.]    $at  l^iebei  benente  Slgentcn  nid^t  gefd^refet,  bero  |>cren  ^ 
^aberbornifd^n,  pro  subterventione  judicis,  uti  affinis,  abge^ 
orbneter  fürnel^mer  §ern  SR^äte  Stutorität^,  nod^  bero  ßontri^ 
bnenten  toolmögenbe  Slnja^t  tjnbt  i^at  man  bnterfd^etfiger  münb^ 


253 

%t^  ge))ftogener  ^anbluttg^,  fic^  bei  hi%tm  angefteUetem 
Stampft  otfo  tnbt  berer  ma|en  hinc  inde  gefül^er  ^rgumen*' 
ten  )>nbt  toai^rer  iBnterrtd^te  ))erne]^men  (a^en,  ba^  enbßd^  bie 
^Ufame  SSarl^eit^  qu®  oinnium  probationum  princeps  et  re«^ 
gina  est,  al^n  Xag^  etblid^cn  t)nbt  mcnnici^Iigem  bcro  Regner 
jiiigcrbcutligc  Sltd^tigfcit^  wht  SSnfug)^  funbtbar  tDorbcn  bnbt 
tiefe  bal^o  bie  fd^cinliger  ai  bnftefitgter  3irH)etition  berofel* 
im,  juris  vigore  fein  abfo(biret  bnbt  }U  ge^ül^renbem  9ted^te, 
post  totam  exanthlatam  hyemem,  a^ngerl^aten  fein.  £>etn 
ett)tgen  gütigen  ©otte  fei  mxmtx  bafär  Sob  &ix  t)nbt  ^anäif 
gefagt,  Sbnen. 

[Ob  nun  tooQ  f^ti^ane  res  judicata,  bei  Sebgeit  toeUanb 
$em  Sanbtroften  Stiebetid^en  b.  f^ihrftenberg,  ntd^t  jmn  (Snb 
QUbt  (Sj^ecntion,  ti)egen  ber  t>on  ben  fantbblic^en  iDlitcontribu« 
enten  ad  cameram  imperialem  inter)>onirter  $^)JpeQation^  com« 
mittirter  äRaa^en  f)at  gebrad^t  u>etben  fönnen,  fo  ^aben  fxäf 
tpdf  gemite«  Regner  t)nbt  (Kontribuenten,  auf  reiterirte  mht 
m^^aftoc,  nac^  Slbftetben  ^^x.  (S^urfln,  5Durd^L  ^erfeog  Ferdi- 
nandi,  bou  bero  successore  ^erfeog  SKajcnnüan  §enrid^,  ön* 
fmn  gnftn.  $etn,  erhaltene  fc^arffe  9tefcri^ta,  önterti^änig  ac* 
comobirt  bnbt  auff  fernere  ^ntcr^ofition  ^f)x.  ©naben  §em 
gonbtroften  b.  fianb^berg,  laut  beö  barüber  bnter  bato  Arn«* 
p^rg  ao*  1651  ausgefertigten  9ieceffuö,  fubmittirt  bnbt  abge* 
fnnbeit,  loomit  bie  ®tabt  biefe«  @treitd  jumal^Ien  aufm  ©runb 
qmttiret  toprben.] 

©d^reite  nun  toeiter«  gu  Sontinuation  bero  erfotgeter 
betrübter  ^a^re  önbt  3eit^e,  SBetreffenbt  atfo  ba«  1632  Qoi)x 
fein  ji^re  ®nabt  Oraff  t)on  ©rongfelbt,  büfe  Qaffx  mibt  bricn 
Regimenter  ^ferben  ȟbt  6000  gugfneti^ten  bei  bng  einlogiret, 
toetd^c  toie  nad^  6  äBod^en  fein  abgerl^eifet,  fein  jl^re  @nabt 
Obrifter  Sieutenanbt  b-  Dien^ufen,  mibt  flelem  ol^nbenbigem 
S^IdCe  gum  auggeäfetem  Ouartier  erfolget*  SBeld^em  ban  ol^n^ 
lange«  ber  faiferliger  ©eneratSBad^tmeifter  §enrid^  8eo  3Beft=- 
p^cd,  toie  aud^  Obrifter  SBU^elm  ^tftp^al  <)aberbornifd^er 
ganbtroft,  fid^  mibt  i^ren  9tegiementeren  gu  3to6  bnbt  ^ferbe, 
^ben  beiaccon^jangieret  (Jmmittete  ber  ^effifd^er  Obrifter, 
fleiue  Oacob  genennet,  i^m  Sanbe  mit  rl^auben  bnbt  brennen 


254 

wdf  ftatif  ^at  gemutet  [anäf  bie  Hf^fd^^  ^egfftSCcIer  ©tobt 
SBrifon  belagert  t>nbt  bei  t>ei*geb(id^er  (Sntfe^ung  ber  taiferifii^ 
SSÖWer,  am  8  matf  1632  mit  «ccotb  erobert  bnbt  fimfitcR 
biet  SKarc^en  bnbt  9temar(i^ett,  fo  »»oQ  bon  faifettfd^  "^^pm* 
tf^mi^äftx  aW  feinbltc^  Mfif^«^  «rmec  aulgeftanben  bnbt  biete 
Ortcr  be«  8atib«  m  SBrattb  gefledet  »orben]  ba^  al^ie,  »ie 
VLUöf  bei  ben  benad^barten  ni^t,  nur  &mt>t,  ($al^mer  bnbt  ol^n^ 
fagttd^er  f)ttttger  ift  bbrlgi^  er^)Keben.  W)m  gnbe  tanffenben 
Qfal^re«  ift  ber  l^effifd^e  ^er  @encra(  6ommtffariud  Otto  bon 
ber  SRal^teborgl^,  cpiasi  calamitatis  corolario,  aud^  ntibt  l^effi«^ 
fd^en  ftarten  Zxvipptn  in  9{üben  al^ngetanget  bnbt  fein  bie 
arme  fieunte  faft  gur  enn^erfter  !Cef^>eration  burd^  fo  flet  bnbt 
mannigi^fattige  continnirlid^  guftogenbe  (SIenbt  ai^ngeri^aten. 

3n  folgenbem  1636  ^dlixt  [im  Octobri]  l^at  ber  fatferL 
Dbriftcr  Sonnittg^nt^  bie  jnr  (grbcn  t^euur  bnbt  foftbar  be* 
fteöete  fjrfid^te,  neben  a^gem  ®iefetoafje,  mibt  beigei^tcr 
ftarler  «tmee  obgeefeet*  S)eme  ban  bie  fd^webtfd^e  bnbt  ^ffi* 
fd^e  ?(rmeen  bnterm  fiommanbo  ^em  ©encralen  bon  Äni^ji^ufen 
bnbt  iKelanbern,  ©raffen  bon  ^tlidp^ti,  geftrojc  fein  gen  9Wi- 
ben  gefolget  bttbt  baferne  gttr.  SBonningl^ufen  fid^  mibt  feiner 
beigel^abten  Armee  ntd^t  burd^  bie  eilfertige  fjtnd^t  per  sylvela 
versus  Rhenum  ^ette  falbiret^  gan^  bnbt  ju  ma^Ie  anf^  |)anbt 
»ere  getrennet  toorben.  Siad^bem  ber  geianbt  eilige  SEl^age 
al^ie  eö  berl^atten,  ift  ei^r  gen  ®erl  berrfldfet  bnbt  bie  ©tabt 
fambt  al^ngelegcncn  ©d^tofe,  nad^  cftlid^cr  Silage  SSelagerunglJ 
erobert 

«5te  man  nun  burd^  obgltr.  «rmecn  «nfbrud^  einige« 
»ef^rfrinm  l^at  erreid^et^  ift  ber  §erfeog  bon  gfineborg^  mibt 
faiferßgen  beigei^bten  Zxnpptn  In  Äüben  einlo^mmen  bnbt 
barauf  faft  al^fige  $ferbe  bnbt  ©d^affe  bom  t?eianbe  toedtgc:^ 
rl^auttbet»  [!Darfibcr  tft  ber  ©raff  bon  ®ron«fetb  mibt  bntcr* 
fd^ieWid^  ju  gn^  bttbt  Sto^  bttterl^abenbcn  {Regimenteren  at^tc 
ad  17  Jtage  lang  ein<|ttartirt  ftiß  gelegen  bnbt  bon  ber  ^&t^ 
gerfd^aft  ol^n  einige  Qmtgettniß  bnterl^alten  toorben,  and^  gro* 
6en  @d^aben  bai^ero  jngeffigt] 

[Qm  «nfang  biefe«  1633ften  ^i^ar«  ift  ber  ganbgraff 
bon  Reffen  mibt  feiner  ätrmee  berfd^iebenttid^  in  SBenren  mht 


355 

©etjcteiötg  gelegen,  bafettften  öon  ^tt  au«  auff  bcffen  eom« 
miffartt^  »tun  6arte  öou  35ffeten  ©(^reiben,  biete  taufenb  ^fb. 
»rob^  biete  ga|  Sötcr  bnbt  ®etb  bal^in  berfci^affen  müien,  anöf 
bvxäf  bie  ßtein^3acobif<i^c  Partei,  bnter  anbeten  SWifte  faft 
gar  etngeäfd^ert  bnbt  l^lefige  ®tabt  bom  JRl^eingraffifc^en  9ie* 
gtment  auff  Äal^rfreitag  ad  500  rtl^Ir.  aüeln  gcBrantfd^aftet 
»orben*  <^ernad^t,  tote  f eifert,  8igrftifd^er  Ocneral  5Kerobc 
gegen  fci^toebifd^en  ®eneral  ©ta^l^an«  bnbt  ^effifd^en  ©enerol 
SKelanber,  bon  ^ontetend  Belagerung  bie  Setbfd^Iad^t  ao.  1633 
8  •3iulii  berlöl^ren,  fein  bie  C>^fifc^e  26-  ^utii  nad^gel^enb«  bor 
©efile  gerfitfet  bnbt  am  30-  ejusdem  auff  Oenab  bnbt  SJngC:: 
rtabe  erobert,  babei  biefe  ©tabt  mit  ^erau^gebung  bieten  ^ro«* 
Dtanb«  bnbt  ®etb«  große  SSefd^toerung  au^geftanben*] 

Anno  1634  ift  fd^toebifc^er  ®eneral*  üKaJor  Secfcrman 
ab  aren^ipergifd^er  Selegerung^,'*)  in  9tüben  mibt  fd^tocbifd^cr 
3fnf anterei  eingerudEt  bnbt  nad^  beßen  $[ufbrud^e,  Mf^f<i^ 
Obrifter  ^and  Sßtt^elmb  bon  ^Dalkoig^,  mibt  bnterl^abenbem 
Stegtmente  $ferbe  bie  ©tabt  lieber  jur  ©uarnifoun  genol^m** 
men,  ioetd^e  toie  fie  •  ♦^•)  iBod^en  barinne  bandtquetiret  l^atte« 
^t  ^r*  ©enerat  ^onningl^ufen  fid^  bei  oi^nfagliger  Mte  bnter« 
fangen^  bie  ©tabt  burd^  ©ti^urmb  ju  eri^atten.  @9  l^aben  aber 
eintogirte  l&effifd^e  SB^cuuterc  fid^  atfo  ba^)fer  jur  SBiebertoel^re 
bernei^nunen  tagen,  baß  93dnning]^ufen  mibt  ©d^im^fe  eilige« 
im  ©tl^urmb  erfd^tagened  f^otdflin^  bergebtid^  abgiel^n  mfißen 
toie  bau  bie  ^effif^e  l^irab  ein  fd^inH>ftige«  Siebt  erbid^tet  l^in* 
tertagen  l^aben  [bnbt  ift  eodem  anno  beim  l^efftfd^en  ^infal^t 
ber  ®tabt  bnbt  Stitenrübcn,  ba^  Zeitige  (Srcuft  bon  Stltenrflben 
weggenommen  toorben«]  SKad^er  eodem  anno  bie  ©tabt  burd^ 
Obriften  äöad^tmeifter«  ^ami>efon  erfotgeter  Onquartirungl^, 
toie  aud^  ©d^et^imifd^er  bnbt  SSatbedfer  S)urd^mard^en  l^art 
ift  befd^toeret  »orben* 

Anno  1635  [in  marlio]  ift  l^ierauf  bie  ©tabt  burd^  l^ef^ 
pfd^n  £)briften*8ieutenanbten  Süberifeen,  mibt  10  6om^)agnien 
ju  ^ttße,  berer  3Äaßen  grabiret,  baß  bber  l^unbert  eingefeßene 
®orgere,  »egen  befinbttiger  5Rot]^a»angc  oertoeid^en  bnbt  aOe 

M)S)et  «erlauf  bcrfetben  ifl  oben  <S.  143  mitgetl^eift  -    M)a)ie 
BolK  ip  nid^t  an9debrfl(!t 


256 

i^re  Solfatt]^  mibten  9{fi(fen  ei^tenbiglic^  al^nfel^en  mft|en;  ge« 
ftatbt  batt  beren  ctlci^rctc  Sci^auufungcn  fein  gcfd^totebc  me^^ 
bergcrl^rtgcn  bnbt  iffxe  total  |)aBfd^aft,  gunt  ail^auuBc  bcr  @ot 
batcfqua  frcigcgiebcn  toorben  bnbt  fein  atfold^er  ®cfta(bt  nn^t 
ban  100  borgerltgc  ®|]^auufuRgen  ruintret  önbt  ntebcrgcr]^i§cn 
VDorbctt»  §ibet  ban  atnod^  ein  größerer  erfcetmliger  Un^jfat 
l^iefigc  ©tabt  l^at  bcttetten,  bal^ero,  toetln  hoc  ipso  anno  in 
die  divisionis  aposlolorum,  bie  Slrn^^jetgifd^c  einqnarttrtc  ®t>U 
baten,  eine  ganfee  §erte  ffül^c  in  vim  admandalae  executionis, 
propler  restantes  contributiones,  l^aBen  batl^Ud^  l^icngenol^m* 
tticn;  ti)ie  aber  bie  SSörgcrc  tl^re  aBgenol^mmene«  gied^  bBet 
bie  ©fenne  big  büfee  §albe  bc^  Dorfes  ©nttotff  l^aben  betfirf^ 
gct  bnbt  ban  breien  gttr,  Sorgere  bon  regterenbem  Sorger* 
mciftere  toai^r  al^nbefol^Ien,  bie  ©otbaten  gütltd^  al^njnfn^en, 
ba^  fie  fid^  ntod^ten  gefatten  (a^en,  bag  abge:(>f anbetet  gied^ 
jum  ^irfe^jergc  eine  geringe  SSSeile  anfjni^atten,  biß  i^nen  bin* 
nen  toicn^iger  ^tit^  rcftirenbe  Sontribntion  foße  geüebcrt  tt>er=» 
ben,  l^aben  fie  ol^nbefonnen  einen  abgeorbneter  93orgere  5Wafy» 
men«  ^ol^an  ©üngnern  gnt,  Äi:(>,  batl^Iid^  neben  ©tabfetoad^t* 
nteiftcrn  ööl^an  Sebenid^tc  bnbt  jmlfd^cn  anbeten  el^riigen  93or* 
geten,  t^rannifd^er  St^nlage  niebergnfdjfie^en,  morjegen  einer 
bon  gfeqnirenben  ift  toieber  erfd^o^en  tporben.  [Qn  toeld^em 
1635^^«  Qa^xz  anff  grünen  ÜDonnerbad^,  5*  Wf^xiti^,  bad  mit:' 
telfte  ©etoetb  in  ber  oberen  s  9?icoIai  ftHrd^en  l^icfelbften,  bo^ 
ben  bent  Orgel  barniebergefd^Iagen,  nnnmel^r  in  ao.  1650,  im 
Octobri,  aüerbeft  mit  §ol§,  tt)egen  großer  ärmnt^  bnbt  er* 
mangeinben  SWittelen,  ioieber  anfferbanet  toorben,  babei  gn  be* 
obad^ten,  baß  bei  bomal^Iigem  5Rieberfa]^I,  eben  toegen  i^effifd^cr 
einquartirnng,  ber  ©otte^bienft  in  ber  Äird^en  ftit  geftanben ; 
fonften  eben  sub  divinis,  biet  SSoId  barnnter  niebergefd^agen 
toorben.] 

Slad^beme  nnn  (in  fine  anni)  636^*)  bie  fafifd^e  ?lrmee 


84)3fn  btcfe«  3ai}v  fattcn  btc  oBcn  (@,  223)  erwähnten  SCuöjügc, 
mldft  (£o«motttt  au«  bem  Sagclbud^e  ton  ©raubt«  geliefert  ^at.  3ur  tt&* 
uferen  (Sl^aractertjlrung  ber  bantaügcn  Äriegöntanicren,  tl^eilen  »ir  l^icr 
folgenbc«  batoon  mit.  %m  1^.  aWfirj  tarn  ber  ^efjlfd^e  ©au^tmann  2)iff- 
mann  mit  feiner  (Som^agnie  t>on  Citren,   mo   f!e  $h)ei  Käufer  angefkedt 


257 

imtT  ^ommanbo  §ercn  S5t^t]^itm6  t>nb  SBaubtten,  bügc  ©tabt 
Höbt  fd^ti)crer  ginqitartterungVj^öBen  botaftet,  fein  btc  affige 
«äfftel^nbe  gctbfrfid^tc,  burc^  bie  HPfe^c  eabaöcrct,  gcntffd^ 
jerttcttcn  Dnbt  ju  ntd^tc  gcmad^ct.  SBte  ingctctd^cm  aUiaVb 
®cncral  ^o^fclb  [tote  er  Bei  SBttftocf  gegen  fönigl.  fd^ioebifc^en 

Rotten,  na(j^  9{üben.  Sranbtd,  ber  ben  $au))tmann  auf  beut  9lat^(aufe  f^rad^, 
ncmit  x^n  einen  tro^igcn  ©crrn,  mit  einem  l^intetibcnöeine;  (obt  bagcgcn 
cinnt  bei  ibm  einquartirten  Untevoffigier  9{tcoIan9  @etj[fei:t  aud  Bi^denl^aitt, 
aU  eilten  Brat>en  mann.  ^19  SranbiS  fiäf  am  15.  SDlittagd  gu  ^ifc^e  [e^en 
woUtt,  trat  ein  @otbat  in«  ^an6,  na^im  alle«  @ffcn  mit  bem  gefammtcn 
93ceb)»onat^  (4  @tü(f)  tt>eg  nnb  al«  jener  bemerfte,  biejer  fei  fflr  feine 
et^ne  (Sinquartirung  befiimmt,  gab  il^^m  ber  @oIbat  mit  einem  ^itt^l 
eln«n4^ieb  über  ben^D))f  fagenb:  Xa  toerfluci^ter  ^ert !  lag  beinen  Snti((ri|l 
(tDomtt  er  ben  $ft^fl  meinte)  beten,  bag  bu  et»a«  9[nbere«  erbAIft.  ^(« 
©etffert  naci^  $aitfe  tarn  nnb  l^örte  tt)a«  toraefaHen  koar,  entfernte  er  [täf, 
läm  «ber  na^  einiger  3«t  »ieber  imb  fe^te  glcifdj,  8rob  nnb  einen 
9ini§  Sßein  mit  bem  8emerlen  anf  ben  Z\\äf,  e«  fei  j^rseg«manier  bei 
i^m,  benSivtb  in  tractiren,  koenn  biefer  il^m  nic^t«  geben  fönne.  ®ran«- 
bt«  ifl  ber  Sleinuna,  tt>enn  alle  Solbaten  fo  tt>aren,  bann  !i5nne  man  bie 
Jhrieft«^reffnren  mopt  an«bilten?  ~  %m  1.  ^xXl  )>erübte  in  einem  an^ 
beten  ^aufe  ein  @i>Ibat  M<xi\i^9  eine  fii^Snblici^e  2:^at.  ^{ad^bem  er  ben 
Strt^  ft^on  früher  burd^  i^^la^tn  )»on  genflern,  2:^üren  unb  Sifd^en 
tmMIxsi,  rief  er  ä}>2orgen«  "wn  feiner  l^ommer  au«,  nad^  einem  2:o^fe 
9Hld^ ,  bro^enb  bag  er  fonft  alle«  im  $anfe  ^ufammen^auen  »erbe.  (S« 
ffaHtt  ehDa«  lange  gebauert  bi«  bie  iDtild^  an«  ber  92ad^barfd^aft  beigefd^afft 
werben  tonnte.  2)er  Sirt^  fd^enete  baber,  \fSh%  %u  bem  tobenben  ©olboten 
^eranf)uge^en  nnb  lieg  bie  Stild^  burd^  feine  17i5^rige  ^od^ter,  ein  tn* 
genb^afte«  fittfame«  a)?5bd^en  beranfbringen.  Sofort  berfangte  ber  @oI« 
^oi,  ha%  fie  i^m  nun  andb  )n  SBiQen  fein  folle.  @ie  loelffrte  fidb  bagegen 
mit  ITbfc^eu  unb  fdbrie  laut  nm  $filfe.  üßatl^e«  verriegelte  bte  £büre, 
f^Mt  i^r  bie  $anb  In  ben  9^nb,  gerfleifd^te  i^re  redete  8rnft  nnb  fd^Sn« 
bete  bie  ttngifidflidbe,  to&brenb  bie  burd^  il^r  ^fllfegefd^rei  ^etbeigernfenen 
Sfiem  bur£  ein  Sod^,  meldte«  ber  Sarbar  früher  in  bie  %\i^x  genauen, 
b^  ^Irenelt^ot  anfe^en  mugten.  2)a«  l^tnb  flarB  14  ^age  nad^^er,  an 
btti  Si>lgen  ber  erlittenen  äiHgl^anblnngen.  Sranbi«  ging  nun  mit  bem 
S$€iter  befd^merbefül^renb  inm  $au^tmann  2)idmann,  ber  ße  aber  mit  bet 
to^fVBi  9nttt>ort  abfertigte,  toenn  ba«  iD^^lbd^en  tobt  fei,  bann  fönne  er  e« 
»td^  toieber  ermeden.  i>tt  @oIbat  erhielt  anü^  feine  ©träfe.  —  %vx  37. 
^at  fam  gu  bem  $au))tmann  andbnod^  ber  Oberfhoad^tmeifler  Settenber«* 
%ct,  tat  i^Bj^ntiger  (oi^mütbiger  SD^ann;  benn  einem  Bimmermanne  ber 
ben  ^nii^  ntd^t  fofort  t)or  il^m  gebogen  unb  biefe«  ni#t  ehrerbietig  ge«- 
Rii^  entf(^ulbigt  l^atte,  l^ieb  er  bie  $anb  Qb\  bod^  foll  er  fonfl  gutmtitbtg 

tenoefen  fein;  benn  an  bemfelben  Sage  rettete  er  eine  @d6euue  bei  bet 
^tabt)»forte,  n^elc^e  bie  @oIbaten  eben  anaünben  »ottten,  um  ein  gener« 
»erf  ju  machen.  —  %xa  9.  3uli  jogen  enblidji  2)idfmann  unb  Settenberger 
ob^  nad^bem  fte  »a^renb  4  äl'tonaten  8976  2:^Ir  24  @r.  an  (Sontribntto« 
nen  er^regt  unb  bie  Seute  auf«  UnertrSglic^fie  gequSlt  l^atten.  2)od^  ifk 
Äronbi«  ber  iDletnung,  bie  Ijiefflfcben  ©olbaten  be«  General«  iD^elanber 
frtcn  no^  fii^Iimmcr  gctoefen.  iWit  feinem  Unteroffijier  »ertrug  er  fl(^  ba* 
ge^en  bt«  jum  Snbe  gut,  audgenommen  bag  jener  einmal,  koeil  8ranbi« 
an  einem  gafltä^e  fein  gleifdSi  effen  »ollte,  burdjf  feine  Säßerungen  gegen 
bce  tatt^Dlif($e  ^trd^e,  ben  frommen  $>au«n>irt^  fe^r  entrüßete. 

17 


258 

®cncral  ©orftcnfol^n  bic  gdbfd^Iac^t  ttxto^xtn  önbt  biö  l^ic* 
l^in  in  SBeftüafen  bnbt  SRi^cin  fein  JRctiroba  genommen,  neben 
General]  @oI^  bnbt  ©dge  bügen  Ortl^  eodem  anno  anäf 
mibt  il^rer  3tt<|iJÄrtirung]^  nad^er  i^aben  beibefd^joeret.  SSnbt 
l^at  bü|  Qai)x  ix\Üiäf  bie  g^^t«  ^^^8^  ^^  freffenben  getbt^ 
menfe  em:))funben,  ut  sie  primum  nos  plaga  illa,  de  qua  in 
fastis  regiis  cap.5  fit  mentio,  contigerit:  et  ebullierunt  vill» 
et  agri  et  nati  sunt  mures  et  facta  est  confusio  in  civitate. 
[@o  l^aben  inmitten  biefe«  Q^ax^  bie  l^effifd^e  bnbt  fd^toebifd^e 
aSöIder  ©tabtberg  belagert,  l^ernad^er  berlagen,  jiebod^  ©efefe, 
Srilon,  SSelile,  Stttcnrüben  bnbt  anber  Orter  an«flej)Iünbert 
bnbt  tl^eite  gebranbt;  aber  JRüben  bnrd^  btgllante  ©egentoel^r 
fid^  bor  ber  ganzen  SReknberifd^  l^effifd^en  Slrmee  faloirt,  bie 
faiferifd^e  atö  ©encral  ®ö^  ^aberbom,  ©oeft,  SBerü  belagert 
t)nbt  erobert,  bei  fold^en  SRard^en  bnbt  Selegernng  biefe  ©tabt 
aujf  ein  bnfaglid^e^  befd^toert,  bnter  anberen  bie  ©tabtö*  bnbt 
SWittetmoüen  bon  ben  l^effifd^en  eingcäfd^ert  toorben*] 

§at  jebogl^  ber  geredeter  ®obt  feine  t)etterlid(^e  ^uäfttnüfc 
bber  bn§  forter  in  a.  1637  oerl^enget,  inbeme  bie  faifertfd^c 
bnterm  ©d^eine  8i^)^)ifd^er  eiteler  Slocqnaba,  tn^  600  ju 
^ferbe  bnbt  1200  gn  fjnße  eingeled^t  l^aben,  toeld^e  toil^r  more 
solito  ber:(3flegen  milden.  8Bie  biefe  ijnf  rl^ein  auögejel^ret  l^a* 
ben,  fein  bie  l^effifd^e,  bnter  Sommanbo  Obriftenßentenant  Sten* 
fen,  Sommenbanten  binnen  8l()ftabt,  gn  bn^  eingefaüen  bnbt 
ipsa  s*  Andre®  apostoli,  bie  ©tabt  burd^  8i^:(3ifd^e  einquartirtc 
©olbateöqna,  bnterm  gef erbten  ©d^eine  bero  (Sjcecntion,  gen^=^ 
tid^  au§ge)>Iünbert  3ft  bie  S(Wettufej)Iag^  bü§  ^al^r  continul* 
ret  bcfnnben. 

^n  anno  1638  fein  in  l^ifige  ©tabt  einlogiret  [!aifertt== 
d^er]  Obrifter  aaSinterfd^ebt;  Qtm  folgen^  bon  ber  laifcrifd^cn: 
Dbrifter  Sl^^rel,  5Kart]^,  JRedtl^  bnbt  anbere  meiere,  at  gn  bn* 
terfd^ebliger  Sefd^mer*  Inter  cetera  onera  l^at  man  ^ffannäf^ 
fd^a^nngl^  bei|)ringen  bnbt  fonftcn  aßerfei^  fd^tocre  Sontribntt^ 
one«  autrid^ten  mü|en,  bie  9Äeuufefra§  aud^  Iciber  beibefnn^ 
ben  njorben, 

^irauf  a.  1639  ^effifd^en  ^ern  Obriften  S)ief]^otfte   bnbt 


269 

frinen  oli^ic  mibtinquartirten  ju  ^n^  öitbt  ^ferbc,  bricfad^c 
eotitribution  tnttxäfttn  mügcn.'*) 

3fin  «nfang  be«  Q^ax^  1640  [^at  fid^  bte  f)t^[x\dft  T>xtp- 
l^eltifd^e  bnbt  ^ififd^c  ®ttamifottn  alnod^  continutrt  btibt  fai- 
fettiger  ©enerat  Wa^  über  ©ommcr  btttcrfd^icbKd^e  SKard^c 
»Mibt  ^Äad^ttagcr  l^icfcttft  gci^abt*  fjcrncr  im  Octobri  abtauf* 
fetibcn  ^ifox^]  tft  burd^  bc«  fatferligcn  [ju  Seutctt  logtrten] 
(grl^er^Dgcn  8co^)öIbt  äBtH^elmcn  ton  Ocfterrctd^  af^ic  eittio* 
gtrten  ©tab  [®encrat  Pccolomint,  ®ctccn,  ÜKarqui^  be  Sa» 
rctta,  §afefctb,  ©onjaga,  f)arabcfefi  bnbt  anbete  mel^r]  bfi^c 
@tabt  JU  ©rmtbe  berborben  bitbt  fein  alle  ©ommerfrüd^te  aufm 
gelbe  iol^mertid^  berl^erget  toorben*  9ft  büß  fotl^ane  fd^were 
(ginquartirung]^  getoefen,  baß  id^  SBranbi^  betet  malzten  ben 
i^m  gDfamente  ad  14  2:i^age  beigel^abtcn  ®enetalen  ^afefelben, 
mit  136  ^etfol^nen  bnbt  73  ^fetben  bet^)flegen  mfigen  bubt 
meinen  befinblid^en  ©cä^aben  nld^t  bntet  600  SC^Itn.  äftimiten 
föttncn.^)  eben  büg  geibt  alle  bnbt  iebete  (Singcfe^ene  alfo 
ffat  mibtgettoffen,  gcfd^toeige  bon  bnfeten  SDötffeten,  fo  genft- 
lidf  bü|et  malzten  anäf  fein  betbotben  to>otben. 

^ietauf  in  annis  1641,  642  bnbt  643  gtoßet  junget 
ötttt  Kummet  ift  ctfotgct  bnbt  ial^tligl^  bie  ßonttibutionen  aU 
lerfeife  bittetlid^  mü^en  außgcrid^tet  ttjetben,  ba§  auc^  ein  l^at* 
ter  ®tein  Imitat  l^ctte  mögen  (bau  moglid^)  9Kibtteiben  em)>ftn* 
ben;  ma^en  aud^  bie  betftud^te  3Kcuufe  aUt  JJtüd^te  betet  51Ka«= 
%en  in  gtogiftet  ©efd^toinbigfeit  l^aben  l^iengefte^en,  ba^  genauu 
ber  eingefcigtct  ©al^me  cbet  ©atl^fotne  al^n  ben  atmen  Sldet* 
man  ntd^t  ift  hiebet  al^ngeteid^et  [bnbt  fütftl^effifd^et  8i<)<)ifd^et 
eommiffatiu«  Scdhnan,  fid^  bbet  bnfete  ©emcin^eit  etbatmet 
onbt  ad  etlid^c  3ÄaIt  {Roggen«,  au«  beto  Ätieg^magajin  gegen 
3a^Ittng  netoet  fjtüd^ten  botgefd^ofeen.] 


<«^)3n  IBenbet'«  ®ef(^t($te  ber  @tabt  drüben,  toc  ffuSjüge  au« 
9ranbid  ^^ronit,  Aber  ben  ^tt  auf  M  dOj&^ngen  StntQt9,  ntitget^elU 
finb,  ffciit  e9  «S.  4i0,  biefelbe  f^Ueße  mit  bem  3.  1639.  2)a«  iji  jebo<l^ 
ein  Swtffnm,  bcr  barin  feinen  ®ninb  ^abcn  mag,  bag  eine  tlbf(!ftrtft,  »et- 
4le  ber  •^eraudgeBer  toüv  38  darren  ba)»i>n  gemai^t  unb  $m*  8enber  |tfr 
Senu^ung  mitget^etlt  l^atte,  auf&Iltg  niil^t  kDetter  reid^te.  —  86)$eute 
tvflxbe  ber  Unterl^olt  einer  fold^en  3in<|uartirung  met^rere  taufenb  Skatet 

17* 


260 

Annis  1642,  643,  644  Jjitbt  645  omnia  bellö  arserutit 
et  fuit  ingens  annona  et  fames,  ut  plurimum  ex  mnriiim 
conlinuata  plagä  dausata,  contributionuin  intoUerabile  onus 
interim  nequaquam  est  alleviatum  [fonbem  fotDcl^t  al^n  l^f^ 
fifd^cr  ©citcn  äuff  8t<)<)ftabt,  tote  t>on  Slnfang  WW"^«  Ärtcg^ 
1633  tjorl^cr  at|  aud^  an  laifcrtfd^c  ®citcn  rcf<>ccttt)c  auff  «rn«^ 
P^if  3^fertoH  ^Dortmutib  »nbt  ÜKar^J)cr9  monatttd^c  fd^toerc 
orbtnart  bnbt  ejctraorbinari  SotttriButton,  äccttc  STOoPcngcIb, 
!E)tcnft^  bttbt  StrBctt^gcIb,  §oI^,  SJtagajtn  Bei  ©traff  ünber^ 
ntcibltri^er  ntttttatifd^cr  ßjcecution  l^erfd^affen  mü^en.]  bnbt  fein 
baburd^  bic  armen  ßl^euute,  ti>ie  jjntcrm  ^l^araenifd^en  3^d^c, 
t>btx^CiXt  befd^toeret  toorbcn;  alfo  ba|  and^  insgemein  toeber  ju 
Beiden  tücber  jn  Broden  ift  öBrigl^  er)>tteben;  ber  Stder  and^ 
Jel^  mel^r  bnbt  mel^r  ift  Äbe  bnbt  o^ngeadert  txptkhtn. 

Anno  1646  [nad^bemc  bie  ganbtgraffin  i)on  Reffen  lönig^^ 
tid^  fd^toebifd^cn  ©eneral  SBrangel,  fraft  l^aBenber  8[Üianfe,  Dmb 
affiftenfeleiftnng  reqnirlrt,  bcrfelBe  and^  anff  bie«fett«  ber  SBc^ 
fcr,  mit  feiner  ganzer  Armee  ongelanbet,  §5jcer  onfengtid^  be* 
tegert  bnbt  erobert,  bemnad^  bor  ©tabt  ^aberbom  gerfidet, 
felbc  ftard  beangftigt  onbt  canonirt]  ift  bü^e  ©tabt  J)ienft]^a^ 
ge«  für  §ern  ^immelfartl^e  ate  [8*  SKaJi]  nad^  fo  biet  bnbt 
fd^loeren,  gebulbiglid^  aufgetragenen  ßl^Ienb  bnbt  Saften,  bnrd^ 
be«  Wnigl*  fd^toebifd^en  ©enerat  SBrangten  bnbt  ©ugta^en  t>n«= 
terl^abenbe  äleuterei,  gegen  Slccorbt  jial^merüd^  überfallen  onbt 
antgei)tünbert  loorben*  SBol^bei  eö  ban  nid^t  ift  er^Iieben,  fon^ 
bem  l^at  berfelber  geianbt,  ab  ermitr.  ^aberbornifd^r  boi^ma* 
ttger  93e(egemng]^,  abermal^ügl^  ipsa  ascensionis  domini  [10. 
SRajii]  t^üäf  t^aionfenbt  ftard^,  SBarften  bberfaüen,  barfeCbft 
türfifd^er  2:^rannei  mibt  SDiorbt  bnbt  Sranbe  gehütet  bnbt  in 
ber  {Rud^mard^c  abermal^Iig^  ©tabt  8iüben  bberfaöen  bnbt 
nid^t  aüein  aßen  bbrigen  JReft  fürl^anbenen  gied^«  onbt  anbc^ 
rcr  ©erl^itfd^aft  l^iengerl^anbet,  fonbern  aud^  o^ngei^enure  Xif^ 
ranne^  mibt  gramnen  fd^enben,  fotool  3^übinnen  ate  ß^riftin:^ 
nen  berübet,  bie  Sorgere  berer  SKafen  ge<>rügett  bnbt  gefd^Ia= 
gen  »orben,  ba6  barab  bnterfd^etlige  gelel^mbt  bnbt  erftorbcn 
fein.  t)ai)txo  bei  irfter  8[u«j)tünberunge  bie  mel^rertl^eite  a3or:= 
gere  [fambt  Söeib  bnbt  i?inbertt]  in«  ©nerlanbt,  gen  Wün^ 


261 

ftcr^  @otft  t)tibt  anbete  Ortete,  aud^  BIß  gen  W^eln,  t^eile« 
fem  betio^en  bnbt  ade  i^te  SBoIf attl^  )>teig  bnbt  gum  9t]^au( 
^intcttalen.  [Äud^  el^c  nid^t  totebet  einlommen,  W|  ^aberbotn 
DRbt  ©tabtbetg  in  beto  fetnbtid^e  getoaltfame  ^anb  geratl^en 
Dnbt  bbetmeiftett  tootbcn;  bei  tt>eld^ct  gtobetung  ©tabtbcrg  gu* 
ntol^Ien  gefd^teiffet  bnb  beto  abtauten  ntebetgetißen,  bie  @tabt 
ttiel^rentl^ette  abgebtanbt,  bet  Äitd^ti^ntnt  minitt  bnbt  gat  get*^ 
f))tingen  mflßen.]*^) 

Sie  nun  bmb  ^acobi  m%  einige«  5Ref))itittm  ab  fd^toe* 
bifci^cn  ßl^fenbt  fid^  l^at  l^etfül^t  get^an,  l^at  bet  ftanfeofifd^er 
©cnctat  Conte  de  Süttel^n  fid^  büßet  Ottete  mibt  ftantgofi» 
fd^er  5Kad^t  et^oben,  bal^eto  bie  etfd^todtcne  Sotgetet  bie 
@tabt  insgemein  berlaßen  bnbt  in  SBälbe^SUbtnuß,  fid^  gu 
folbiren,  ein  ^dtfiHani^  betftod^en«  [Sei  bnbt  bntet  fold^em 
tDei^renbem  elenbigem  S3attetlanb«  <Stanbe,  l^at  fid^  geitiget 
^x.  Sanbttoft  gtiebtic^  b,  gütftenbetg  nadlet  a3onn  gu  Qiix. 
(S^nrfta.  Dutd^I.  et^oben  bnbt  bafelbften  eitig  Zo\>^  betfal^ten, 
ifyetnad^et  2:ibetid^  tJtl^t.  b.  ganböbetg  gn  Sttt>itte,  mit  bet 
(onbtrcftßd^et  ©teile  toiebet  bon  Qtfx.  &)fi.  !Dutd^L  begnabigt 
tt>otben*]®®) 

golgenben  1648.  S^al^te«,  nad^beme  bet  laifett.  (Si^utfl« 
©encral  8ambo^  ben  in  ©tabt  ©efele  gefloi^enen  bnbt  togitten 
ffe^^^äftn  ©cnetal  ®eife,  fambt  bei  fid^  l^abenbcn  Zxvi^ptn  bnbt 
bet  auöfaöenbet  pd^tiget  Weitet  gintbßd^en  Z^tH  gefd^Iagen 
i>itbt  ad«  400  gefangen  genomnten,  enblid^  bei  eingefallenen 
ftctttgen  »ngetoittet«,  nad^  ftatlem  Sanoniten  bnbt  getotein* 
fd^icffcn  neben  einem  betfud^tem  ©enetatftutmb,  bnbettid^tetet 
@ad^en  mit  ^intettaßung  bietet  lobten  am  27.  SKattil  1648 
tüieber  abtoei^en  bnbt  bie  ätmee  (batgu  bei  toel^tenbet  Setege:* 
rimg  biet  ^tobiant  bon  l^iet  au«  fd^affen  müßen)  ein  toenig  te^ 
frifd^iien  muß en,  l^at  et  bie  beige^abte  «tmee  [at«  ®enctatftab, 
«rtottetie  bnbt  ganfee  3^nfantetie,  neben  einigen  (5om)>agnien 
ju  ^fetbe,  bieten  SSettounbeten  bnbt  400  gefangenen  $)effifd^en, 


37)3»an  \>tx^l  bie  @.  138  barübcr  mitgel^eUk  ^Relation.  —  ««) 
"Am  3.  %UQ.  1647  requivrrte  ber  $efftf(^e  (Sommanbant  de  si.  Andre  Mon 
her  @tabt  »üben  eine  tägüd^e  Siefcruita  \>on  300  ff  ©vob  unb  3  Zcnntn 
^ter,  für  baS  »er  UHirenborf  jlcl^cnbc  ärieg^teolf. 


262 

gen  9tfiben  losfart  tnit  ha»  j^aubtquattier  bafe(6ft  genommen, 
bie  (Skfangene  auf^  Statl^dl^attl  quarfirt,  bafettft  bie  aSrieff^ 
fd^afften  ber  @tabt  tift\l»  berrüdt  bnbt  ju  @(i(^anben  gemad^t] 
tiefte  golcfere  in  »ettd^e  önbt  ßolben^att]^  t>txta^t  ©eine 
(gjfccBcnft  (gamtol)  ^oBen  inntittelf  mit  bem  beil&e^ftenem  ©tal&e, 
SSerwunbcten  »nbt  t>briger  iJnfanterci,  {Rflbcn  ad  fej?  2:]^agc  in* 
bel^altcn,  aßc«  njeci^gegel^ret  bnbt  cntlid^  ber  armen  @tabt  bie 
©efd^ü^c  mtt  anbcrc  3^m^)eb{mente,  bei  befnnbencm  35erberbe 
i^rer  ^ferbe,  abführen  mü^en.  §aBcn  and^  bie  2Jerti)unbete 
onbt  geqtoe^ete  @oIbaten,  berer  ad  60  fid^  Befunben,  ber  »er* 
berBter  ©tabt  groge  Soften,  ©d^aben  »nbt  SRül^e  gebel^ret. 
[IDaneBen«  in  fine  anni,  1.  DctoBri^  SSormlttag  ein  fo  granfo^ 
mer  [tarier  bnerl^örter  SQSinb  fid^  erl^oBen,  baß  babnrd^  tl^eite 
$)enfer  mht  i)iet  Senme  l^erunter  getDorffen  bnbt  alle  anffm 
gelbe  ftel^enbe  ©d^off  Äom  »nbt  ©artenfrüd^te,  jnmal^ten  jie* 
merlid^  außgcfd^Iagen  toorben.] 

Sntlid^  nad^  eingerid^teten  pacis  et  transactionis  conditio- 
nibus,  ift  a.  1649,  1*  Sept.  ber  fd^toebifd^er  OBrifter  ©aniel 
bon  ärnfel^ne  mibt  Belgel^aBtem  ©taBe  öon  bnferer  Sanb^oBrig^ 
feit  in  ©tabt  JRüben  eingeted^t,  toeld^er  ban  große  Äöften  bnbt 
O^ngelegenl^eite  Big  jnm  6.  ^ngufti  folgenben  3al^re^  bäger 
©tabt  ^at  caufiret. 

35er  gütiger  almed^tiger  $er  ®Dbt  »öüe  biefe  ©tabt 
l^ienforter  in  @nabe  Bei  Bel^arßgem  iJriebe  mit  W)am  tx^aU 
ten  bnbt  aB  fot^anen  forteren  plagen  bnbt  (g^Ienbt  ftettigUd^ 
Befd^iermen,  anc^  genetigßd^  SRittele  w\>t  äSegge  t)orfel^ent(td^ 
inrid^ten,  bamit  man  fid^  an^  ben  großen  in  pubiico  »qe  ac 
private  contra^irten  ©d^utben  gemed^Iid^  ejctridren  t>ttbt  errct* 
ten  möge.39) 


S9)  Wlit  btefer  ^d^ulbenga^tung  ging  e0  nici^t  fo  leidet,  a(9  fic^ 
Svanbid  too^I  benfen  mogte,  9^o(b  im  3.  1838  hafteten  bat>on  auf  ber 
ftSbtifc^cn  @(i^a«re)e^tu¥  22,G82Z\)lv.  23  ®x.  3  bt.  ^ä^aii*(£wc9,  loelc^e 
feit  200  Saferen  hnxä)  fogenannte  (Srebitorenfd^a^ungen  (alten  t>er$ingt 
»erben  mttgen.  m9  im  gebadeten  ^a^xt  bie  ^udeinanberfe^ung  ber 
€tabt  9lüben  mit  ben  }u  i^r  im  (l[ommuna(berbanbe  fle^enben  2>drfern 
9[(tenrüben,  ^iftt  unb  ßnebUng^aufen  erfoli^te,  fielen  auf  bie  ©tabteyioo 
auf  bie  2)drfer  gufammen  ^/m  ber  alten  JBAutb.  Ueber^au^t  mar  ba« 
(SIenbr  me^ed  ber  30i%ige  Jtrieg  nadb  allen  leiten  ^in  im  befolge 
^atte,  red^t  eigenttid^  unBef<i^reiblid^.  Um  l^ter  nur  nod^  (Sinfl  in  erivfi^nen^ 


263 

2. 
S^Igtt  mm  e^H^er  tifnroltet  obeli^ier  toie  mt^  attberet  m- 
liü^tx  ®ef(^Ie4tere  @]|ie(tftcattM^  gejptalttit  fotl^atte  ex  archivi 

Rttthensis  reliquiis,  Registro  WestphalisB  tinbt  ÜVbtttU  an(!- 
quitatum  monumentis  beftttbli^  \ttßf  cum  insingnium  earun- 

dem,  ffeitißer  betoerjei^nnjfe  *^) 

Equidem  ut  legitur  in  Ecclesiastico ,  Cap.  44.  merilo 
laudamus  viros  gloriosos  et  parentes  nostros,  in  generali- 
one  sua,  ad  quas  laudes  ex  eo  etiam  maxime  teneri  vide- 
mur  obnoxii,  quod  parentum  merita,  quibus  se  dingnos  laude 
monstrarunty  filiis  ac  posteris  ssBpius  profuisse  noscuntur; 
vnde  etiani  est,  quod  lex  civilis  ob  dingnitatem  patris,  quae 

toollcn  toir  Bemcrfcn  baß  in  bcn  Sahiren  1645  —  1649  burc^  ben  ^abcr- 
6oniif(^en  Sct<>bif<3^of  gridc,  gebürtig  an»  ^ati^tn  bei  S(rn«berg,  ber  baju 
einen  ^^ejtalauftrag  bom  (Sqbifc^ofe  j^erbinanb  bon  döUt  erhalten  ^atu, 
lutxft  lieber  ba«  ©acrament  ber  girmunjj  im  ^crjogtl^um  SBeftfaten 
ondget^eilt  merben  fonnte,  2)ad  über  bie  gumungreife  'oon  t^nt  geführte 
j^^gelbnd^,  toüäft9  1651  unter  bem  Zittl:  Diarium  per  ducatum  West- 
phali»  ecclesias  et  altaria  consecrata  etc.  nomina,  necnon  campanarum 
benedictarum  etc.  numeruni,  ab  anno  1645  UBque  ad  annum  1649  bre- 
vissime  complectens ,  p  ^aberborn,  mit  einer  S>ebicatton  an  ben  bama« 
Itgen  (Sl^urfürjlen  unb  (Srjibtfci^of  90'{a^tmi(ian  ^einrid^  gebru($t  tourbe, 
enthält  eine  unglaubUci^e  ^a^i  bon  ^irti^en,  $(It&ren,  ©locten  u.  f.  m. 
toe((^e  burd^  fd^nöbe  $ret>el  ber  ^rote|!anttfd^en  Jfelbberren  unb  ©olbaten 
cntttjci^et  unb  für  ben  Ootte«bien|l  »aren  unbraud^bar  gemad^t  »orben. 
^0  ntugten  aud^  in  ber  $farrlird^e  }u  3(ftenrübeu  )»ier  ^h&re,  in  ber 
^ird^e  be9  ^lonnenflofierd  ju  drüben  itotx,  in  ber  Stix^^t  gu  (SaEen^rb 
ber  ©od^altor,  in  ber  ju  Söar^ein  jtoei  Slltäre  mit  ber  ganjen  Äir^e,  bie 
&lodcn  SU  SBarfiein ,  an  benen  no^  ba6  9(ut  ermorbeter  Bürger  liebte, 
ber  Äircl^fof  ju  ©elefe  u.  f.  ».  neu  getoet^t  »erben.  —  ^)  S)ie  bier 
ertD^l^nte  ^eijetd^nung  ber  Sa^:|)en,  xft  tu  fo  unbeholfener  SSSeife,  jur 
@eite  bedSejTted  erfolgt,  bag  o^ne  bie,  bietoeilen  barunter  gefegte  (SrfU« 
rung  ber  giguren,  biefe  fd^toer  )u  erfennen  fein  mögten.  S)te  meifien 
SBa:>>^>en  geboren  ben,  audb  an  anberen  Orten  be«  Sanbe«  bomijiUrt  getoe- 
fenen,  gomilien  nnfere«  Sfeiniflerialabetö  an  unb  jinb  befannt.  @ie  finben 
fld^  ttoufiänbig  bkfonirt  in  91  oben«  ©ammtnng  ber  im  cölnifc^en 
«itter*(5oflegto  ju  ©onn  unb  im  töejlfälifd^en  (Sottcgio  ju  Slrn«bera  auf* 
^efd^tüoren  Sa^]|>en  unb  Jinb  bie  betreffenben  92ummern  in  ben  y^oten 
angegeben.  So  biefe«  uid^t  ber  gatt ,  ^aben  »ir  burd^  eine  «efd^reibmig 
na^gu^etfen  gefud^t.  3ti  ber  oben  (@.259iW.  35)  ertoä^nten,  bom  Herausge- 
ber gemad^ten  S(bfd^rift  ber©ranbi«'fd^ett  «rbeit,  ^atit  er  berfudj^t,  bie  ro* 
iKn  3ei4nungen  bed  Serfafferd  ettoad  glatter  toieber  ju  geben,  ^ieuad^ 
fEub  bie  «bbilbuugcn  ju  53 e über«  ©efdfid^te  ber  @tabt  »lüben  flnU  la. 
u.  b.  cttttDorfen,  »orauf  »ir  ein  für  allemaW  berwcifen.  3Cuf  ben  @ic* 
geltafeln  ju  t).  @t einen«  »eftf.  @efd^.  ^.  48-51  flnb  aud)  bie  mei- 
nen ber  9ranbi«'fd^en  S^i^nungen  co^irt  unb  jtoar  gleid^  \d^ltift  n>ie  bie 
£)rigtiui(e;  fo  bog  fle  tcine  ©ead^tung  »erbiencn. 


264 

confertur  propter  laboris  merituaii  prout  Cic.  de  oSic.  sentit 
det  liberis  meritum  origiois«  Ex  ejusmodi  quoque  pareo- 
tum  laudibus,  non  solum  filii  et  posteri,  aed  etiam  extranei 
ad  faciendum  similia  opera,  laudibus  dingna,  ex  comparatione 
prsßcedentium,  ssepiua  accenduntur;  prout  passim  com  ex 
prsßcedentibus  tum  etiam  ex  sequentibus  adnotationibus  pa- 
tebit,  modo  debita  consideratione  pensentur.  Initium  itaque 
sumo  de  prseclarissima  familia  tM)n  benen  )>on 

JRdbbcnbcrg]^  ober  {Rubcttbergl^,  mtd)t  »ic  oben 
bei  biefem  Sractattin  ift  gemelbet,  t^cit§  bei  Stren^berg^,  legen 
bem  alten  gräfltgcn,  nun  ßl^urfurftUci^eni  ©cJ^toge  8trenf<)crg]^^ 
genenfei^  ber  9t^ur  getool^cnet,  bnbt  bcnnen  bon  SOSebbingl^ufen 
fiele  merita  mtltigttc^  l^aben  conferlret,  meieren  tffdM  gn  9iu^ 
ben  aud^  ge^ol^enet  l^aben,  auf  bem  Ortl^e,  alnod^  anf  bem 
JRobbenberge  genennet,  geftalbt  bie  nod^  fürl^anbene  Rudera, 
onbt  ein  S:^urm,  ber  JRobbenberger  Sl^urm  genennet,  alfotd^ed 
noci^  al^ngeigen.  Qi)X  Insingne  ift  ein  Stöbbc  ober  ^unbt;*^) 
bnbt  l^at  anno  1391  allste  in  9iuben  betoei^Iid^  gelebt,  g^orbt 
bon  bem  SRöbbenberge  ein  baj)ferer  §elbt.  Ao.  1401  vixit 
Henricus  de  Roddenbergh,  vir  militarls,  qui  diversis  citatio- 
nibus  i  principibus  postulatus  in  subsidium  contra  Hassos; 
fonberligen  bei  Stl^ngefinnunge,  bat  el^r  feine  größte  ftel^nen 
SBu^en,  uti  habet  litera,  fotte  mibtbberi)ringen*  —  ÜDü^e  bon 
{Röbbenbergl^  l^aben  ftattige  8e^ne  gehabt  gu  conferiren,  ^abeu 
il^r  Sel^ngerid^te  belleibet  auf  beme  SRöbbenberge,  bei  bero  8c* 
benid^te  koäften  ^aupebe.  Sefinbe  bag  ao.  1460  $uno(bt 
®rebe,  ift  ge^nrid^tcr  getoefen.  —  ©fi^er  $enrici^  bom  «ob^^ 
benberge  l^at  abgel^oltene«  ßontract«  ao.  1405 ,  Srnfribe  bon 
ber  SßoPen  berfi)roc]^cn,  leinen  3Beg]^  gu  legen  al^n  i^ren  toft* 
ften  Zt\)(i)  bnter  ber  Sorgl^.  — Item  invenio  bag  ^enrid^  bon 
bem  {Räbbenberge  bnbe  feine  Srüberc  ©oitoein  bnbt  9lnbre§ 
ao.  1410  l^aben  Srunftcne  beme  ©d^nieber  bcrfcfeet  efeUge  ®&U 
tere,  — It.  ao.  1390  l^at  f)enrid^  bom  SRobbenberge  Bnape 
bcrfefeet  ^erman  bon  SSIbe,  ©erbruben  begen  f)ttifratt)en  efeligc 
®ätere.   —  It.  ao.  1379  vendiderunt  Conradus  de  Rödden- 

4»)  3)ic  Sa^^jciifti^itbe  ber  (£bd(|crrcn  t).  «übcnbcrg  fuib  abgebil- 
bet  in  ®eiBer4  Urt  9u(^  I.  Zal  3. 


266 

b«^  ^a))e  et  Clara  Qxor  Brunstenio  beme  ©d^nieber  77» 
jog^ra  agroram  prope  tiliam  situata.  p.  TVz  marcis  Susati 
asualibus.  —  II.  ao.  1333  vendidit  Conradus  de  Rodden- 
bergh  Gobelino  de  Vlde,  decem  jugera  ad  tiiiam  Hemmer- 
densem  situala,  in  foro  etc. 

S)te  bon  Slöbenberg]^*  l^aben  gefäl^ret  in  Insingnis 
et«  fttciBtat^,  vulgo  trifolium.**)  —  Ao.  1409  proscripsit 
Conradus  de  Rödenbergh  Änctpe  centum  et  viginti  marcis 
decimas  in'^neblingl^ufen,  Bartholdo  et  Themmoni  fratribus 
de  ^otfe^ufcn.  —  It.  ao.  1438.  floruit  Goswinus  de  Röden- 
bergh, vir  isto  »vo  spectabilissimus ;  liter»  antiqu»  etc.  — 
Horum  insingne  suspensum  videtur  Susati  in  »de  s.  Patro- 
coli  et  fratrum  Franciscanorum  parietinis;  quorum  templo- 
ram  extra  dubium  fuerunt  benefactores« 

®ic  \>m  9iübctt  führen  eine  trcigc  in  tl^rcm  SBai)ctt/*) 
önbt  ffaUn  anno  1350  ®cr^arbt  r>m  JRüben  r>xü>t  feine  §ufe^ 
fraloe  5Debrabie  bem  Capitulo  ju  SRefd^ebc  gegieijen  80  SSftcx^ 
gctt  Öanbe^,  gelegen  für  ber  öfteren  ^ortl^en,  aufm  @d^Iangen=* 
Berge ;  aIti>Uci^e  ein  Capitulum  ainoäf  inne  l^at  txCtt  genietet. 
Horum  devotorum  conjugum  epitaphium  meo  adhuc  tempore 
extitit  in  ecclesia  s.  Joannis,  eratque  pictura  rosarii,  cui 
iniftgo  intemerat®  maMs  virginis  erat  inclusa,  atque  ab  ut- 
roque  latere  subtus  adpictsB  erant  imagines  memoratorum 
conjugum,  complicatis  manibus  invocantium  piam  matrem 
nunc  tinnea  corrosum  ob  antiquitatem  et  simul  »dituorum 
incuriam  collapsom  periit.  —  Hnjus  Gerhardi  de  Rüden  et 
vxoris  memoria  sub  anno  1385  Novembri  mense  habetur  in 
ecclesia  s.  Joannis,  prout  über  antiquus  in  eadem  Ecclesia 
idipsum  perhibet.  —  Extitit  item  in  Rüden  anno  1402,  Ger- 
hardus  de  Rüden  cum  Jutta  uxore.    Vir  prsBdiues. 

ton  33 ü renn.**)    H»c  prsasingnis  familia,  quaque  in- 


42)UcBei:  bie  ton  ber  gamUte  Äübcnbcrg  ttjol^t  m  untcrf^cibcnbc 
gamitte  ^eobenbctg,  f^äter  «omberg,  ba«  9^&&crc  in  @cibct^  ®cfd^.  ber 
n>eiif.  13)t^na|len'  @.  285.  ^ie  le^te  führte  bidtDcilen  Kleeblätter  tm  ^a^« 
ptn.  (Sine  3[bbitbung  in  t).  ©teinen  wejlf.  (3t\6),  2:af.28  ^x.  4.-43) 
2)te  19.  drüben  fül^rten  nid^t  eine  Krabe,  fonbern  ben  ^rndberger  ^ler  im 
«a^|)en.  Originaljlegel  (aßen  barüber  feinen  S'^d\tl.  —  *4)S)cr  toon 
^^anbi«  gezeichnete  8Ba:|>^enf(!^ilb  enthält  einen  gesinnten  Ouerbalfen. 


266 

habitavit  olim  caslnim  nostnim,  vnde  non  esl  verecundatiis 
generosus  Onus  de  Büren,  in  anno  1505  die  Prothi  et  Hya- 
cynthi  scribere  ad  magistratum  Rnthenensem  et  petere  ut 
suis  colonis  et  subditis  in  pago  Sydinghusen  permittere  dig- 
netur  compascua,  innuendo  quod  eorundem  merito  sit  par- 
ticeps  ex  boc,  quod  ipse  et  pars  subditorum  suorum  Ru- 
thenensibus  contribuent;  ipseque  sit  Castellanus  Rudensis. 
3fnbcm  cl^r  i)tü  bnbt  bcutttd^er  »cttl^cr  in  bufeem  ©d^rctBcn 
nad^folgcnbc  SSJorte  l^icnfcfect:  rrjjnbt  toiücn  miä)  btibt  bie  me^nc 
bar  nid^t  bitatl^cn,  ba  3^ti)ur  bortüarcn  m^nc  DIberen  bnbc 
m^  fu§  lange  B^  getatcn  i^ebBcn,  bnbc  oud  mctt  iä,  bnbc  ein 
bette  matter  bnberfaten  mit  3tt>ii  to  5Ruben  f (Rotten,  Dnbe  iä 
ein  SBorgl^mann  f^  to  JRubentc/'  —  Stud^  tft  bcflnbtid^  atx^ 
einem  bl^ratten  j)erjiamenen  SRi^entBud^Iin,  fo  fccborne  aufr  Sel^n* 
cammern  erfunben,  ba|  bie  bon  SSuren,  fid^  l^aben  ab  oneri- 
bus  publicis  (of  gefatDufet  hisce  verbis:  Notandum  quod 
claustrales  de  Büren,  dederunt  oppidanis  in  Rüden,  quatoor 
raarcas,  quas  in  vtilitatem  oppidi  insumpserunt,  pro  quibus 
omnes  redditus  ipsorum,  quos  habent  in  oppido,  debent  esse 
liberi  ab  omni  axactione,  vigilia,  jure  et  consuetudine  fa- 
ciendis;  actum  anno  1355  in  die  convers.  s.  Pauli,  consule 
Gerharde  de  ^e^fd^en.  —  Alio  item  loco  inveni  annotatum, 
quod  hoc  »re  sint  constructa  moenia,  intra  portam  orienta- 
lem  et  claustralem  coss.  Gerharde  de  ^e^fd^en  et  Georgio 
de  Sruerbimf laufen;  prout  et  insingne  33rtterbtn(I^ttfen  duo- 
bus  diversis  locis,  in  moenibus  hisce  insculptum  apparet« — 
§trbei  ^itf)tt  toot  ju  beoBad^ten,  bat  bal^ero  bie  ©tabt  JRttben 
alnod^  augm  SSürifd^en  ÜDorffe  ©^bing^ufen  bon  geti)i|en  gtn== 
gefeffenen  jä^rtigö  efett^eu  ©d^o^  etni^ebet^  töeld^er  ban  nun^ 
mel^r  beme  SRl^abfebiener  einjul^ebett  ift  ertauubet: —  Demons- 
tratur  item  area  in  castri  desolate  loco,  quam  domini  de  Bü- 
ren, quandoque  inhabitarunt :  nunc  vero  in  hortum  est  com- 
mutata.  —  Qäf  befinbe,  ba§  Bartholdus  de  Buren  in  anno 
1340  l^abe  Ludekino  bon  ber  5IKoPen  bcrfaufet  curtem  in 
^tt^ingl^ufen^  situatam  in  parochia  ^ongl^ufen^  quam  modo 
comes  in  Stetperg)^  obtinet« 

Die  bon  5IKe{bertd^,  bu§e  l^aBen  gefü^ret  itot^n  x^tifc 


267 

^ad^tl^Srner  in  insingnibus;  toit  alnod^  i^m  ^trd^fenfter  s.  Jo- 
annis  in  choro  bicfcttcn  ju  feigen  fein.  —  Floruit  li»c  fami- 
tia  circa  annuin  1330,  quando  Nulkinus  quidam  de  Mddrich 
fundavit  Ecclesiam  in  Wtttotxidf,  atque  huic  ecclesise  s.  Jois 
multa  beneficia  contulisse  perhibetur.  —  Ao.  1338  fuerunt 
procoss.  in  Küden  Fridericus  de  Meldrich  et  Gerhardus  de 
Stuben,  viri  prsdarissimi. 

a)ie  t>on  ^emmer  ober  ^atuntar  gcnannbt  Äar-^ 
gen/^)  Anno  1191  vixit  Wolbertus  de  |)atumar  benefactor 
ecciesi®  in  SRiftc.  —  Ao.  1350  vixit  in  Rüden  ^bel  Äarge^ 
vir  optimus,  plurimumque  de  repnblica  meritus,  mht  befin«« 
bct  man  fiele  ma^  fein  Sinfieget  bnter  aSr^)]^eben  al^ngei^encfet, 
iDcraug  ban  feine  dcmittiff  bnbt  f^ontbleiti^  ftel^t  abgnnel^men 
—  ao.  1412  vixit  Lndeke  bon  ^emmer  genanbt  Äarge,  Äno^je. 

SMe  bon  Satle  vulgo  Äal^Ien")  Celebris  est  memo- 
ria Gerhardi  de  ^aUt,  ob  fundationem  beneficii  sanctorum 
triom  regum  in  ecclesia  s.  Nicolai,  quam  partim  fecit  ao. 
1454.  — It.  ao.  1474  consulatum  gessit  in  Raden,  celeber- 
nnius  vir  Gobelinus  de  Calle,  —  It.  circa  hoc  tempas  insti- 
tttit  Mermo  de  Calle  memoriam  in  ecclesia  s.  Joannis  äd 
Marisß  Magdalena  —  Interfttit  item  ao.  1191  fundationi  Mis- 
tensi  Öfelc  (i.  e.  Oswaldus)  Calvus.  —  Ao.  1392  vendidit 
Johannes  Brinckman  et  Gertrndis  vxor  Gobelino  Galen  2  ^et^ 
gen  Sanbe^  fflt  20<S(i^iQ.  toie  el^r  babor  sab  sigillo  Judicis  Jo- 
annis 9tnBerg^  einen  getid^tftd^en  ^ufgangl^  getl^an  bnbt  ntibt 
^anbt  bnbt  SPZnnbe  i)at  berjigen.    litt,  antiq. 

©d^nibetöinbt  genanbt  bon  ©nfe.*')  Habitarunt 
primitus  eo  loco,  vbi  ad  pomoerium  olim  habitabat  Herman- 
nus  Kannen  (ober  Mnncn)  —  Exiitit  in  Rüden  ©erl^arbt 
©d^nibetDinbt  ein  Benontbter  ^napt  bnbt  Slmntetman  in  Stuben 


4^)3ir  ©tcgel  ifl  ein  Bäfiit  mit  gtcei  CuerBaltcn  unb  über  bicfc 
ein  loott  ber  8in!en  mx  ^t6)Un  i^adb  ge^enber  ©(ä^rägBatlcn.  —  46)S)ad 
^a|>^en  ifi  im  @^tibe  oben  ein  Ouerballen  unb  unter  btefem  ein  ^ti^netb" 
eifcn  ober  ^aufolbcn,  toic  bie  \).  ©ering^aufen  filierten;  f.  ^l,  55  unten. 
47)  ^ad  SBa:^^en  belanntüd^  eine  nad^  innen  gegabnte  ©d^neibe^ange. 
^©ratibiö  nennt  pe  unter  feiner  3«i<^nnnö  eine  SWuM^rome;  öiettciijjft 
SKauttrommel?  @ine  ^bbUbung  bei  9tobend  9h;.  45.  unb  t>.  Steinen 
a;«f.  7.  9h:  2.  a:af.  17.  9lc.  12.  u.  16. 


268 

Cprout  habet  litera)  bttfet  ift  in  ©tteit^  gerl^aten,  mibt  ^er« 
man  ^nmpt,  njegcn  eine«  ©e^Iger^abe«  in  $cbbing^ufcn ;  ©ie 
©d^nibetoittbt  bie  ®aäft  at^ie  für  6^urf.  ©^ffengerid^te  bct* 
lo^ren^  l^at  er  opptüixt  a^n  bie  SBeit^eit^,  (id  est  Wfattumif* 
te)  jtt  JRflben*  ^nimolen  leitet  ©d^reibenbe  alnoäf  l^irbon  in 
archiuo  für^cinben  fein.— SSnbt  ift  ^irbei  ju  merden,  baf  auci^ 
aüt  benad^barte  ©tette  bnbt  örtere^  in  puncto  succumbentiae 
al^tt  einen  (Sl^rfamcn  {Rl^at  in  Wflben  ^ahtn  ^p^üixct  ©ic  an6f 
foti^ane«  fiele  öntcrfd^ettige  nod^  fürl^anbene  acta,  ab  ©arften, 
©d^maßcnberg]^,  SBeric,  Selide,  Salbenl^artl^  bnbt  anbeten  Ör* 
teten  bejengen.  —  5Wac^er  aber  fein  bie  bon  @nfe  gen  8Bert 
berrücft,  bnbt  ift  ©ici^arbt  bon  ßnfe  atba^  «mbtman  gett>or=^ 
ben^  circa  annum  1530.  Hie  Wichardus  fuit  vir  ditissimas, 
^ui  unicam  reliquit  filiam,  qufe  nuptui  cessit  Theodorico  a 
Plettenbergh  in  Castro  93erge^  qui  ex  hoc  factns  est  heres 
omnium  bonorum  (Snfen,  tam  Werlis  quam  Buthense  situato- 
rum,  atque  inter  cetera  decimse  majores  in  Ruthensi  agro 
vulgo  ber  grofer  3^^«^^^  tt>ie  and^  bie  ®nttere  gu  Serftrat)^ 
bnbe  mcl^r  im  8tmbte3BerIe  gelegene,  l^irl^ero  gereid^en.  —  Re- 
marcabile  ift  t^,  ba§  man  gn  äSerle  in  ber  j^ird^en,  bber  bag 
ff.  ©acramen^  ^n%  beten  bon  6nfe  fejpjel^n  @ibete  in  einem 
genfter  artig^  in  ®Iag  gebranbt  abtod^  erfinbet,  toorunter  ban 
atte  insingnia  jn  fe^en  ftel^en« 

!Cie  bon  ©raff  f  d^aft.  ÜDft^  ©efd^ted^te  bero  bon  ©raff* 
fd^aft  fd^einet,  ba§  e«  fiele«  ^abc  bei  bie  niebcren  Äird^e  s.  Jo- 
annis  berel^ret«  S^xittma^m  beren  insingnia  fielfaltig)^  al^n 
ber  aSanbt  bnbt  ^ttären  büfer  Äird^en  fein  fn«^)enbiret  geioefen 
fein  aber  biefelBen  negligentia  sdituorum,  bnbt  fonften  inju- 
ria belli  in  Abgang)^  gerl^atcn.*®)  !Deren  bon  ©rafffd^aft  S33ol^=* 
nnngl^  ift  befinbtüd^,  fei  getoefen  a^n  jefeigem  Doctoris  Hap- 
penii  garten.  SSnbt  ift  bie  lefcte  biefe«  ©efd^Ied^te«  geioefen 
Anna  bon  ©rafffd^aft,  eine  gotte«ford^tige  Prcbendaria  be§  ©tiff := 
te|  gtt  ©eifd^e,  toeld^e  toie  bmb  ba«  ^al^r  1602  ift  J)o6  erBIi^:: 
d^en,  J^aben  bie  ©atougreben  gu  Srud^l^ufen  bnbt  bie  bon  3[mb^ 
gen  gu  SBeber  bei  ^aberborne  ii^re  ©üttere  ererbet*®)  —  Ho- 

48)S)te  SBo^^enfd^tlbe  ber.  Cbel^erren  t>.  ®raff(^aft  ftnb  abgebitbet 
in  @€iberft  Url.  ©u^c  IL  Zal  1  —   «)@€iberö  S)t>ttajlcn  €>.  149. 


269 

rnm  insiiigne  suspensum  videtur  Susati  ad  parietina  s.  Pa- 
troculi  et  fratrum  Franciscanorum. 

35tc  üon  Sangcftrotl^.*^)  Ao.  1404  vendidit  Conra- 
dtis  de  Sangeftrot)^  comiti  de  dtit^txii),  castrum  in  Öfter* 
(S^ben  cum  adpertinentiis«  —  Invenio  in  libro  memoriarum 
haec  sequentia:  Dominica  ante  Bartholomsi  pastor,  capella- 
nus  admoneant  adstantes  orare  pro  Friderico  de  Sangftrotl^ 
et  Adelheida  uxore,  Conrado  de  Sangcftrotl^  et  uxore,  pro. 
Henrico  de  8an8cftrot]&  et  pro  tota  parentela.  —  Alio  item 
loco  ejusdem  libri:  Dominica  ante  conceptionis  Mari®  pera* 
gatur  item  memoria  genealogi»  de  Sangl^ftrot^^  nominaümi 
de  ambone,  ut  supra  dominica  ante  BartholomsBi« 

35tc  t)on  Sß  c  d^  1 1  e  tt  ft  c  b  c.'*)  Ex  hac  familia  fuit  qui- 
dam  Hermannus  de  Nechtlenstede  vir  egregius,  qui  gesgit 
ao«  1363  consnlätum  in  9?übem  —  Deithardi  de  ^ted^ttenftebe 
memoria  habetur  in  Ecciesia  s.  Nicolai,  mense  Febniario« — 
anno  1392  fuit  consul  in  Stuben  Fridericus  de  9tei^t(enftibe. 

bettelet  gnt  ©d^tindtoormb.")  H©c  familia  vi- 
gint  maxime  in  Rüden,  circiter  annum  1350.  —  Horum  in* 
singne  videtur  in  fenestra  chori  s.  Joannis  supra  repositd- 
rio  Tenerabilis  Sacramenti.  — Ao.  1362  fuit  consul  in  Rü- 
den Joannes  bettelet  —  ao«  1404  vixit  Theodorus  bettelet 
Theodori  filius«  —  Ao.  1427  vendidit  Fridericus  tetteter  Ar- 
nolde Slfl^ufen  bona  qu»dam  in  Sorbede. 

©ogrebcn.*®)  ©ein  mibt  Sorgmfinner  jn  5Rüben  ge* 
toefcn,  l^aBen  gn  9tüben  Seltne  jn  conferiren,  fo  ba  fein  Slffter^ 
lel^nc  Serenissimi  principis  Coloniensis.  S3et  beten  ßm^jfend* 
nfi§  ober  Investilura  fte  fd^n)eren  mügen,  baf  fic  SRüben  tot>U 
tcn  tl^renu  bnbt  l^olb  fein.  SÖBte  mt^r  ber  ^od^^^ßbet  bnbt  ge^^ 
flrenger  ^err  3[o6ft  ©tetl^erid^  ©ogrebe  ao.  1628  fetter  l^at 
entbedet,  geftalbt  el^r  ^a^mtn^  bero  ganbtfd^afft  eilige  Sont* 
^>agnien  JRl^euntere   bnrd^  JRübefd^e  gelbmarle  gu  bergetetten 


50)S)er  aöa<)]|)enf^ift>  ifl  fc^räg  rcd^t«  tti  atöci  ©firftcn  gctJieiU. 
2)ie  untere  ifl  ein  @^a(^felb.  -  •'^i)!3)ad  Siegel  ein  git\df]d^ntit^  beut« 
f<^ed  ^eu3  mit  4  ©trabten  gtoif^en  ben  $[rmen.  —  ^i)i)o»  SBo^^en  ein 
^effel^afen.  9ioben«  9{r.  55.  -  53)  s.  btd  \dftoax^  abtange  8a(feti 
i*er  fenfrec^te  «PfaW«  ^t>Un9  ^x.  "^ 


270 

Koatix  Bcfteöct  önbt  xäf  «ranbt«  ^l^r.  ®cftr,  f)ai  gebcttcn,  fre 
bogl^  t>tc  SSeforberungc  tjerl^engen  tootten,  ba§  bero  grih^tc 
mdd^tc  gcfd^onct  »erben;  tODrauf  btefcfte  in  ^räfenfe  bttbt 
Wtr(i)bnv!t>t  §errn  ganbtroften  iJribertd^en  ijon  iJütftenBergl^  in 
sßdibas  Hunoldi  ä  Loen,  tnil^r  gut  ^ntl^tDort  gegteben,  ba§  fie 
l^irju  i)crbunben  fid^  vigore  prasstiti  juramenti,  bcfünben. 

Die  t>on  SKefd^ebe.**)  5Düge  l^aben  t^re  SBorniungl^ 
gel^abt  bei  s.  Joannis  Ätrd^obe,  atoild^e  ao.  1391  ©obbcrt  bon 
äÄcfd^ebe  mt>t  bcßcn  §u§frati)tt  ®ofta  öd  est  Augusta)  »ort 
JBfiren,  l^aben  berfauufet  gl^rnfrtbc  \>on  ber  SRol^üen.  5Rad^r 
tft  fie  al^n  ble  ®ret)en  al^ngerl^aten,  bnbt  \)at  fie  ^unolbt 
®rci)e  beneficio  s.  Annse  in  ecclia  inferiori  conferiret.  —  SSHt^ 
fcj^ebe  autem  familia  antiquisima  est,  et  perhibetur  Gobelinus 
de  Meschede  ao.  1248  interfuisse  transactioni  habits^  in 
@(i^nterlile  pago,  inter  Conradum  Arcbiepiscop.  Colon,  el 
Engelbertum  Osnabragensem,  prout  Gelenius  asserit.  Ao. 
1191  interfuit  Mistensis  Ecciisß  fundationi  Herboldus  de  9)2e^ 
fd^ebe. 

öon  Setningl^ttf  eiu*^)  Anno  1389  Arnoldus  de  Set* 
ningl^ufen  93crg]^man  ju  Stuben  interfuit  fundationi  beneficii 
s.  Georgii« —  Ao.  1482  Wilhelmus  et  Theodorus  fratres  de 
IBertngl^ufen  vendiderunt  aream  suam,  quam  olim  in  Castro 
Stutenborg]^  primores  inhabitaverunt,  sororibus  angustinianis 
in  9{üben^  quse  eandem  pro  horto  adhuc  obtinent  et  exco*- 
lunt.  Litera  super  boc  in  sororum  continetur  archiuo. —  Ao« 
1463  vendidit  ®obert  bon  Serningl^ufcn  btte  Äotfttbe  aufm 
JKrd^l^obe  gn  ^Iten^^Sifiben  —  Haec  familia  postmodum  mi- 
granit  in  Menzel  pagum,  atque  ultimus  hujus  nobilis»mffi  fa- 
mili(e  fuit  Anthonius  de  93erntng]^ufen^  qui  circa  annum  1639 
obiit  in  ©delBorn  ad  Lippiam  amnem. 

S3onenf:t)tt  1^.^®)  H»c  familia  multa  militari  gloria  est 
prffisingnis,  quando  qnidem  Marckense  chronicon  inter  cse- 
tera  perhibet,  quod  Tbeodorus  ä$oQenf)}ttl^  miles  gloriosus 
ao.  1260  edomuit  et  expugnavit  oppidum  Lünen  et  Camen 

^)^ttgi.  ©etBer^  S^t^naffen  @.  257.  2)a9  SSo^^en  Ui  ^o* 
f>tn%  9hr.  64.  —  55)S)ad  bieget  ibei  StoBend  92t.  35.  -~  M)^d 
SBo^^en  bei  to.  Steinen  2:af.  18   9h.  4.  u.  19.  9h:.  9. 


271 

excussit  sub  Engelberto  Comite  Markensi«  Fuit  autem  iis  in- 
ter  comitem  hunc  et  Ludinghusen  condictos  Wulff«  Vliimus 
famili»  Vollenspiih  sepultus  inuenitur  in  St^ineren  Harkensi 
pago,  pront  id  reperi  ex  incriptione  cyppi,  prope  altare  Ri- 
nerense.  —  Ao«  1417  fuit  Consul  Rüdensis  Rudolphus  ^oU 

35ic  bon  Srucrbingl^uf cn,  hjeredes  et  milites  in 
Miste  condicti  antiquitus«  Sie  bö§e6  ®t^äfU6)tt^  SertramB 
t>nbt  Stnfcta^  Bei  irftcr  büger  ©tabt  gunbatton  ao«  1178  ^a* 
Ben  BeigetDol^nnet,  aud^  fiele  beneficia  bem  ®otte«]^aufe  in 
SKifte  conferirct,  fotci^e^  l^aBe  fd^on  oBen  angebeimtet.  ^ngelei«' 
(Sftm  i)äbm  fie  büfer  ©tabe  äsebefttgungi^  anä}  breftid^  Befor* 
bereu  l^tetfen,  toie  il^r  insingne,  ba^ero  jtotfd^er  ber  öfter  bubt 
^aäfipoxtzn  atnoäf  (ä)n  ber  ©ta^mauuren  2to>eifa(i^tg]^  ai^ngei^ 
get")  iDüge  l^aBen  anäf  ü)xtn  sedem  gel^aBt  aufm  Castro 
negft  Bei  ber  Öftemt)ort]^ett ,  aufm  ©tel^ne  genent,  bal^ero  ber 
fflrucrbtnger  iöergl^  bereu  ^^egcne  feineu  5Wa^nien  Belauftet  — 
5Dfi|  ©efd^Ied^te  ifat  trcflid^e  öl^ralte  gei^ue,  inmafen  bie  Äir^ 
d)t  jn  aSettd^e  aB  i^nen,  tote  aud^  fiele  tu  SRüben  treflige  gel^U:* 
ftüdEe  ))nter]^aBeu.  —  Fuit  quandoque  opulenta  hsec  familia, 
prout  invenio  quod  Arnoldus  de  Sruerbtugl^ufen  et  Iliana 
vxor,  trium  inolarum  extiterunt  hseredes,  quarum  du»  in 
profloente  Hoena,  vna  in  Ütigfd^nei  riuo  fuerunt  situat®. 
Vixerunt  ao«  1472,  —  Ao»  1411  Joannes  a  Sruerbiug^nfen 
^apt,  hypothecavit  tria  jugera  agrorum,  quatuor  aureis 
rhenensibus.  —  Ao.  1383,  Arnoldus  de  ä3ruerbtug]^ufen  ven- 
didii  Conrado  Nevelungb  septem  jugera  22.  aureis. 

!QSBBer  alias  !&öBBeral^u.^^)  Horum  domus  situ- 
ata  fuit  in  paroecia  orientali,  prout  antiquissima  structura 
adhuc  ao.  1620  superfuit,  sed  postmodum  desolata,  jam  hor- 
tom  dedit  Jolianni  Stellman  sutori.  —  Ao.  1405  vixit  con- 
sul Göddert  de  Döbber,  vir  insingnis  —  ao.  1421  vixit  Ru- 


^7)!S)et  ^erattdaeBer  l^at  e«  in  ben  1820ger  Sa^ttn  bort  noifi  ge« 
fe^en.  2)er  Sa^)>enf4tlb  ifi  ^nxäf  eine  fenfred^te  Sttiie  in  2tt>ei  $älften 
aetBeiU,  t9Pt>on  bte  jur  dlec^ten  ein  ©d^ad^felb  entl^ätt.  —  &8)2)te  ^amu 
fie  fül^Tt  einen  \<SftäQ  rec^tf  gel^enben  Breiten  OuerBalfen  mit  9leBenf&ben 
int  @^i(be. 


272 

Ihenffi  Henricus  de  Döbber.  —  Quidam  hnjus  fiiinilie  pwt^ 
modum  migrarunt  in  civitatem  Gesekensem.  Ynde  Hoel^s 
ibidem  ad  pomoerium  amplissimus,  nomen  sortitus  eist,  bero 
^Sbittzu  —  Ao.  1421  viguit  pr»positas  in  Selid^e  ®i^l9^t 
^Sibhtx,  vnde  domus  praepositarse  videtur  nomen  ber  !£)Bb- 
bcrct  accepisse. 

t)pn  JRl^cmbUngl^ufett«^®)  Inter  alios  ao.  1360  vt- 
xil  in  9Wlbett  Arnoldus  de  JRl^tniMnifll^itfcn.  —Ab  hac  faml- 
lia  viaarium  ad  civitatem  Radensem  adhuc  nomen  retinel: 
ber  rl^fanbUttgcr  SEe^d^* 

iM)n  ©öd^ttoj),®®)  S3orgmetincr  in  JRübcn,  l^aben  ge* 
tol^onnet  bei  §ernt  ganbtcümbt^urn  SSel^aufungc  in  JRfibeti; 
fein  alno^  bntcr  60  ^a^rcn  au^gcftorbcn* 

!E)ic  i)on  ?)etfd^cn.  !Dü|c  filieren  in  il^rcn  insingni- 
bus  einen  auffteigcren  ©eipotf,  faft  »ie  ein  (ginl^orne/t»ie 
l^tnbet  bem  l^ol^cn  altari  in  s.  Joannis  nicbercn  Äird^en  fte|ct 
jtoeifad^  i^m  ginfter  gu  erfel^en,  8D&  bü^en  bellten  bie  ©Jr^ 
fere  9Hten=  bitbt  SWen^eifd^en  il^rcn  9?amen ;  il^tc  (Srbcn  fein  ge^ 
»efen  Äcttelere  genanbt  ©d^ßncftoormbe/  ab  benncn  bic  <&fb== 
fd^aft  auf  bie  S38rcben  ift  beritjiret.  —  Anno  1359  Consüla- 
tum  gessit  in  Rüden  Gerhardus  de  f)eifd^en.  —  Ultimus  hu- 
jus  familisß,  nomine  Heydenricus  de  Yeischen  sepultus  filit 
in  templo  Franciscanorum  Susati,  ante  medium  altare,  prout 
inscriptio  cyppi  indicabat,  generosum  hunc  virum  ibidem  cum 
insingnibus,  vti  vltimum  celeberrimae  familisB  ao.  1484  äe- 
puhum  esse.  Sed  postmodum  cippus  hie,  permissu  fratrum 
coenobii,  in  usum  aliorum  defunctorum  cessit,  atque  sie  in^ 
curia  hac  admissa,  memoria  hujus  celeberrimi  viirl  periit« 
Dolendum  est  incuria  hujusmodi,  pltirimarum  nobiUssimarum 
famüiarum  memoriam  deperire« 

©d^aben^  gnt.  göbenberg  ober  ©d^toebingl^u^ 
fett.®*)  Ao.  1384  vixit  in  JRflben  Castellanus  Nülkinus  ©einübe 
genanttbt  bcn  ©(i^lDebingl^ufen/cum  filiis  Euerhardo  et  Theo- 
dore. —  Hseredes  herum  habuerunt  quandoque  curtem  Öling- 


5»)@ie  filieren  ein^ti  Heineti  S5oöcl  mit  jufamwettgclcgtcrt  glfigeln 
itn  ®^tbe,  —  60)3f^r  Sa^:|)cn  ein  »ogd  mit  auöge^annten  giügctn. 
•—   6')2)a«  ^appm  bei  81  oben 8  9lr.  29. 


278 

luaanaiii,  qu»  postmodutn  revenit  ad  3§t}ige(  familiam^ 
ftmil  id  antique?  docent  liter®. 

»on  ^^ptrtn^^)  Ao.  1392  floruit  Fridericus  de  $c- 
ptxm,  militari  gloria  praesingnis.  Ao  1409  vixit  Rabanus 
de  ^tptttn.  —  In  archiuo  Rudensi  Bcflnbct  fid^,  ba§  in  anno 
1453,  ^ttman  bnbt  3Kagnuö  ©cfcrfibcrc  bon  §e^)etcn,  fid^  jicgen 
blc  t>cii  Siübcn  fd^riftttd^  ^bcn  rctjctftret,  baf  fic  nid^tö  »et- 
ter  (prout  fert  tenor  literae)  jcgcn  bte  ton  JRäbcn  tooöcn  mtbt 
JRown  ober  Sictben  l^anblen,  e^eban  bnbt  bci)ore  pc  tl^ncn  jO^n 
©olbtgulbett,  »eld^c  fie  in  transactionis  vim  l^etten  em^ifangen/ 
»tbet  erlad^t  l^ctten.  SBic  fid^  ban  aud^  bepttbet,  ba^  fie  fo* 
tl^ane  10  ©gl.  lieber  erlad^t,  bnbt  totber  geiatibc  gctoorbeti 
fein.  —  Ao.  1421  l^abett  dtam  Don  ^tptnn,  SIetfc  feine  ^u^* 
frati)  fambt  il^ten  SEod^teren  S3elefen  t>nbt  ©tenfefen  fid^  mibt 
Scif)m  5ftct)elunge  t)Ber  eilige  ©treibe  »ergetid^en  —  Jidem  con- 
joges  ao.  1418  vendiderunt  Brunstenio  ©d^tDinben  novem 
jugera  liberorum  agrorum  28V2  aureis.  lit.  antiq. 

^nmp  gnt.  bon  Ob  in  gen.®®)  Slnfe  fielen  beflnbtligen 
docnmentis  ftel^et  gu  erfel^en,  ba^  bie  dtvtmpt  castrenses  Bu^ 
Oienii  fein  getoefen,  tt)ie  id^  bercn  §eren  ©roften  ^emtan 
Ämn^>fe  jur  SBel^nne  eilige  ijal  mibtgetl^eüet,  toeld^er  biefeftc 
git  l^ol^r  ßl^re  in  5Danlc  l^at  crlennet  bnb  anfgenol^mnten.  — 
ao«  1401  Visit  hie  Rotgerus  Rump,  ein  benombter  Stnapt  bnb 
S3i>rgman  jn  9{üben^  beffen  memoria  in  s.  Johannis  ^rd^en^ 
is  augusto,  crastino  Bartholomiei,  tt)irbt  gel^alten. 

bo^ber  SKol^nen®*)  H©c  farailia  ex  antiquis  syngra- 
phis  et  docnmentis  apparet  fuisse  ditissima  inter  Burgiacos. 
Yltimi  hujus  familise  inhabitarunt  pervetustum  istud  burgium 
in  coemiterio  Alten  Rudensi*  —  Ao.  1407  ^at  Sl^renfribt  bon 
ber  2Kol^IIen  belel^net  Qo^an  ©elelman^  mibt  einer  l^affien 
^ot>c  gu  aWifte.  —  Ao.  1436  vixit  JRenfriebt  bon  ber  SWol^l- 
len  ein  Sorgman  gu  JRüben  —  Nota  ber  gel^ntfreier  $off  gtt 
aiten*5Räben  ift  gn  »el^uf  ber  ©tabt  SRübcn,  bon  ei^renfribe 
»Ott  ber  SKoPcn  gelauufet. 


^^)S^x  @tcael  eine  Bxö^tl;  int  ^fattbeatf^cn  ^e^e  genannt.  — 
0)3^r  ©a^^5ctt  bct  Stoben«  9»^.  70.  —    «4) 25a«  Siegel  Bei  t>.  ©tei- 
»en  Xal  58.  9h.  3. 

18 


274 

t>«>n  ©affenborff ,  condicti  SSredetfcIbt  Aa 
1367  vendiderunt  Florinus  et  Friderictts  fratres  de  ®a^m^ 
botf  Brunsteiüo  de  Molendino  curtem  in  (^odefölberg]^  profie 
Stlten  JRüben.  —  Ao.  1350  vixit  Cos.  Fridericas  de  ©affßm 
b^rf^^)  —  Patricus  de  ©affcnborf  instituit  meraoriam  in  tem- 
plo  s.  Joannis,  et  insingne  Sassendorfiorum  in  fenestra  ehori 
dextro  latere  est  videre. 

gotourtoalb t/®)  fein  Sorgmenner  in  SRöben  ^tm^tn 
tele  bau  üi  ao.  1477  ®o^toin  fiumalbt  ein  SBorgmaim  g» 
Siübert  toirbt  gcncnnct.  —  Ao.  1366  vendidit  Fridericas  de 
Sassendorf  Theodorico  et  Goswino  fratribus  Ltirwaldt  bona 
8ua  in  campis  Suttorpianis  sita,  prout  Sassendorff  eadem 
h»reditarie  ab  Heynemanno  ä  Loen  obtinuerat.  Ex  Itleris 
antiquis.  —  Fuerunt  item  Suertoalbt  domini  cujusdam  molen*- 
dini  in  Moena.  —  Postmodum.  migravit  hsßc  familia  in  ^ond^ 
laufen,  ubi  rudera  castri  supersnnt  et  insingne  horuni  in  tes- 
tudine  templi  Honckhusani  conspicitur. 

D^n  Soenn.^^)  Ex  hac  familia  vetusta  satis  hoc  loco 
invenitur,  et  fuit  ao.  1322  buc  in  vivis  Hermannus  a  Loea 
Cos.  civit  — Ao«  1366  fuit  item  in  vivis  Heynemaiinus  ä 
Loen.  —  Ao.  1470  vendiderunt  Godefridus  ä  Loen  et  En- 
gela  vxor  Joanni  Hotteken,  benSmn)[>f. — Invenio  alibi  quod 
Gotscbalcus  ä  Loen  vixit  in  ^l^ufen  diocesis  monasteriensid 
oppido  et  usus  est  insingni  monocerotis;  fuit  hie  vir  exi- 
mius.  — Tradit  Cleiasorgius  in  suo  Ghronico,  quod  cirdler 
annum  Dni  1240,  quidam  Rolandus  ä  £penn  interfuerit  fun- 
dationi  monasterii  campi  s.  Mari» ,  puto  huno  Loeft  eum 
fuisse.  Est  vero  fundatum  ab  Hermanne  comite  de  Catze»* 
ellenbogen,  episcopo  Monasteriensi,  qui  et  Collegia  ss.  Mar- 
tini et  Lttdgeri  in  vrbe  Moaasterieosi  fundavit.  —  Perhibet 
Leuoldtts  Northoff  in  suo  chronico  Marckensi,  quod  ao.  1277 
f^^tiiil;  quidam  Hermannus  de  Soenn,  qui  ipsa  omnium  Sano- 
loruni,  Engelbertum  comitem  Marcanum  versos  TecklenbiH^h 
eunlem,  coUectis  complicibus  cepit  et  viginti  quinque  vulne- 


«&)©ettt  Siegel  M  toen  etciticti  Xal  53.  9hr.  4.  —  66)S)a« 
XBo^^n  (ei  9loben«  9^r.62.  unb  t>,  @teitien  £af. 46. 9h:. 2.  —  67}2><i« 
SSa^^en:  et»  auffieigenbed  (Sin^orn  Ui  t).  Steinen  Xal  8^.9ie.  d« . 


275 

iribus  coBfectum  in  SSrebelODtt^  deduxit,  ybi  plus  ex  moe-< 
fstnre,  quam  vubierum  dolore,  ipsa  s.  Othmari  die,  pie  s.s. 
M^haristia  sumpta,  obiit,  Euerhardo  filio  relicto,  qui  corpaa 
pHtris,  aroinatibus  conditum  in  (EappcnhoT^i)  sepelivit,  et 
S3irebeDortl^  castrum  destruxit.  Hie  Euerhardus  postea  ao. 
t288  ipsa  s.  Dionysii  oppidum  Werle  obsedit,  ad  ditionem 
compulit,  murosque  et  fossas  solo  co^quavit.  —  Perhibet 
Levoldus  Northoff  in  suo  Markensi  chronico,  quod  quidam 
militari  gloria  praestans  vir,  Hermannus  de  Lo3n  ao.  1277 
eomitem  Tecleburgicom  captivaTit  et  24  vulneribus  affecit, 
Tnde  et  mortem  appeciit. 

IJrcfefen.*»)  Qä)  befinbc,  \>a%  ein  ©ttett)^  ift  ctttftanbcjt 
mtsx  (Sotbtctt  bc  aShreben  p  {R^etbercn  m't>t  ^abtbetgc,  tUt 
e|ti(i^c  Seltne,  »orübcr  ban^ol&ön  öon  ^abtbetgl^  erioetfct,  bafe 
ti^  Seltne  Betjot  l^oben  ©obcfrtbt  t>on  JRüben  öttbt  feine  (gr* 
beti  gel^obt,  toeld^e  fie  al^n  §etnian  grefefen  l^aben  t>txtam^tt 
!Dfi|er  grefclen  f)at  fic  ^Pobtberge  nad^er  aufgetragen,  önbt 
l^ben  fie  bie  ^abtbcrge  »ewirfet  t>nt>t  fein  atfo  ad  serenissi- 
Bmm  al^getl^aten.  fjrefelen  aber  l^aben  nad^cr  gu  Slel^entb 
getool^nitet.  —  Quidam  Joannes  grefefen  fuit  militari  gloria 
celebris  in  belle  Susatiensi,  sub  archiepiscopo  Theodorico 
ide  JHorsa;  qui,  cum  Yeischen  pagum  in  Susatensi  territorio 
Buxiiio  Belekensium,  Ruthenensium  et  Hirtzpergensium  con-» 
cremavit,  ä  Susatensibus  cum  43  asseclis  captus  fuit.  Per-- 
lilbef  autem  chronicon  Susatense  quod  quatuor  solum  nu- 
mero  Susatenses,  hanc  parti  sint  victoriam  et  praeter  qaa- 
draginta  tres  eaptlTOS,  quadraginta  octo.equos  in  prsedam 
oMnuerint. 

@reöen.**)  Ao.  1462  vixit  Hunoldus  Greve,  Procos. 
Rudensis,  quando  civitati  vendidit  molendinum,  bie  Srante« 
ÜBDl^tte  genennet  Fundavit  hie  principaliter  altare  s*  Ann« 
in  eeclesia  s«  Joannis  et  collaUonem  instituit  pro  iamilia 
Bambsbeck.  Hie  seditione  postmodum  mota  in  9tAben,  mi- 
gniTit  Werlas,  vbi  itidem  plebem  contra  drossatum  Wichar^ 


68)3)48  ©a:^^)cn:  im  (gkjllbc  «n  Cucrbatfctt,  untet  »cttijcm  bwi 
euxnt  im  ©reietf.  — •  59)S)a«  SBa^!|)en:  ein  ^d^ilb  mit  einem  Ouerbalfen, 
über  lo^en  ein  l^albe0  Kleeblatt  t^etbocfiel^t. 

18* 


276 

dum  ab  @nfe  et  Salinarios  concitavit^  maiialtiiiMlue  fowsrHEI«^ 
rnm  litium  extitit  auctor.  De  hoc  Ruthen»  ittud  l«itum  fok 
diverbium : 

$)unoIbt  ®rct)c, 

b^  ¥^  S^^*^  ^^^*  g^^^f 

®o  »tuen  totr  t^me  nd^mcnen 

"^at  Äalf  mit  bet  Äo)^ 

SBnbc  bic  §örbt  bart^oJ*») 
Hie  habitavit  pone  coemiterium  inferius,  prout  superiui?  re- 
latum. 

^icbcfuttdVO  Haec  farnilia  fuit  pia  et  prsedives, 
vnde  diversa  altaria,  prout  superius  satis  indicavi,  hie  pie 
fundaverunt  et  mercedem  «ternam  extra  dubium,  ÄDeo  «I- 
tissimo,  in  aetema  gloria  reportaverunt.  Floruerunt  potissi^ 
mum  annis  1400  circiter  et  sequentibus. 

W>  bilden  fcigenbenn  ©cfd^Icd^tercn  f)oi  bte  Insingnia  mä)t  bBcr* 

fommen  fönnen,  fein  jeboc^  anäf  Sorgmenner  tl^etleö  bnbt  für- 

l^etttge  (Sintool^nnerc  büger  ©tabt  genjefen. 

®te  bon  Äcblingl^ufen  genannbt  SSal^te^jage. 
Ao*  1353  extitit  in  vivis  Carolus  de  Äebltngl^ufett ,  vir  mili- 
tari gloria  celeberrimus 

©roften.  Ao.  1363  vixit  in  Rüden  Henricus  ÜDrofle 
Senator,  lit  antq.  —  Ao.  1442  fuit  hie  Consul  Erenfridus 
SDrofte. 

bom  9l5be.  Ex  hac  familia  Ruthena,  oriundus  fiiit 
Joannes  bom  StSbe^  qui  ao.  1444  durante  obsidione  Susa- 
tensi,  ibidem  consul,  strenue  se  contra  hostem  prsestitit, 
prout  Susatensis  perhibet  chronica. 

bon  (S^erbindl^ttfen.  Invenio  quod  ao.  1339  exti- 
tit Consul  in  Rüden  Rudolphus  de  @^erbtng^ufen. 

SKarätt) orbin d,    Ao.   1363  vixit  in  Rüden  iHacko 

Marckwordincks;  vir  multum  devotus  et  pius. 

.  SButff  gnt.  bon  Sfibtngl^ufen.    Döß  ©efd^Icd^te  ^at 

«ffinitetl^  ntibt  ber  bl^ratten  Wüti^enborgi^  gcl^aBt.    anmalen 

td^  SBranbig  in  anno  1631  auf  5Kunbe  bc§  l^od^ebefgeBprtt  gc* 

'?o)(gtne  ^effere  SBerflon  oBcn  @.  67.  —  '02)a«  ffia^^sen  ifi  ein 
€^(^i(b  mit  einem  fd^rfig  re(^t0  ttegenben,  oben  gesinnten  Ouerbalfeti. 


277 

ft«e;a^  t>nbt  ^oc^gelarten  fetten,  $ern  Qoffan  SButoed  jur 
götd^tcn  p.  m.  ßtfcgcfcffcnen  in  5lrn||)cr8]^,  ff  ob  öcrftanben, 
toie  Qffx  ©cftrcng.  Bei  i^rcr  Seltne  investitura  ä  serenissimo 
Principe  Coloniensi,  auf  9tÜbcn  tijcrbcn  bceibct.  i>ft  [onften 
büge  familia  antiquissima  in  Westpbalia.  jDal^ero  aud^  En- 
nertzelius  et  Letznerus  biefe(6e  mibtfe^en  inter  primarias  et 
antiquissimas  familias  veteris  Saxonise  seu  Westphalise;  ge» 
lei<!^  2ippt,  33ürcn,  SEed cltorg)^ ,  ©tcinforbe,  Sruncfl^orft  et 
caeteris  etc.. 

öon  ber  8^t^.  Ao.  1363  vixit  Conradus  de  8^t^  ser 
oator  Rüdensis.  Hoc  anno  vendidit  Uermannus  Vogt  Gode- 
frido  de  2\f%  Gobelini  filio  hortum,  curtim  ac  totalem  are- 
dm  cum  suis  adpertinentüs  et  annexis,  sitis  in  oppido  Rü- 
den juxta  portam  indaginis.  —  Anno  1394  fuit  in  vivis  ©er« 
^arbt  ^on  ber  g^tl^.  —  Ao.  1412  extiüt  Godefridus  de  ii)tit 
Rüdensis.,  qui  fuit  Canonicus  ad  s.  Seuerinum  Colonise,  et 
contulit  niulta  beneficia  ecclesiee  s.  Nicolai  et  principalis  fuit 
fundator  beneficii  s.  Vincentii,  prout  elucet  ex  citata  supe- 
rius  fundatione. 

Don  3SIbe  condicti  Erpes.  Ao.  1307  fuit  consol  in 
Rüden  Godefridus  de  ä3Ibe.  —  Ao.  1333  celebris  fuit  hie 
Gobelinus  de  Vlde. — Ao  1389  vixit  ilera  Gobelus  de  Vlde 
-TT  Ao.  1372  extitit  consul  Rüdensis  Gobelinus  de  Vlde.-r- 
Ao  1363  fuit  Senator  Joannes  de  Vlde.  —  Ao.  1407  ven- 
didit Hermannns  de  Vlde  Mennoni  Wekelmann  decem  jugera 
agrorum,  (eint  {(einen  ^imiä/tn   sedecim  aureis.  lit.  antiqu<e. 

^etterat^.  Invenio  quod  ao»Dni«1362  Engclbertus 
^etterat^  famulus,  caslellanus  in  Rüden,  uli  fert  tenor  lilter®, 
porrexit  in  pheodo  Joanni  92e^elungl^  duos  mansos,  quorum 
unus  Situs  est  in  campis  villaß  Slt^ften^  alius  vero  in  äßeefte 
cum  pertinenlibus  nemoralibus,  bisce  niansis  attinentibus, 
id  est  &ä)*  ober  ß^ttoerflj. 

SJie  ^on  (^ffele.  Perhibet  Joes  Gehlenius  quod  ao. 
IS^l?  interfuit  Arnoldus  de  (Sffele  transactioni  inter  Engel- 
bertum  et  Godescbalcum  de  *ißabtberg]^^  ratione  infeudationis 
arcis  Padtbergianae ,  quae  habita  est  Ruthenie  anno  prfeme- 
morato«. 


278 

)9on  ^ebbtngl^ufen.  Ao.  1338  füit  consiil  inRidea, 
Gerhardus  de  ^ebbingl^ufen.  —  Ao.  1191.  interfttit  cosser 
crationi  eclesi®  in  SKiften  Herboldus  de  ^ebbittgl^afen,     • 

bon  SSrunningl^itfen,  Hi  olhn  fuenint  bseredes  \>t% 
Äfd^cnt^ale« ,  bal^ero  bct  tractus  alncd^  btc  SBtftnnlngl^itf« 
®Tunbt  »Irbt  gcncnnet.  —  Ilem  ber  SBrunnmfcr  ^off  in  ao. 
1450  alnod^  per  literas  n>irbt  benennet — Memoria  Deihmari 
de  S3rünning]^nfen  celebratur  in  ecdesia  s.  loannis,  Janufi* 
rio  mense.  —  Item  ao.  1517  cnrtis  93runnin^ufen  «luperiiis 
apud  Misteiisem  pagnm,  fit  mentio. 

bon  ©d^neborbindi^ttfen.  <g^  befinbet  fid^  ein  85er* 
tta^  in  archivo  nostro,  gtoifd^en  ben  ©cbrüberen  \>xm  ©d^ne- 
borbtttdl^ufen  bnbt  ^abcvingl^ufen  ratione  limitum  bew  ^öbe, 
bnbt  crfd^einct,  ba^  bic  Sanbttoel^r  ah  bem  ^otterbrod^eö  :@i* 
|>en  l^inab  nad^  ber  nittteler  SRü^ßen  auf  ber  SKJl^ne,  ba^^ero 
i^ren  a3l^rf))rungl^  l^abe.  —  Dederunt  autem  fratres  de  ®6fwt* 
bcrbtndl^ufen  quotannis  ad  Michaelis  de  molendino  suo  in 
curiam  Budensem  15.  denarios;  ex  libello  perantiquo  red- 
dituum  civitatis.  —  $aben  büfee  ao.  1350  betgetool^nnet  einer 
SSmbjtl^ungc  bero  SRübtfd^en  SSelbtmarde,  bnbt  bel^aftet  ob  t^* 
ncn  ber  ©d^ncborbtnger  35erg]^  feinen  5Ra]^men* 

S)ie  bon  ^abertngl^ufen.  invenio  itidem  ex  libello 
memorato  prouentuum  et  mulctarum  in  Bdden,  pront  est  in-* 
scriptus,  quod  Hermannus  de  ^aberingl^ufen^  annuatim  de 
sno  quoque  molendino  in  curiam  ad  Michaelis  solvit  sex  de- 
narios.  —  g[ft  bermuti^ttd^,  ba§  tl^re  SBol^nnunge  fei  ge)»efen 
al^n  ber  ^atl^mefe,  vbi  visuntur  ruderum  vestigia,  ad  agrum 
Martini  Otten  p.  m.  bnbt  \iz}:iCi\,itt  <A  i^nen  baö  §abertnger 
gelbt  feinen  Slal^nten. 

!Dte  bom  ©tel^ne.  Ao.  1359  Ooruit  in  Rüden  Rici- 
nus deLapide,  vir  mahgnanimus  et  pius.  —  !Dte  bom  @tei^e 
^abcn  bie  bon  ^aberingl^nfen  geerbet,  toie  beflnbtttd^  ift. 

erlebe.  Arnoldi  de  (Sglebe  memoria  habetur  in  o€- 
clecia  s.  Nicolai  prout  vxoris  ejus  et  hseredum. 

(£If<)e.    Ao  1369  vendidil  Eberhardus  de  ®||)e  ifna^>e 

•curtem  suam  in  SBeifebe,  Ludekino    de  Molendino   —   Ao. 

1214  Hermannus  de  Elspe  interfuisse  perhibetur  ab  Aegidio 


279 

Glielenio,  transactioni  inter  Godefridum  coniHem  Arensper- 
{T^Ksem  et  coenobrani  (Srafffd^aft  ratione  donatanim  deeima- 
rom  in  SBarftcn. 

öon  Allagen.  Ao.  1341  fuit  celebris  in  Rüden  Gi- 
mlbertus  de  5lßagen.  —  Ao  1378  Anthonius  de  SCÖagcn  vir 
insingnis  exMU  —  Ao.  1322  Lubertus  de  SlQagen  consul 
Büdensis ,  Consensu  Gobelini  SBuImung^,  Hermanni  de  Soen 
Joannis  Renfridi,  Giselberü  de  Ättcflingljufett,  Henrici  de  !j)re* 
j>er  et  Conrad!  de  (Sffclc,  dederunt  liberam  domum  fratrum 
minorum,  vt  orarent  pro  civitate.  Docum.  antiqua. 

t)oit  @^:))en.  Ao.  1458  celebratur  memoria  Joannis 
de  Eppen  Cos.  Ruthensis« 

^orbontng]^,  Ao.  1385  gessit  in  Rüden  Consulatum 
Conradus  Porboning.  —  Memoria  Christin©  de  'ißcrboning]^ 
et  hsredum  celebratur  in  ©de  s.  Nicolai.  —  H©c  familia 
postmodum  sedem  fixit  pone  Werlas,  in  vicinia  domus  93ffe« 
Un,  ubi  adhuc  visuntur  rudera  et  locus  ex  familia  nomen 
bcro  ?ßoTfco»tng]^ot)C  retinet,  gg  l^aten  bic  i)on  Sübmgl^ttfen 
gcnanbt,  bü^cn  ®x%  nad^cr  gectbet,  bubt  ift  l&ei  ber  ©oiftifd^cr 
Sel^be  berftl^cuttret.  —  Alibi  invenio,  quod  Wilhelmus  dePor- 
boningh  et  Ludewicus  de  93ffelen^  fuerunt  schabini  Werlenses. 

5Die  wvi  §oI^ laufen.  Ao.  1401  vixit  33artl^oIbu^  de 
^olfel^ufctt,  miles  Rüdensis.  Slfbol^  l^at  Scrnl^arbt  t)on  |>oIft' 
laufen  fid^  bcrBorget  für  (g^rcnfribt  bon  ber  3Kol^tten,  bnbt  ber- 
j^ct  in  bilfeem  5Documente  ober  Dbügation  auf  aUt  ^ti\U  bnbt 
xotUlvi)  SRed^t  anf  SSorg^rcd^t  bnbt  ©d^e^jfenrec^t.  —  Ao.  1350 
^ot  ^er  SBißer  bcn  ^olfei^ufen  mibt  fectgetüol^nnet  einer  SSrnfe* 
gil^nge  berp  9fiftbifc^er  SBotbemelne.  SBie  biefelbe  in  SRübi* 
fd^cnt  bl^raltcm  ®tatuten==33uc^e  folgenber  ^n^^aft  bnbt  bcrgeid^* 
ttttfe  ift  fürl^anben,  bnbt  man  barauö  bte  atte  ^erligleitl^  biefer 
©tabt  ^at  tDot  aBpnel^mmen,  toie  nemfcüd^  berer  3eit]^  bü§e 
©tabt  in  ordines  et  Classes  l^ögft  rpmbüd^er  3Kanir  ift  ger- 
tl^cilt  getoefen.  Tenor  Imi^  tote  folget:  Ao.  1350  l^aben  be* 
melier  SSmBjil^nnge  beigetool^nnet  a3artl^oIb  bon  33üren,  9War- 
fc^oid  in  2Beftj)l^aten.  Item  ber  Sil^at.  Item  ble  §erren,  $er 
ÖJcrbt  bon  Siüben,  $er  JJribertd^  bon  ©affenborff,  |)er  ffiiöcr 
,  Mti  ^^olfe^ufen;  $)er  IDiberic^  bon  SRefd^ebe,  ^er  iBrnnftctn 


280 

t>on  ber  SOto^Uen,  bie  St^ibbere.  Item  Sorg^mennere  (^ibrid^ 
»Ott  3ÄcIbrid^^  ®obbeI  bon  SRöbc,  ^cnrid^  üon  ^cmmcrbc,  ©erbt 
ftarge-  It.  bie  gibeftenn  Stffiert  de  ÜDübel,  ^elrnid^  bott  beut 
Äöbc,  ©attber  bon  ^e^jerett,  ^ennid^e  bon  ©d^neborbindi^ufen, 
lEeftel  ®rebe,  ^enningl^  bon  ber  2WoPen, 

Atque  hinc  liquide  videtur 
Quod  ea  qua  orta  sunt  occidant,  et  quae  aucta  sunt  aenes-' 
^ant. 

atque  sie 

Esse,  fuisse,  fore,  tria  florida  sunt  sine  flore 

Gt  simul  omne  perlt,  qued  fuit  est  ei  eiit. 


2ax 


X. 

Don 

^tOm^t  mülUt  ttnb  (E0nteUtt<  StetDC. 

1616 


®6  ^at  pd^  too^I  feine  @tabt  tn  ©t:ftfareit,  fo  Dieter 
(El^rDnilenfci^retter  gu  erfreuen  ate  ©ortmunb.  ©te  [inb  in  t>. 
Steinend  Dueöen  ber  loeftfälifd^en  ^iftorte*)  aufgefüi^rt  unb 
im  üDortmunbfd^en  ^agagin^)  unter  93etfägung  ntand^er  ßte^ 
rarifd^er  ^ufälfec  ^^  We  SSerfaffer  unb  il^re  ffierle,  Don  «r* 
no(b  SEflaüindxot>t  d^ronologifd^  georbnet.  @d  [inb  ii^rer  nid^t 
»entger  ate  35;  anfangenb  öon  ongebßd^  855  unb  l^erab  rei* 
d^nb  Bio  in«  17*«  Qal^rl^unbert.^)  !J)ie  älteren  unb  6ei  »ei* 
ttm  bic  meiften  S^ronifen  Beftel^en  jebod^  nur  in  bürftigen  Stuf«» 
jcid^uungen  über  bie  fabell^aftcn  Anfänge  ber  ©tabt  unb  über 
bie  ©efd^idte  eingelner  geiftlid^er  Stiftungen  in  berfelben  ober  in 
toeitl&ufigen  6cnq)Uationen  aud  anberen  alten  @]^roni{en  über 
bie  ©tabt  unb  benad^barte  »eftfättfd^e  ©egenben  o^ne  eigene« 
SJerbienft;  aufgenommen,  »enn  e«  fid^  l^ie  unb  ba  bon  Stuf* 

« )  Unter  bett  Stummem  1--18,  44,  45,  46,  47,  58,  81,  86,  87, 
8*^.  —  ^)3m  cr(lcn  iBbe.  @.  17  fgg.  2)arau6  flnb  anäf  hitdla6^xiä)ttn 
9ef4ö)>ft,  mtö^c  Sebbtgen  in  bem  loon  tf^nt  angefangenen  ^anbbud^ 
ber  ^ijlor.  gcogr.  Siteratur  SBeflfalen«  I,  @.  126  toon  ben  ©djriften  über 
bie  ®raff4aft  ^ortmunb  mtttl^eilt.  -  3)S)te  metflen  flnb  i^ren  SRamen* 
nad^  aud^  im  31.  Jto^itel  ber  folgenben  SRät^erfd^en  (E^rontl  aufgeführt. 


282 

jcid^ngcn  auö  ber  eigenen  SeBenöjeit  ber  ©erfaffer  l^anbelt 
a)er  told^ttgftc  ton  aßen  bicfen  Patrioten  tft  £)etmar  3»fil^> 
beffen  i^xonihn  bcm  ^Wanten  nad^  tooi^I  aßen,  bem  QtiffoÜt 
xta6f  aBcr  nur  wenigen  toeftfältfd^en  ©efd^id^tfrennbcn  Befannt 
finb,  »eil  nur  toentgc«  babon  gebrudt  tft  unb  bie  meiften 
f)anbfd^riften,  »egen  tl^re^  Umfanget  feine  toelte  SSerbrcitung 
gefunben  l^aben. 

I)etmar  5!KflI^er  tüurbe  am  10.  3lug.  1567  jn  ©ortmnnb 
geboren,  tt>o  fein  SSater  3^o^nn  5K.  Kaufmann  unb  3D?itgfieb 
ber  ©etpanbfd^netbergefcüfd^aft  toar.  Dbgleid^  anäf  junt  Äauf* 
mann^panbe  Beftimmt;  tiefen  tl^n  feine  gftem  hoäf  ba^  ®^«t» 
nafium  ber  3Saterftabt  Befud^en,  ttjo  er  bann  in  ©^jrad^enlunbe, 
in  lateinifd^er  ^oefie  unb  ©efd^id^te  bie  erfreuttd^ften  gortfd^ritte 
mad^te.  yia^  bee  9Sater«  frül^ent  SCobe  (1573)  unterftfiftte  et 
bie  5Wutter  in  gortfül^rung  ber  ^anblung,  ol^ne  feine  ©tubtcn 
ju  unterBred^en-  (Sr  »ürbe  biefe  jebod^  mit  ber  ^tit  geö)i| 
aufgegeBen  unb  fid^  ganj  bem  Äaufmann^ftanbe  gctoibmet  l^a-» 
Ben,  njenn  er  nid^t  bnrd^  einen  Befonberen  Umftanb  bab^n  tio&tt 
aBgel^atten  Sorben.  (Sin  Darren  tDoÜener  S^ftd^r,  ber  für 
atcd^nung  feiner  SWutter  nad^  ©ortmunb  geBrad^t  tDerben  fottte, 
»urbe  im  Strbei  üon  ft)anifd^en  ©clbaten  toeggerauBt.  5Diefer 
UnfaQ,  ber  in  ber  bamatigen,  enblo«  friegertfd^n  3^^*/  ^^^ 
biete  äl^nUd^e  Befürd^ten  lieg,  berleibete  il^m  ba^  ^anbel^gefid^ft 
fo  fel^r,  ba^  er  e^  baran  gab  unb  fid^  au^fd^Ite^Iid^  ben  <Sttt* 
bien  n)tbmete.  gr  »urbe  Stbbolat,  ^otax  unb  Stid^tcr  ju  So* 
betfd^wtngen,  ©einen  SBol^ttfife  Bel^ielt  er  in  5Dortmunb,  too 
er  aud^  in  l^ol^em  Söter  ftarB.  @ein  Sobe^jal^r  ift  gtuar  ntd^t 
genau  Bclannt,  benn  bie  ^nfd^rift  feine«  geid^enftein«  auf  ©t. 
ateinolbi  tird^l^ofe,  toar  fd^on  1741  nid^t  mel^r  ju  lefen.  Otr 
fteDte  aber  nod^  am  26.  3?an«  1654  ein  S^otariatbocument  <m9 
unb  nad^  SSerfid^^erung  be«  gel^nrid^terö  SSeurl^au«,  l^at  er  nodf 
am  22.  5Dfai  1655  geteBt,  alfo  tüenigftenö  ein  SSjä^rige^  Ät 
ter  erreid^t/) 

IDer  Bel^arrlid;e  unermnbete  glei|  biefe«  2Kanne«  für  ba- 
terlättbifd^e  ©efd^id^te,  ift  nid^t  nur  au«  feinen  jai^Ireid^en  ®d^rif- 

A)b.  @tettten  ^v  %  u.  t^AjUindrobt  e>  44. 


28S 

tm,  fottbem  audf  barou«  ju  ermeffcn,  ba§  er  bic  ungebrudt 
itUititntn^  rnnfangreid^ften  ttx^elim^  me^rmate  uttb  au^etbem 
«te  ffil^rotttlcn  feiner  aSorgdnger  aBfd&riet-  2Dtefc  ©(i^reibege* 
gebulb  cttoedt  g»ar  grabe  fein  günftigce  SSorurtl^eil  ffir  bie 
«etiodßtät  i^re^iöefifeere;  inbeß  tft  eben  5WüI^er  boc^  ber  erfte 
i>ön  ben  älteren  !Dortmunber  Sl^ronilenfci^reibem,  be^en  Ärbel* 
ten  ®^)nren  eigener  critifd^er  gorfd^ung  anftpetfen,  obglcid^  anHf 
biefe  nod^  fd^toad^  finb  unb  eigentlid^  ^ragmatil  ber  ©efd^td^te 
hei  il^m  nid^t  gefuc^t  »erben  barf.  ©ein  größte«  aSerbienft  ift^ 
ba§  burd^  bie  öon  üfxa  gelieferten  Slrbeiten,  bie  feiner  SBorgän* 
ger  fämnttlid^  üBerPßig  geworben  finb.  DiefetBen  beftel^en 
an^  folgenben  einzelnen  ©tfidEen.') 

A.  ^ebrndCte:  1)  Nova  comitatas  Markensis  tabula, 
finitimorninque  locorum  verissima  descriptio,  authore  De(- 
waro  Mülher,  anno  1608.  Sine  in  Än^jfcr  geftod^ene  Sanblarte 
»0«  ber  ©raffd^aft  9ÄarI  nnb  Dortmnnb.  —  2.)  Erotica  seu 
ematoria  Andresß  cappellani  regii,  vetustissimi  scriptoris,  ad 
venerandum  suum  amicum  Gwalterum  scripta,  nunquam  an- 
tehac  edita  sed  saBpius  ä  multis  de^derata,  nunc  tandem  fide 
diversorum  Mss.  codicum  in  publicum  emissa  a  Dethmaro 
Mulhero«  Dortmund»  typis  Westhovianis.  Anno  Fna  Caste 
et  Fere  aiJfanDa.  (1610)  18  ©ög,  in  81,  -  3)  Änrtje« 
CSbronicon  i)on  anlunfft,  jnnai^nt  unb  f ortgang  ber  ffia^fcr- 
Bd^en  freien  9teld^«*  nnb  ^anfeeftabt  ©ortmnnb,  berfaffet 
bnrd^  D.  Mulherum,  Antiq.  stud.  !J)ortm,  Bei  Slnbrea«  SBed^* 
ter^  in  ganblartenform.  &  voixt  ba«feIBe  fein,  beffen  SKei«« 
Born  in  ber  5Woten  ju  ber  El^ronil  Sibefinbö  bon  Vorbei  er^ 
tofil^ttt.  — 4)  S5a«  Stemma  baronum  Fürstenbergiorum  toel* 
äft&  bie  Monumenta  Paderbornensia  entl^alten,  fotl  unter  an« 
tercn  and^  an^  ben  S^ronilen  ©etmar  SRüIl^er«  g^fc^ö^jft  fein, 
—  5)  gr  gaB  S)ortmnnber  ßalenber,  nad^  S(rt  ber  ©omla*' 
<>iteBatenber  bon  SRünfter,  D^naBrücf  n.  f.  tx>.  l^erouö. 

B.  Ungebrndfte.  1)  ©nntmarifd^er  begriff  ber  iDortmun* 
bifd^en  ©tabt  nnb  ©rafffd^afft  (S^ronifen,  barinnen  angegeigt 


&)®te  {tnb  auger  (et  )»on  Steinen  u.  37laIttn(frobt  a.  a. O. 
üu<üf  genannt  in  Harlsheim  bibUoUieca  Colon,  p   6tf« 


284 

ti>irb,  loatt  biefelbe  ftaU  )u  bauen  angefangen,  and^  toa^  fld^ 
finber  anfangt  berfetöen  bt«  auf  biefen  gcgentpfittigcn  tag  bed^ 
tDÜtbig  alba  Ibegeben  unb  jugetragen  i^abe.  ColKg^rt  unb  o^ 
i»{e(en  alten  SRonumenten  infamen  berfa^t  burd^  S>etmatn  ^uU 
l^er,  S3ürget  bafettft,  ju  e^r,  t^um  unb  nutgen  mtint^  gcßefe^ 
ten  SSatterlanbe^.  Anno  reDemitfptor/s  nos4r/  IhesV  Cbrl-^ 
Bit.  (1610),  Die  in  Weinten  gcfdjytieBene  SSorrebe;  ®i«  Chi^ 
nicon  o  tefct  mein  n.  f. »).  ift  andf  bor  ber  nad^ftel^enb  a>? 
gebrudten  (S^ronif  b,  1616  angebrad^t  (Jene  ©d^rift  9»üt 
^etö  l^at  mel^rcre  Umarbeitungen  bon  berfd^iebenem  Umfange 
erfal^ren.  5Die  Doßftänbigfte  mt  200  Sogen  in  fol.  —  2) 
Äur^eö  Chronicon  ber  Äaljferlid^en  frejjen  ^tid^^^nnh  8lnfe# 
@tabt  ÜDortmunb  neben  umliggenber  ©rafffd^afft  ®n  Slu«* 
jng  au«  ber  vorigen  ©d^rift,  ber  baju  beftimmt  toar,  at«  ^xo^ 
f|)ectuö  eine«  großen  gefd^id^tfid^en  SBerl«  über  gang  äBeftfalcn 
gcbrudtt  gu  toerben,  toa«  jebod^  unterblieben.  ®ö  l^ält  8  gc* 
fd^riebene  S3ogen.  —  3)  Chronicon  Westhofno-Mulherianum, 
3u  ben  SSorgängern  9KuIl^erd  gel^iSrt  5Diebrid^  SBeftl^off,  bex 
feit  1540  ©erid^tfd^r eiber  gu  SDortmunb  toax,  tt)o  er  1551  ari 
ber  ^eft  ftarb.  @r  l^interüeg  in  fd^Ied^tem  Satein  eine  ungc* 
mein  toeittäufige,  mit  biel  unnöfeem  Äram  angefüllte  Sl^ronilr 
loeld^e  9Küf]&cr,  toeit  fie  nur  nod^  in  berftümmettem  ^ttpÄWfe* 
auf  bem  SRatl^l^aufe  öorl^anben  toar,  überfeftte,  reftaurtrte  unb 
bi«  1601  auf  200  Sogen  fortführte,  ©ie  entl^ätt  aüee,  toa^, 
er  bon  ©ortmunb  unb  beffen  9iad^bartänbern  gu  fagen  tonü^^ 
—  4)  Äurge  unb  einfältige  toj)ogra()]^ifd^e  unb  d^ronogra^)]^i* 
fd^e  Sefd^reibung  ber  ©tabt  unb  ©rafffd^afft  ^Dortmunb,  ba* 
rinnen  angegeigct  toirb,  toan  bie  ©tabt  gu  batoen  angefangen, 
aud^  toag  ftd^  finber  anfange  berfelben  bi«  auf  biege  ^zit  htäfU 
toürbige«  alba  begeben  unb  gugetragen  l^abe,  mitt  fonbertid^en 
Äu^jferftüdEen  gegiert.  ?lu6  atterl^anb  alten  unb  neioen  2Äonu^ 
menten,  ^iftorien,  ßl^ronifbüd^ern,  bewerten  fcribenten  gufam* 
mengetragen  burd^  Detmarum  Mülher.  ©iefe  ß^ronif,  tocnn 
aud^  im  JEitel  fo  giemtid^  übereinftimmenb  mit  ber  gu  1  gebade- 
ten, ift  bod^  toefentlid^  babon  öerfd^ieben,  toeil  fie  nur  34  ge* 
fd^riebene  Sogen  enthält  ©ie  fängt  Don  Sari  b.  ®r.  an  mtb 
reid^t  bi«  1611;  Obgletd^,  bem  üCitel  gufotge,  für  eine  gebrudt^ 


285 

«aegöbc  mit  Äupfcrn  Jeftimmt,  ift  pc  bod^  nid^t  gebtu(ft  tbot^ 
Wti — 5)  ^awctmantiö  3  SSüd^er  de  familüs  emortuis  prin- 
t^m,  comitum  etc.  l^at  5!KfiIl^et  in  einer  bermel^rten  gotm 
jttfttmmengefd^tiefcen.  —  6)  Nobilium  virorum  WestvaK»  tarn 
viYOnim  quam  demortuorum  stemmata,  ex  antiquissimis  mo-^ 
numentts  nee  non  literis  sigillatis  eollecta,  studio  Detmari 
Mfitheri  —  7)  Satatoge  bon  ben  erjBifd^ßfcn  ju  SÄln,  aWainj 
nnb  SCrter.  —  8)  Sepulcralia. 

5Dle  langiäl^rige  unb  au^geBreitete  Sefanntfd^aft  mit  fo 
öicten  Duetten  ber  tDeftfSIifd^cn  ©efd^td^te,  erjcngte  ben  ©eban* 
len  in  STOöIl^er,  eine  ©efd^id^te  bon  ganj  Sßeftfalen  l^crau^ju* 
gcBen;  ju  n^etd^em  ^mdt  er  fld^  mit  3^ol^ann  Urftnn^  unb 
iSotneßu«  SWebe  bereinigte.  ®er  erfte  bon  biefen  SSeiben,  ber 
Pd^  aud^  S9Sr  unb  nad^  feinem  ©ro^ol^eim  (proavunculu«) 
€enrab  §ercöBad^  (geB.  1496,  f  1576)  aud^  |)ere«6ad^tu* 
nannte/)  toax  au^  Sffen  gebürtig  unb  tt>{e  er  felbft  angiBt, 
ein  Snd^fül^rcr  ober  aSud^^änbler.  @r  ^at  eine  l^anbfd^riftfid^ 
bistoria  Westphali®  seu  veteris  Saxoni©  in  beutfd^er  ®:prad^c 
^linterlaffen,  bon  bereu  ^nl^alt  b.  ©teinen  eine  UeBerfid^t 
glBt'')  !Durd^  feinen  Balb  nad^  1616  erfolgten  Sob,  geriet)^ 
baö  j)ro|ectirte  gemeinfd^afttid^e  Untemei^men  toieber  in«  @toc* 
fen.  eorndiu«  SWcbe,  geBürtig  au«  Hattingen  unb  9?ector  an 
ber  ©d^ule  gu  gffen,  l^at  au^er  ben  mit  SWfll^er  gcmeinfd^aft» 
6d^  BearBcitetcn  ©ad^cn  l^crau^gegcBen,  1)  Encomium  Rur®, 
eine  j>oetifd^e  S  efd^reiBung  be«  SRul^rfluge«  unb  2)  auf  einem 
gebmdften  93ogen  ein :  ^r^e«  Chronicon  ba«  ift  ßftract  unfe 
Ätt«3ng  ©ortmunbifd^er  |)iftorien. 

SBa«  fid^  5WfiI^er  unter  einer  ©efd^id^te  bon  gang  ©eft* 
falen  badete,  gel^t  an^  bem  üBcrfid^tlid^en  ßnttourfc  berfelBen 
^erüor,  ber  fid^  in  feinem  5Rad^Ia§e  gefunben  l^at.  ®ö  foöten 
bartn  aße  85nber  be«  el^ematigen  toeftfälifd^en  Greife«  am  red^^ 
ten  Ufer  be«  JRl^ein«,  einfd^tiegßd^  be«  gum  nieberrl^elnifd^en 
ftretfe   gel^örigen  ^ergogtl^um«  ©eftfafen,  nad^  il^rer  naturli* 


6)  (Sin  tl^m  gel^örtg  getDefene9  8u(^:  Poemata  Henrici  ab  Hoevel, 
tefet  int  Seft^e  bed  ^eraudgeBer«,  l^at  er  mit  Um  SBermette  Be)d(i^itet: 
Ex  bibliotlieca  Jois  Vrsini  alias  Heresbachii.  —  '')OueIl[etl  bef  Weftf. 
«ifl0tte  e.  13. 


286 

d^en  nvb  pofxt^dfm  Sefd^affen^ett,  jebed  eingeltt^  gefd^c^tik^  U* 
fd^ricbcn  tocrben.  «te  5IÄuftcrftfi(f  berfelfecn  fottte  öwrl&tlig'bfe 
©efd^^te  bcr  ©raffd^ft  9Äatf  etfd^cmen,  iDoriÄcr  no^  einnat^ 
btttdter  $tof)>e€tM  unter  bem  Zitd  ootliegt:  Metbodus  ope- 
ris  universi,  quod  Cornelius  Mevius,  Detimrus  M nlheiiis  ei 
Johannes  Ursinas ,  proximis  nundinis  Fraoeofartemsibus  yo^ 
lente  Deo  etc.  in  publicum  producent.  %U  fid^  aber  bfefee, 
toa^rfd^cinltd^  burd^  ben  Siob  t>m  Urfinuö,  »ergögcrte,  fo  Be» 
fd^ränften  fid^  3RüIl^er  unb  3Äeinu«  bccrouf  t,  ^.  1616  t>ev^ 
läufig  eine  l^iftorifd^c  SBcfd^rettung  ber  ©tobt  unb  ©roffd^oft 
Dortmunb,  ate  »orläufer  unb  JBorttCb  für  bte  ©efd^id^te  ber 
©taffd^aft  SWarl,  toobon  fie  bem  ^rof^>ecttt«  gufolgc  ba«  fed^fte 
S3ud^  etngunel^n  beftinnut  tJoax,  brud(ferttg  au^guarfidten, 
toeld^e  aber  eben  fo  »euig  iim  S)rudt  gelangte.  5Diefe^  SBer!, 
toorüber  SKetbom  in  feiner  S)iffertatton  de  histori®  inferior. 
Saxon.  notitia  p*  26  berid^tet^  ba§  er  bie  ^anbfd^rift  ba))im 
befifte  unb  ba§  im  8*?  SicipM  beffelben,  bad  bamalö  fe^r  befi- 
berirte  Diploma  Caroli  Hagni  pro  Trutmanno  Comite  borfomme^ 
ift  ba«ienige,  beffen  toeber  b.  Steinen  nod^  SÄoÜindhrijbt  an* 
fid^tig  ju  n)erben  n^ugten.  S^  befinbet  fid^  mit  ben  übrigen 
ÜReibomfd^en  |)anbfd^riftcn  ie^t  in  ber  tönigL  Stbliot^ef  gu 
^annober,  bon  toc  un«  baffette,  für  unfere  £LntUm,  mit  freunbf 
Hd^er  SereittoiÖigleit  mitgetl^eilt  »orben.  S)ie  barin  enthaltene 
6]^ri>ntl  bon  SDortmunb,  ift  nid^t  fo  weitläufig  ate  bie  borgte 
gu  1  unb  3  gebadeten;  aber  totm  ä)laIIind(robt  bon  ber  gu.4 
genannten  l^iftorifd^en  Sefd^reibung  b.  1611  rül^mt,  ba§  fic 
auf  34  gefd^riebenen  SSogen  aöcd  SBiffen^toerti^e  bon  ©ort* 
munb  entl^alte  unb  be^l^alb  bor  ben,  mit  unerl^ebüd^en  9iad^* 
rid^ten  überfüßtcn,  breiten  ß^ronilen  ben  SSorjug  berbiene,  fo 
barf  ba^  bon  ber  nad^ftel^enben  nod^  mel^r  gerül^mt  »erben, 
©ie  ift  toal^rfd^eintid^  eine  bt«  1616  fortgefül^rtc  Ueberarbei* 
tung  ber  bon  1611  unb  gteid^  btefer  mit  Äu^)ferfti^en  unb 
^oljfd^nitten  bergiert,  toorüber  bie  5ßoten  baö  SSJeitcre  ergeben. 


287 

attPtKfle  foüPDl  geoi|ftt)i9if4e  fai  fttiffer  üi  J^iH^tif^e 
etfd^niimtfl  ber  ©raff  unb  Sre^gtafff^aft  ou^  Itt^ferU^tn 
frevelt  Siei^ftabt  2)9rt]ituttb;  bareitt  ber»  ©rubelt  Ul|r- 
fitinug  ©enealofitii  bnb  föaffeo;  ©rafff^afft  tab  @tabt 
S)efutitiott^  ^amtniß  Statiott^  fiir^en  birb  €t6btgebeiUoeii^ 
Snfoitg  bttb  Siotttimation,  gttftK^  biib  )ioIttifd|e  ©arbeite 
StSs^eii/  Sobiatbii  ber  ©eUgulbeii;  ®etoerb/  ^^em^  ttnb 
föoHfeibnigb;  S^^^tn«  ^teftimatiott,  Sreigtgefibeffte,  berfti^r^ 
bmr  btib  no^  lebetiber  ^tticiett  QbH(be  föaffeit,  (BtUtttf 
Smibcrsttdieii  bnb  @terbeii8lettffte  toabrl^afftig  erörtert  toerben« 
9Ht  ^nberlidler  Orbnniig^  bnb  9lei|,  Qttd  »Ulen  gebntitt 
btb  gef^ieieites  MiS^titn,  alten  aRonnntenten  nnb  2)i»au 
nunten  CQttigirt  bnb  »nnt  Prtrab  ibrer  SRnrlif^n  ref)i. 
Seftanlifi^n  Pt^nil  berfertigt 

Detmanim  Hulhcrum  Trem*  et  Cornelium  Mevium  Es- 

sead.  bist,  et  antiq.  stiid. 
Cor  ne   linque,  ^     ^  ^  ,^ 

Deus,  moestum  n'r^^T^s^ 

altrilumqüe  dolore.  ?s.  5L  ^^^^  *^^^   > 


Epigramma 

fn    historia»  Westvalicas  Betmari  Mfilheri  et  Comelü  Meyij,   virorum 
doctksimorum« 

Haud  unquam  caruit  gestis  Germania  rebus: 
Qui  famam  vitamque  darent  feliciter  actis, 
Non  habuit  calamos  scriptorum  et  nomina  vatum. 
Bonec  barbaries  expulsa  est  finibus  omnis, 
Romulaque  in  nostrum  facundia  transijt  orbem. 
Ex  illo  historici  vatesque,  favente  Minerva, 


8)^er  2:itel  ifl  in  ben  auSgefd^nittenen  leeren  9taum  eine«  auf' 
gefleBten  Äu^fer<H(i^«  ober  ^lafd^nitt«  gefd^rteben,  ber  eine  «rt  a)ettfmal 
mit  portal,  tooran  bie  S)ortmunber  SDo^^^en  fic^tbar  finb,  )>or|ie1It.  Un» 
ten  )n  Betben  leiten  ftel^en  bie  beiben  (ate  ntfd^en  @)>rü(i^e,  tooton  ber 
eine  in  3ttt^tt<^|)<t^<n  ^ie  dtt^^aa^I  angibt. 


288 


Majorum  pugnas  et  facta  heroica,  fidu 
Collegere  manu  et  divulgavere  per  orbem. 
Trithemius  primo  veteres  ab  origine  Francos 
Sistit;  Aventinus  Bojos,  Velserus  eosdem: 
Lazius  Austriacos:  Flandros  Mejerus:  in  altis 
Montibus  Helvetios  Simlerus:  Stella  Borussos: 
Fabricius  Mysos:  Chytrsaus  Saxonis  ortus 
Et  quicquid  nostris  egit  feliciter  annis« 
Qui  nostris  operum  rebus  navaret,  apertamque 
In  lucem  erueret,  quse  Luppia,  quseque  Yisurgis 
Atque  Amesis  videre  geri;  dignissima  eerte 
Posteribus  quse  sera  legat,  quo  nescio  fato 
Defuit  heu!  nobis:  sie  quam  virtute  meremur 
Prseripiunt  alij  laudem      Dij  vestra  secundent 
Coepta  viri:  videant  lucem  vigilata  tot  annis 
Invidiamque  premanti    Prseclara  Tremonia  primum 
Prodeat  et  glaciem  frangat:  dein  caetera  nobis 
Sistite,  praelustris  merituri  prsemia  famsB. 

Henricus  Meibomius  Lemgoviensis,  Poeta  et 
Historicus  acad«  Mise  Professor. 

fDem  0r0ß0ünflt0en  gtftr. 

2)t§  Sl^romcon,  o  8cfcr  mein. 
2)a6  jctgt  btr  an  ganfe  fur^  mt>  fein 
S5cn  Urfprung  önb  ben  SScrtgang:^  rcd^t, 
üDcr  ©tabt  ©ortmunb  ti)an§  al^ngertd^t. 
©aruuiB  ntmö  ju  bir  in  bcinc  §anbt 
9Snb  Itc§  mit  SSIeig,  Stnfangl^  unb  (gnb. 
©ciftu  ban  nid^t  ein  Beyern  ©runbt 
©0  fd^toeig  »nb  jtöingl^  Ja  beinen  SKunbt, 
Dafe  bu  nid^t  SefteriDort  geBeft  aufe 
aSnb  mad^eft  bamit  ein  SSBerbruß, 
»itt  für  bn§  bnb  für  bid^ 
©Ott  toirb  mt^  )a  berta^en  ntd^t 


289 

Andreas  Aleiatui^  J,  u*  D.  Emblam.  132  In  de- 
trectatores. 

Audent  flagriferi  matulae,  stupidique  magislri 
Bilein  in  me  impuri  pectoris  evomere: 

Ouid  faciam?  reddamne  vices?  sed  nonne  cicadam 
Ala  Ulla  öbstreperam  corripuisse  ferar? 

Ouid  prodest  muscas  operosis  pellere  flabris? 
Negligere  est  satius,  perdere  quod  nequeas. 

X)a6  ift: 
Die  @i)Utter^9iid^ter,  @|)otter  jart, 
SSnb  n)a§  bergteid^en  böfer  %xti) 
.   ©id^  i)nberfte^en  faft  loUxaU 

3^^re^  unreinen  ^ertjcn  bitter  ©all 

Damit  in  8uft  gu  üfeeln  fic^, 
Sag  foü  id^  mad^en  ober  t^un? 

®ct  id^^  aBbatb  berfed^ten  nun? 
Zxatüz  nein,  id^  ntid^  fobatb  nid^t  xoiU 

5tuff fernen  ifet:  3^n  ©ebult  bnb  ftitt 
?(n^^aften  tüiö  il^r  neibifd^  @^)tel 

S5nb  f))arenö  biß  jum  anbern  3^^^, 
Du  mugteft  fünft  fagen  fo  bu  tDoöteft, 

3u  fd^mal^en  nid^t  SSrfad^  gtcben  folteft- 
Daruntb  fal^r  nun  l^in  bu  ©^)otter  gefd^toinbt 

Oebutt  al  ©d^mer^en  bbertüinbt. 
,  ®a§  ^itfft«  baß  mit  fo  großer  SRö^e 

aJlan  fid^  aufftel^nb  fegen  fotd^e  glöl^c 
SSnb  anberer  5Kuc£en  Strt  onb  ^mf[t, 

©0  bod^  t^r  glabern  ift  ombfunft, 
SSiel  beßer  ift^,  man  laße  ftl^an, 

SBaß  man  nid^t  balb  bmbftoßen  fan- 

3eremia6  ^elbiu«. 

SBaß  f^otteftu,  bu  geftermaul, 
SSnb  frenfd^eft  tt)te  ein  trabenb  ®aul? 

19 


290 


&pxiäf%  c«  fc^  nur  gantafterct^ 
S)a6  tt)tr  ^anblen^  fag^  bod^  toorl&e^? 
aber  l^icmtt,  !SDu  armer  SEro<)ff 
®ibft  an  SCagl^  brincn  efcteIol)ff! 
^iftor^fd^retber  icber  3^^ 
^l^umen  l^cl^e  i>nb  »erftenbtge  geutl^; 
®ie  aud^  gutt  f^rtl^etl  tagen  l^an^ 
an  i:^rcm  3(r]&ctt  Icbef^Ji^ 
3ft  e«  rl^umtici^,  bafe  bn  nid^t  toeift 
SScrlaufenc  ©tngl^?  lebft  »ie  ein  Seift? 
Offt  avfi  »ergangener  Äatton 
35er  3Äenfd^  ein  tfinpg«  fd^fei|en  lan. 
Äel^r  »iber,  fci^Iagl^  nid^t  ang  ber  «rt 
©ein«  ©attertanb«  auff  biefer  ^dxt 
(Sin  ©d^anbtoogel  ber  fctüig  l^eißt, 
®o  ba  fein  eigen  S'left  befd^meift 

id  ZoUmn. 

Zoile  cur  dentes  acuis?  cur  ore  canino 

Ringere?  et  historiam  vis  lacerare  meam? 
Fors  ais:  Utilitas  quaenam  mihi  nascitur  inde, 

Si  relego  veterum  nomina  gesta  patrum? 
Gerte  nuUa  tibi  venit  inde  pecunia,  census 

NulluS)  nulla  tibi  pensio  parta  venit 
Ergone  avum  et  proavum  contemnes  gesta  tuoram 

Yitam  et  fortunas  qui  peperere  tibi? 
0  Caput  insulsumi  genus  execrabile  vulgus! 

Qu»  tibi  non  sapiunt,  caice  proterve  teris! 
Diversis  diversa  placent,  ille  hsec,  hie  appetit  illa 

Non  omni  eadem  sint  bona  fercula  iuvant 
Westvalus  in  pernam  ferrum  distringit  acutum, 

Qu»  non  Italicis  est  ita  grata  foris. 
Si  tibi  nostra  placent,  hie  utere,  sin  minus,  ede 

Vel  meliora,  vel  h»c  carpere  nostra  cave. 

Johannes  C»sar« 


291 

Sif  ttftt  (Eaiiitil 

SSon  bet  ©cfd^tcibung  bcr  ®rafff(i^aft  Dort* 
munbt 

&  tft  bic  ©rafffd^afft  ÜDortmunb  ein  ®rafffci^afft  bc« 
j^aüigcn  rotntfd^en  9lctd^^  tcutfd^er  9iatton^  bemfeI6cn  o^ne  3Äit- 
tel  i)ntettDorffcn,  feinen  anberu  alg  romifc^e  fa^f^  SKajft,  für 
ii^ren  Oberl^crren  erlennenbt,  anäf  ein  Sanbfd^afft  »eftbatifd^en 
8anbtö  bnb  Ära^fe«,  loetd^e  ber  ©rafffd^afft  5IRarI  inö  ©eften 
önb  5ßorben,  bem  SSeft  bcn  5ReIetinrf^aufen  in«  ©uben^  bem 
©erid^t  f)0(ferbe  egenbifd^en  ©tifft«  in«  Dften  gelegen  bnb 
in«  ©nben  bnb  SßJeftcn  mit  bem  glu§  bie  Smfd^er  genanbt, 
»Ott  gemetten  Sanbfd^afften  aBgefunbert  toirbt,  Ciyus  longi- 
tado  Quxlü  constitutionem  coßlestem)  a  meridiano  Canarie 
continet  gradum  28  et  30  scrup*^)  Eievatio  vero  poli  arc- 
tici  super  horisontem  ab  sequatore  latitudo  ejus  habet  52 
fere  gradum/®)  sub  septimo  climate,  ubi  maxima  aestivi 
diei  prolixitas  et  horarum  16,  et  30  scrup.  aut  circiter« 

g«  ift  aber  bie  ©rafffd^afft  bor  ^txtzn  einer  anfel^nti- 
d^er  ®r8|e,  aud^  berofelben  ©raffen,  nit  aßeine  gte^graffcn 
(tote  man  bafür  l^alten  mügte)  fonbern  and^  redete  regierenbe 
©raffen  getoefcn  bnb  l^att  algemad^Iid^  (loie  aße  jjingl^  in  bie« 
fer  »crgcndHid^Ieit  |)flegen)  burd^  biet  Streife  önb  ftetten  ©^jftti 
bcr  SWad^barn  abgenommen-  ©an  tt)ie  au«  aften  @tatuti«  bnb 
bem  formalibus  jn  erfel^en,  fein  berfelBen  peben  SÄal^Iftette 
flciocfen.  ,,S^p  bem  ifonidtl^obe,  t:^o  ©redeten  op  bem  ^ebeger, 
to  ®aItro|>  ep  bem  SSrindte,  to  bem  ©tcine  op  ber  Reiben, 
to  fRufd^enBorg  öor  ber  SSrüggen,  to  gflnen  bor  ber  ©rflggen, 
alfo  to  Wben  ßünen,  to  Sralel  öor  f)ennig]^"  bnb  ift  naäf  t>it* 
ler  gel^abter  S5ncinigleit  bal^in  bragt,  baß  auff  Sonfent  ber  6e- 
nad^burten  ©raffen  öon  ber  aJlardt,  im  (Jl^ar  1567  limes  agro 
positus,  litem  ut  discerneret  arvis,  nac^  biefem  be«  SBirgitii 
^pxuäf,  ba§  ift:  ben  ©treit  auff jul^eBen ,  SKardtfteine  auffge- 
rld^et,  barauff  nad^  ber  Sttarlefd^en  ©eitl^en  ba§  SWarlefd^e, 
naäf  ber  üDortmunbfd^en  aud^  berofelBen  SSJaffen  gefefet  toorbett. 


^  jaxta  Guicciaidiiiviii  28  gr.  10  ninul.  —  lO)  51  gr*  7  minut« 

19* 


292 

Sorg  anhttt  ^atfitnl 

SScn.grud^tbarfeit  beffetbcn  Sanbt«. 

®  tft  bie  ©rafffd^afft  [otDotl  al^  bie  »enac^Bärte  an 
tStnäftiaxhxt  bon  ®ott  jimttd^  tt)oü  gefegnet,  tüeil  bafelbft  ein 
gutter  Slcter,  tt)etd^er  ben  be^Iiggenben  fuberlanbifd^en  3^nn)ol^* 
ncrn  feine  geringe  3i^P^i^^  ^^  allerlei  ©etraibe  geftattet,  ba 
ban  fonberlid^  anjumerfen,  bat  ©erften  fo  bom  JRl^eine  I;iel^er 
Bragt,  fonften  aBer  Utf  anbern  nur  ©omntergerften  gefel^et 
toirbt,  l^iefelbft  erftlid^  gegen  ben  Söinter  in^  8anb  anggen^orf- 
fen,  feinen  SBad^ötl^umb  erreid^et  bnb  e:^e  ber  9?og!en  ingefatn* 
mett  toorben,  mit  fold^em  ©ebenen  bnb  erf^^riglic^feit,  ba§ 
aud^  bie  Senac^Burte  fold^em  ©eBraud^  nad^gefolget  bnb  nun* 
mel^r  eBenmegigen  9?ufecn  babon  Befontmen.  (S^  l^att  auä)  ba* 
felBft  gutte  SBiefen,  SBe^ben  bnb  SBatbc,  barauff  Bei  SRaftjei- 
ten,  aud^  fünften  ref:(5ectibe  feifte  Dd^fen,  tül^e  ))nb  ®d^tt)eine^ 
mit  großer  grenbigfeit  ber  33efurberern,  juVDege  gefragt  toer* 
ben  Ißnnen* 

2)a^  britte  Ca^^itnL 

2Son  ©ergtoerlen. 

Stud^  »erben  l^iefelbft  bre^erte^  Strt  33ergtt)erfe  gefunben. 
Qtftüd^  carbones  fossiles  ober  ©teinfolen,  fonft  annpelytis  ge* 
nanbt,  fo  l^in  bnb  toeber  in  SBeftbalen  ben  ©d^mibten  önb 
©al^ficbern  jum  großen  Slu^en  gereid^en,  anä)  fd^öne  SRül^Iett- 
fteine,  fo  ring«  bmtl^er  bff  bie  torn*  bnb  bl^^Miäfkn  gum 
©raud^  berlaufft,  (Sntlid^  anbere  l^arbt  bnb  toeid^e  ©teinc, 
»eld^e  ben  fd^onen  ©efceutoen  bnb  refpectibe  ©trafen  all^ie  in* 
»erleifct  toerben. 

2)ag  bietbte  Ca^t^itttL 

S5on   ben  erften  SSoIgfern  ober  Soloni«   fo    all^ic 
getool^net,  nad^  gebrudfter  §iftorien  SMeinungl^^ 

6«  l^aben  biefer  ©rafffd^afft  tractum,  itictooK  bomal^t 
nod^  bnBenenbtlid^,  bnterfd^eibene  coloni  Befe^en,  baß  aud^  attc, 
berctt  Bei  ber  ©rafffd^afft  9Äardt  gu  gebenden,  glci^efaü«  l^ic* 
i)xn  ju  fe^en  bnb  j«  erioel^nen  toeren/tooöen  aBer,  tautolo- 


293 

giam  ju  Dermciben,  nur  bicfclbc,  fD  cigcntl^umbUd^  ^Ic^in  gc- 
i^oren  önb  in  Xxnd  gcfefet  tocrbcn,  für  t)n§  ncmcn.  ®o  ift 
ju  töißen,  bag  Sornettu^  lacttuö  in  feinem  Sud^  bon  ber  aU 
im  STcutfd^en  ©Uten,  ba  er  bie  ©ucben,  fo  bngejtoeiffeft  l^ic 
rcfibirt  ^aUn,  befd^reibt,  j«  feiner  3cit  ncd^  jtoc^er  babon 
öbergeBüebenen  Oefd^Ied^t  gebendt,  alß  nemMid^  bero  äWarobu« 
ben  bnb  Gruben,  bon  ttjcld^en  ba§  Ic^te,  ber  ttjettberpmbter 
©^ribent  Beatus  Rhenanus  ein  S5rf))rungl^  ber  S^rutmenner 
gu  fein  nit  bnbtßig  erad^tet.  Deg  Trulonis  aber  ober  Trulo- 
manni  S^al^men  flnbet  man  aud^  offtma^t^  in  atten  ßcntrac- 
ten,  gunbationen ,  bnb  bergleid^en  5Wonnmenten-  ©al^er  aud^ 
Lamberlus  Schaffneburgensis  in  feiner  ^tftcrien  ber  S^entfd^en, 
ein«  Sinfieblerö  Trulmanni  ober  mit  SnnaSfmtn  Adeodali  ge* 
bendtt.  |)iejn  ftimbt  aud^  Sigebertus  Gemblacensis,  ba  er  ein« 
Trudonis  bnb  beffelben  Stofter«  SKelbungl^  tl^net  Dai^er  ban 
bietteid^t,  ba^  alte  fad^fifd^e  SBorbtIein  Trut,  »eld^ö  fobtel  l^eigt, 
ftig  trete  nnb  freunbt  bnb  ber  ©eiber  9la]^men  Slbeltrnt,  @er- 
trnt,  ^ledj^trut,  ^immeteut,  atg  3lbetfreunb,  ©arfreunbt,  fUdf* 
freunb,  |)immetfrettnb,  ic.  i^ren  ?lnfangi^  geionnnen.  9lun  f)aU 
im  e«  biet  ©eierte  bafür,  ba§  bon  biefen  obgefagten  S^rntmcn- 
nern  crfttid^  biefer  ö^rter  ein  ©d^to§  ober  Surg^:  Trutonis- 
munda,  Trotmunda  ober  S^robtmnnbt  erbauet  bnb  biß  JU  Ca- 
roli  magni  3eiten  jn,  betool^net  fe^  toorben^  Johannis  Nieder- 
hoffs  aber,  »eüanbt  ein«  ^rebiger*9Künd^3  bnb  historici  j» 
Dortmunb  2Keinnng  ift,  bag  ber  5Wa^me  SErutmenner  nit  no- 
men  genlis  sed  nalionis  fe^,  bag  ift:  nit  anber«  »o^in  ^on 
bem  ©efd^Ied^t  ober  SSoIgfern  ben  Gruben,  fonbern  i^ren  eige- 
nen schabten  entfpro^en  bnbt  jeigt  bornel^mtid^  biefe  S5rfad^  an, 
baß  »ie  bie  JRömer  bie  ©ad^fen  befreigten,  ^aben  fie  biet  mit 
biefer  S3urg,  erft  fd^Ied^t  5Wunba  ge^ei^en,  gu  fd^affen  gehabt, 
alt  baß  fie  anff  bie  belegerte  ©urgmänner  ergrimmet:  irucide, 
irucide,  baß  ift:  fd^Iag  tobt  geruffen,  bie  ©ad^fen  fold^«  ^o* 
renbt,  auff  i^re  (Spxadf  SCrofe,  Xro^  ausgebeutet  bnb  atfo  »i- 
ber  getrost,  ba^er  fie  auä)  SErofemänner  foßen  genennet  fein 
»orben-  SSnb  toietoolt  bie  erfte  5Keinung^  bon  ben  gebrudften 
bie  fid^erfte,  btt>eU  ein  ßontrarietet  in  biefer  anaumerlen,  toeld^e 
biefc,    baß   ba«  ©orttein  Xrut  be^   ben  ©acbfen   fooiet .  ate 


294 

gfveunb  bebeutet,  l^te  oBet  bon  benfetben  fflt  ein  feinbiiii^ 
©orb  angenommen  »orben;  fo  fein  ho<ff  tt&öft  @ircumttan«> 
tien^  baran^  anäf  biefe  te^te  in  tttoa  befeftigt  werben  lonnte, 
kDO  nit  ein  fonbet(id^d  bngebrudtd  diploma  Caroli  magni,  fo 
feigen^  inberieibt  »erben  foö,  bag  S38iberf|)iet  ertterete,  ®oId^e 
©rcumftantien  aber  feinb  biefe,  ba§  man  nid^t  aBeine  be^  bem 
Jttlio  C»sare,  ba|  bie  JRBmcr  eine  fot^ane  ©etool^nl^eit  ju  ruf- 
fen  gel^abt  bnb  er  Labienum  get^an  gn  l^aben  bermelbet:  fon« 
bem  aud^  beim  Tacito  ber  SEeutfd^en  Art  getoefen  gn  fel^n  lie- 
fet bnb  beri^alben  an(Sf  bon  im  mit  einem  fonberlld^en  9lamew 
Imritus  ba^)tiftert  »orben,  ja  bi^  auff  ben  l^eutigcn  ffagi^  be^ 
bnS  ®^>rfld^n)orter  bcrbtieben,  baß  man  fagt  id^  toitt  btr  Xvoii 
ober  SErot  bieten  bnb  ein  jegtid^d  ^ol^e^  !Ding:^  ober  §att§  ein 
SCrottenburgi^  nennet,  aud^  an  etlid^en  Ortern  in  SBeftfaten 
önb  5»ad^barfd^afft,  an  ben  f^>{elenben  Äinbcm  fiel^et,  baf  beto 
etfid^e,  fo  in  ber  ^Sfft  ftei^en,  ben  Siibrigcn  alfo  trofecnbt  ju- 
pngen  ober  jnruffen:  bie  trotten  =«  ober  ^ol^eburg  ift  m^n  jc 
©aburd^  fie  gteid^fate  in  einer  Somoebien:  iDer  öurd^  Xrot* 
muttbä  SBelegernng^,  bon  SHter  jn  Stttem  atfo  trabirt,  fefbft 
ol^ntoitent  anbenten  mSgten  bnb  toel^r  fotd^er  SiWutmagungi^ 
befto  mel^r  gtaubtid^,  baß  man  M  fclbigem  Tacito,  bem  fran* 
fifd^en  l^iftorienfd^reiber  Hunibaldo  liefet,  baß  bie  STentfd^c 
granlen  bnb  ©ad^fen  il^re  ©efd^id^t,  il^ren  5»ad^Iommen  btib 
JHnbem  anber«  nid^t  ate  bnrd^  gieber,  gur  en)igen  Oebed^tnife 
nad^gelaßen* 

S)a^  fttiiffte  Saiiititl 

SSon  ben  crften  benenbten  ©raffen  bon  I)ortmnnbt 
auß  gcbrudEten  §iftorten* 

«uß  negft  borgei^enben  ea))itutn  ift  nun  etlid^erma^cit 
ber  »rf|>rung]^  ber  ©raffen  bnb  ©rafffd^afft  ©ortnmnb ,  f o 
biet  ben  5Rabmen  betrifft,  abgunemen.  SÖanel^e  aber  biefetbe 
jtt  fold^er  ©ignität  önb  <Stanbe,  enttoiber  bon  ben  romifd^n 
Äa^fem  ober  fad^fifd^en  Äonigen  erl^aben;  fein  an^  ben  gc^ 
bntdften  §iftorien  toibertoertige  SReinungen  gu  ermeßen-  Herrn. 
Hameimanus  gtoar  mut^maaßet,  e«  fotten  biefe,  toie  bie  tyon 


295 

^^xmmt,  in  bet  ©rafffd^afft  ^pt,  fran^ofifi!^  ^etrti  gctocfen 
öttb  cn^  atfo  bic  t>on  S:rotiitoiit  (bieüetci^t  nad^  bem  fran^iifi* 
fti^m  SBotttcitt  Troys-monts  tocld^  Dr^burg)^,  tote  jene« 
geutotberg  l^if  et)  genennet  bnb  mit  Carolo  magno  anl^etro  ge- 
fröret »ttb  ergaben  fein  tiwrben.  SSSietooÖ  biefe  9Äcinung]^ 
nid^t  gu  ijemerffen,  fein  bod^  anbete  historici,  mit  toetd^en 
biefeCfce,  »ic  aud^  mit  gemetten  Rhenano,  ftrcitet  !SDan  toie 
in  einem  alten  SraBonbifd^em  (Sl^ronico  anno  1516  jn  Stn- 
t^rff  getmdCt^  and^  Cornelii  Aurelii  Balavia  etc.  }n  erfel^en^ 
fo  fem  attetei^  in  bic  jtoeil^ttnbert  ^ffax  Dor  Caroli  magni 
Sfalttjifft,  an  biefem  Ol^rt  ©raffen  getoefcn  bnb  ber  erfte  fo 
barin  benennet,  foö  ^e^mon  ober  ^erman  gel^ei^en  bnb  ein 
Äanigin  bon  Stgrl|)i)inen,  mit  SRal^mett  Vorayam,  Äönig)^  An- 
chisis  Siod^ter,  jum  (Sl^egemal^t  gel^abt  l^aben,  bnb  lauten  fet- 
tigen chronici  formalia  toie  folget:  „(gnbe  Äonidt  änfife«  nam 
f^n  örouto  wtt  toed^  tot  Slgrip^jinen,  enbe  bebe  be  ©tabt  öer- 
merlen  enbe  oI  f^n  boIdC  ferften  boen,  baernae  foegl^  1^^  t)an 
fi^n  i>rouü)e  ttoee  Äinbcm,  ecn  ©oenn  bien  1^^  l^eete  Äarot, 
enbe  Heeff  (Sonind  na  l^em,  enbe  een  !Cod^ter  bee  l^eet  S3oral^a 
enbe  nam  tot  eenen  2Ran  ^erman  ®rabe  j>an  ©orbane  bat 
m  i^eet  3)ornu>nbe,  enbe  befe  ^e^me  n>an  aen  S3ora^n  beer 
©oene:  3tenout,  9^gier,  Ottt>ier  enbe  ^t>tti)axt,  enbe  bit  l^ie- 
tcn  bic  öeer  §e^m«!inbern  enbe  t>oorett  ftr^ben  mtt  ßarl  oeren 
Dem  enbe  toorben  gl^emarteüfiert,  ©inte  Sieinout  leet  f  !Dor- 
monbe  öcrl^eDcn.  ßnbe  fo  toort  at  üoer  Sogl^cn  gel^ouben,  bat 
man  in  fommige  Solen  lecft,  »an  befe  »eer  ^e^mölinbern* 
(gnbc  fonberlingd  ift  gelogen,  bat  mm  fe^t,  bat  f^  B^  groetc 
gonicf  (Sarofe  Z\)t  toären,  to<tntt  groete  SarÜ  quam  toel  tti>e 
l^onbert  Qoxm  baer  nae,  maer  l^aer  Dem  toa«  be  öoerfd^rcüen 
eonid£  öan  3lgrit)^)inen  k/'  eornetiu«  Slureliuö  nennet  biefen 
©raffen  ^e^monem,  rhenanum  principem,  »eil  ettoa  fein  ^er- 
fd^afft  an  ben  SR^ein  fic^  erftredt  l^abe  önb  ift  fein  ^iftoria 
ebcnmegigen  ^räfalii  mit  furiger,  nur  aßein  ba§  er  in  ber 
gi^arjoi^  tariert  bnb  SSora^am,  §e^moni«  ©cmal^I,  bngef^erligi^ 
in  bie  3eit  beö  Äa^fer«  ©ratiani  in«  ^^ax  &)xx\ü  380  fefeet, 
»ie  oud  feinen  eJ^gcnen  nac^fotgenben  Söorten  Karlid^  erfd^ci- 
net:  ea  tempestate,    inquit,  qua  Carolus  regnabat  (ul  plu- 


296 

rima  Interim  transeamus)  veneruül  ex  Pannonia  in  Gl^rinä- 
niam  Sicambri  anno  salulis  nostre  cccLxxx,  sub  imperatdre 
Graliano,  ä  quo  Angesisus  hujus  Caroli  filius,  Romam  de- 
duclus  et  iterum  demissus,  ä  s.  Marlino  Turonensi  episcopo 
baptizatur,  genuit  Carolum  octavum,  Babonem  et  Vorayam 
filiam,  quöB  Haymoni  nupla,  rhenano  principi,  quatuor  genuit 
filios,  quoruin  memoria  universo  orbi  celeberrima  est  et  ad 
praesens  usque  Haynionis  filii  vocitantur.  Herum  minimus 
Adalberlus  omnia  bona  sua  ecclesiae  s.  Petri  in  Corbeja  con- 
tulit:  alter  autem  nomine  Reynaldus,  in  Colonia  Aprippina 
tandem  martyrio  affectus  est,  nunc  -Tremoniae  quiescit  cor- 
ruscans  miraculis  etc.     Hactenus  Aurelius. 

2)a§  feii^fte  Ca^iitnl 

S3ön  ©raffen  |)c^mon«  geben   i)nb   S^l^abten,   nac^ 
etlid^er  §tftorten  äßeinung)^. 

5Rad^bem  in  negft  üorgcl^cnbem  Sa:|)ttttl  ©raff  ^e^mon« 
al§  ber  ein  ©raff  ju  üDortmunb  getoefen  fein  foö  bnb  feiner 
©Sl^ne  insgemein  SKelbung]^  gefd^el^en,  woö  nit  unbienlid^  fein, 
bamit  cttoa  eim  begirigen  8efer  ein  Senügen  gefd^cl^e,  berfet6t=« 
gen  S^l^abten  bnb  geben  aud^  au§  fotl^anen  f)iftorii^,  fo  auff 
bie  3^tt  Caroli  magni  referiren,  fiir^Hd^  gu  erjel^ten,  bamit 
man  feigen  muge,  toag  bod^  barinnen  für  ©ad^en  begriffen,  fo 
albereit^  an  bie  100  Qi/ax  bon  angeregtem  Srabanbfd^en  ß^ro* 
nico  bur  Sägen  gel^alten  toorben,  einem  ^ebttoebern  feine  5Diö* 
cretion  barauff  fürbel^altenb.  Q^t  bemnac^  gu  tüiffen,  ba§  für 
bieten  Sparen  in  grantfreid^  bnb  5RiberIanben,  aud^  noc^  bn* 
Idngft  im  Q^av  1604,  gu  Oln  fotl^ane  Legenda  ber  t>ier 
§e^m6finber  al§  ein  bntl^abelbare  SBal^rl^eit,  in  offenem  SrudE 
f))argiert  toorben  bnb  in  ©onberl^eit  in  s.  Reinoldi  ^farlird^en 
gu  ©örtmunb  ettid^e  ©emäl^Ie  »nb  Silber,  Äa^fern  ßarle  önb 
gegengefe^ten  5ReinoIbten  am  Sl^or,  toie  anä)  be^gefe^ten  ^fer- 
be^  bnb  barauff  fitgenben  bter  ©ebrübern,")  fo  fid^  auff  bie- 
fetbe  |)iftorij[    funbiren;    bnb  fd^reiben  borbenennte  historici, 

ii)2lu8  bcr  ^tftorte  ber  ^ier  C>e^nu>n8!tnber  ift  bcr  ©olgfd&nitt 
ctngcttcbt,  bcr  fic  alle  \)ier  mit  i^ren  fangen  auf  einem  großen  fAwaricn 
fjferbe  fttjcnb,  barftettt. 


297 

bal  berfelbigc  §el>mon  öwb  feine  ®8l^nc  Carulo  magno  in 
f)!f^atttcn  bttb  fünften,  gegen  bie 'Reiben  in  Äteig^Ieufften  gto* 
|en  Seiftanbt  geleiftct  l^aBen  fotten  bnb  xok  bet  Äd^fer  ein* 
mal^l  ein  gro§  fandet  mit  gabung  aßer  fran^ofifd^en  §errn 
jugetici^tet,  fot\^Ugo  bon  ©ourBon,  ^c^monö  @d^ti)eftcr==®ol^n, 
ju  grftattnitg  bcr  toietfeltigen  ©icnfte  fein«  D:^eimcn,  bmb  ein 
gelten  Beim  fettigen  angcl^alten  aber  nid^^  erlangt  l^abenj  alfo 
fe^t,  ba§  et  aud&  bielmel^r  bon  bemfelben  mit  ber  SBel^r  erto* 
bet  toorben.  ÜDarauff  aber  fe^  §e^mon  gegen  ben  Äa^fer  in 
geinbfd^afft  gcral^ten,  bemfetten  mit  3000  Äreig«Ieuten  toiber 
10,000  fa^ferlfd^e/  bnter  Singen  gebogen  bnb  ber  SSictorij  tl^eil- 
^afftig  .»orben,  be^l^attcn  bdn  Äa^fer  6arß  l^efftig  ergrimmet 
bef  ©raffen  ©netter  conft^drt  bnb  gum.  8anbe  :^erau§  geban«« 
net.  Sefetid^  aber,  nad^  langtoel^renbem  Sreig,  anß  5Ral^bt  ber 
®eno§en  bcn  tJrandreid^,  ben  ^rieben  präfentirt  l^aben  foüc. 
9Rit  bero  Sefd^eibenl^eit,  bag  er  feinen  35atter  ^ugonem  neun* 
mal^l  mit  ®elbt  anfftDcgen,  tt)ie  aber  fold^«  nod^  nit  bnberfan* 
gen  fönnen,  im  nad^  SReftitnticn  feiner  8anbt  bnbt  ©ütter  fein 
©d^toefter  Sl^am  jüm  ©emal^I  geben  tootte,  barauff  and^  ber 
griebe  fe^  betoittigt  bnb  jufambt  ber  gl^e  effectuirt  loorben, 

2)at  fieüettte  Sa^t^itnl 

3}on   ben    bier   ,f)a^m«  Äinbern,    il^ren   SEl^abten 
bnb  ureigen,  fonberlid^  aber  bon  SReinoIbo. 

SMitt  biefer  2l^a,  ober  tt)te  Slnbere  lootten  SSora^a  ober 
gratt)  St^a,  metben  borangeregte  hislorici  ttjeiter,  l^abe  ©raff 
^a^mon  bier  ©ol^ne  gejeuget,  toeld^e  atte  in  einem  ßlofter 
betn  S3atter  (fo  inmittelft  aßemal^t  in  Äreig:^  gebogen,  bnb  m^ 
§a§  feine«  ©d^toigerbatter«,  fe^r  anff  Sl^am  fein  ©emal^I  bnb 
fünfftige  Äinber  erjürnet)  o:^nn)i6enb  gebol^ren,  toeld^e  nad^ 
Drbnung  ber  ©eburtjeit:  äöribfart,  9iibtfart,  Slbet^art  bnb 
JReinoIb,  gemeinlid^  aber  bie  bier  ^a^nt«  tinber  gel^eigen  toor* 
ben.  e«  l^abe  aber  bie  5Wutter,  al§  fie  lieber  ju  ©enaben 
fommen/  biefefbe  t^rem  |)errn  offenbal^ret,  ber  fie  aud^  aüc 
JU  SRitter  gefd^Iagen.  5ReinoIbten  aber,  toetd^er  großer  bnb 
ftarfcr  aU  feine  ©ruber,  ba^  er  aud^  ein  gemeine«  ^ferbt  mit 


298 

ber  ffauft  niä^erfci^Iagen  Mb  ntit  bem  Sbtp^en  ben  9ifi(fett» 
ftrcmg]^  jerBted^en  lonnte  mit  bert  Sattbfd^afften  $iet{ai|>ciit, 
SRütttagni  bnb  i^attenftein,  aud^  einem  bberoitf  ftatdem  fd^nxtrt* 
gen  9io^,  Sa^art  gnanbt,  borauff  aüc  biet  ©cbrfiber  fi^jcii 
{dttnen,  begäbet.  &  joUtn  attd^  bife  biet  |>e^d  ftinber  in 
^andreid^,  loegen  ein^  ®dfciäf^p\ti» ,  (barin  fioitig  Subtbig]^, 
Catuti  ©ol^n,  ^IbeH^arten  fein  ^anit,  fofern  er  berfteren 
toürbe,  gtt  geben  bcrf^jroci^cn)  in  geinbfd^aft  geral^ten  fei^. 
^nma^en  bon  9ieinoIb  l^&d^ftgebad^m  Jtönige  fein  ^anbt  ai* 
gefd^Iagen  l^obe.  'S)a^  auäf  ^o^mon  an^  Wtaift  ^dnig  Sarin, 
in  ber  (Sd^Iad^t  fid^  gefangen  jn  geben,  bie  ©Äl^ne  <ri&cr  ju 
bem  ^eibnifd^en  Aönig  ©oforet  in  |)ift>anien  Pd^tig  bnb  i^ülff« 
ffid^tig  ju  toerben  genottrengt  »erben,  »eü  aber  biefette  on 
gemeltem  D^rt,  i^rer  ritterlid^en  ^ahm  l^alben,  bamitt  fie 
gemeltem  Könige  be^gef)>rnngen/  tDeinigl^  gead^t,  nod^  In  auff 
Sege^ren  SJnterl^alb  gefd^offet  ober  il^re  ©d^&^e  aufegefotget 
»erben  kDoQen,  fe^  9teinotb  bernrfad^t  »erben,  bem  kirdi 
gleid^^fate  ba^  ^anbt  abgufd^Iagen  bnb  mit  fid^  }tt  nemen. 
Dannenl^ero  oud^  nod^  im  ©emal^te,  s.  Äeinolbt  bnran  fi^enb 
ein  Ädnigöl^attbt  am  ®pt\)x  fi^äret,  »arbon  folgenbe  SSerg  ge* 
fd^rieben.  De  Tremoniensium  s.  Reinoldo,  equite  heroe,  ci- 
vitatis hostium  Victore  el  ab  eis  gloriosa  praelijs  secundis 
Victoria  reportata,  comportante  victori»  insignia  triumpha- 
tore,  considente  cum  suis  fratribus  equitibus  in  unico  aquo 
alacritate  et  quasi  leetitia  exultante,  depicto  in  templo  ibi 
primario  Reinholdino: 

Jonctus  equo  Reinholdus  eques  cum  fratribos  heros 
Patronus  templi  creditus  huias  erat. 
JRcinl^etb  ©ig^fürft  bnb  «itter^etbt, 
®ambt  SSrßbern  fein  in  »ilb  geftelbt, 
?fnffm  |)engft  l^ie  gn  befd^a»en  fd^on, 
S)it  Ztmptü  gelenbt  ge»efen  Patron» 
©eiter«  feöen  bielgemelte  bier  ©ebrüber,  alt  nitt  »ott 
»ifenb  »e  aug  ober  »al^  in,  ant  «^abt  »libfarten,  in  2:ara«* 
conien  bem  Ä8nig  3fbotti,  alt  abgefagte  fjeinbe  Äönig  @afo* 
w^f  J«gcj«)gen  fein  bnb  bnter  il^nnen  5Reinotb  be«  Ädnige  SEod^* 
tcr  inra  ©emol^I  belommen  bnb  auff  einen  ftetnern  IJett  in 


299 

^9»cmtn  bag  Safteel  aXontatIton  erbotoet  l^oftett«  Sßte  ober 
«Jnig  Sorut  iffx  gemb  (fo  Don  Q^m  fle  gefcnötid^  il^mc  ^ 
Hebern  Begel^tct  mb  ntt  erlangt)  anff  bcr  SRetfe  nad^  s-  gfa- 
cob  gemcfte«  Safteete  anfit^tig  bnb  bc«  gunbatötn  «elnolb« 
wrftenbtgt  »orben,  fc^  er  mit  @ct»atb  bafttr  gcgogcn,  i^abe  €d 
ober  öttberfd^affeter  ©a^en  berla^n  mfifcn*  f^Igen^  fcbi  cr- 
m^mtt  »rubere  tn  ^itgram«  ©eftalbt,  t^re  3»uttcr  gu  bcfn* 
i)m,  ncXftx  ^iaiapont  »erreifet  bnb  onferl^att  Üietnolbten  aöe 
jefengtki^  »on  ÄÄnlg  garten  ingejogcn.  ®urd^  einen  ®^Vi>ax^ 
Bttfflem  aber,  SRaleg^ff  genanbt,  il^ren  SSettem  »nnberborttd^ 
tricbtgt  toorben.  SBeiter«  l^abe  »leinotbt,  afg  tönig  6arl  mit 
«ufffclttttg  feiner  (Sronen  tin  Siitterf^iet  angerid^tet,  biefctbe 
mäf  gemelte^  5Rigromantlci  tunft,  ber  int  feinen  fd^toa^n 
Äo§  in  einen  n>ei§en  bertoanbeft,  bamit  er  nit  ert^anb  töurb 
gnounnen  »nb  toiber  naiver  SiWontat6an,  gu  feinem  SSrnbcr  ge^ 
jogen-  ©ei  ferner  fam^>t  benfeI6en  bnrd^  mel^rgemelten  SÄale*« 
j^ff  giigromanten  bnb  il^r  eigen  ta|)ffer  SO^abten  fo  nitt  alle 
)«  erjel^en  anf  ber  §anb  Sarnti,  fo  borgen*  3^bone,  ben  er 
ju  ®aft  gelaben  bnb  gegen  gro|e  SSerl^eifnng]^  nod^mate  We 
$e^w«!inber  in  gn  BeBern  tegel^rt,  toie  im  gleid^en  bon  JRo* 
(anbt,  fo  9Kbfarten  bon  s.  ^cicob  lommenbt  gefendßd^  ange»« 
galten,  crlofet  toorben.  Se^tid^,  loie  tönigl^  6aml  bor  SRon«^ 
tolban  bnb  im  ©treit  gun  unterfc^eibttd^en  Briten,  an  SReinoIb* 
tc«  t)nb  SSSribfarten  gefe^^t,  fotten  fie  benfetten  bom  ^erb 
geflogen  bnb  mit  Äreigen  fo  fem  bemfll^et  l^aBen,  ba|  cö  ben 
8letd^6geno|en  berbrogen  bnb  iim  ©tiöftanbe,  bnrd^  SSnter- 
^anblungi^  ^a»  ?H^n,  gefragt  »orben*  üDaranff  Äa^fer  (Sa» 
mtn  ateinolb  anff  SSegel^ren  feinen  9lo§  SBe^arbt,  fein^  ®e* 
fallend  bamitt  gn  i>erf^arett,  gefd^endtt  l^abe,  ber  Äa^fer  aber, 
»eit  eö  ben  ©einen  großen  ©d^ben  gngefneget,  ^ab  i^me 
jtoc^  aRül^tenfteine  an  ben  §al§  bnb  an  igfid^cn  gu§  einen 
lög^n  öttb  bon  ber  Srnglen  in  bie  ©e^ne  tocrffen,  toie  e^  aber 
nod^  em^or  gef d^tomnmcn ,  nod^  einen  an  jgüd^en  gfneß  l^injn 
btnben  bnb  inö  SSerberb  flfir^en  lafen.  SReinotb  gtoar  fotd^ 
fel^cttbt  bnb  be§  ?Pfcrb0  SSntergang^  bcbanrenbt,  l^abe  fein 
8eBtage  fein  ^og  mel^r  gn  bereiten,  nod^  ©d^toert  an  feiner 
©eitl^e  gn  gfirten,  fonbern  ein  Sremit  gn  toerben,  gn  ®ott  ge^^ 


300 

fd^tootcn.  3fnma6ctt  er  gu  guß  naiver  SRotitoIBan  ftti^  t)ct* 
fttcget,  geftaft  bafclbft  für  feinem  SCbfd^etb  feine  ®a^tti  gu 
bi«^>ottiren;  toie  er  ban  feinen  eltiften  ®t^n,  emerid^  jum 
5Ritter  gefd^Iagen  bnb  mltt  aKen  feinen  ßanben  6cerBet  ffaU* 
@e^  barauff  abgejogen  bnb  in  einer  SBftften  gu  einem  Sreml* 
ten  fommen,  ba  er  bre^  Qffax  langl^  in  einem  ftrengen  Seben 
berl^arret,  »eil  aber  gebadetem  Sremiten  burij^  einen  Sngel 
gebotten,  baß  er  5ReinoIben  anbenten  fotte,  in«  l^eitige  8anbt 
naiver  ^^^^J^f^tem  gu  giel^en  bnb  für  bcn  ßl^riftengtauben  gu 
ftrelten ,  l^abe  er  fid^  ritterlid^en  barin  braud^en  laßen.  Uiaga* 
retl^  bnb  successive  ^^ernfalem  mttt  bem  ganfeen  Sanbe  er* 
oberen  l^elffen,  barin  fid^  aud^  fein  ©ol^n  Slimcrin  manlic^  öer«* 
Ratten,  gefelid^  ^aU  er  ööu  Äonigl^  ßarut  feinen  Stbfd^eib 
genommen,  jn  6oIn  in  s.  ^eterö  Stofter  feligüd^  gelebt,  biet 
3eid^en,  SBunber  mit  ^eitungl^  ber  Äm))|)ei,  äußtreibnng  bcr 
2:euffet,  Slbbittung  ber  ^eftitcn^  bnb  fünften  guioege  gebrad^t* 
Stnd^  s.  ^eter«  ßird^en,  toeld^e  bomap  i*  Q.  810  bom  grö' 
bifd^offen  bafelbft  Agilolpho,  gu  batoen  angefangen,  alß  ein 
obrifter  SBerdmeifter  merlfid^  bortfe^en  l^elffen  bnb  fettigen 
mit  em^)figen  ©teintragen  ben  SSorgugl^  befommen  bnter  anbcrn 
©teinme^ern.  3)arumb  fie  jm  aud^  aufffeftig  loorben,  an  bem 
Ol^rt  ba  i^o  s.  9ieinoIbi  6a^>eüe  ftcit,  mit  i^ren  §emmern 
in«  §aubt  berwunbet  bnb  getobet,  in  einen  ©adt  geftod^en  bnb 
in  ben  SRl^ein  getoorffen  ^ben  fotten  bnb  fe^  al^m  felbigcn 
O^rt  tin  lieblid^  ©efangl^  ber  1^.  (Sngel  gebort  toorben.  8efe* 
lid^  fe^  fein  (Eixptx  burd^  ein  Irandfe  grato,  fo  an(i)  bemnad^ 
alibatb  i^rc  ©efunbt^eibt  befommen,  »iber  auff  Sanbt  bragt, 
bon  aßen  ©lodten  binnen  Sööen  ol^n  meufd^Iid^)«  ^utl^nen  6e- 
leutet  bnb  toie  er  ben  ©ortmunbfd^en  bom  grfebifd^offe  ber* 
toeigert,  auff  einer  Äarren  o^ne  ^fcrb  ober  anbere  Jt^ier,  bon 
felbften  naiver  üDortmunb,  ba  er  nod^  ligge,  gef^ürt  bnb  bom 
S3abft  Seone  bem  ©ritten,  bff  Segel^ren  Äa^fer  Sarute,  fei* 
neö  Dl^eim«,  canonigirt  ober  in  bie  ^(üfl  ber  ^eiligen,  burd^ 
iöeftetigung]^  eine«  l^immefifd^en  SBtifem«  auffgenommen  toor* 
ben»  ®oß  alfo  befd^el^en  fein,  im  3f^ar  811  ben  7  ^anuarlj 
(^etru«  SKerffäu«  aber .  fdf^reibt  ba§  s.  SReinoIb  gelitten  im 
O^ar  1239),  auff  njelc^en  nod^  aüe  Q^ax  s.  SReinotb«  ^^ar- 


301 

fc^erDttb  aRc^nmÄtdt  ju  ©ortmmtb  gel^altcn  nnrbt  ©er  ned^ 
mtifX  babon  ju  Icfcn  l^uft  l^at,  bcfcl^c  üsuardum  monachum  in 
marlyrologio,  cum  annotatiönibns  Joan.  Molani;  itemque  no- 
tas  Petri  Lonavij  sylveducensis  in  Joan.  Molani  bist.  Bra- 
banti«  elc«  Baronius  ad  martyrolog.  rom.  in  not.  ad  kal. 
Jölij,  Fuit  et  alius  Reinoldus  dictus  monachus  et  ipse  Co- 
rona martirij  donatus,  cujus  natalis  agitur  7.  id,  Januarij, 
de  quo  Trithemius  de  viris  illustribus  ord.  s.  Benedicli  Hb* 
3  cap.  249. 

Son    htm   (Srft    öngeatpeiffclten    ©raffen    ZxnU 
manne    bub  befeen  ^ubeftitur,  an^  fc^rifftlid^cn 
SSrfunben. 

33t§  anl^ero  l^aben  tt?^r  aii§  gebrucftcn  |)tftortett,  toa§ 
biefcffie  bott  biefer  ©rafffd^afft,  il^rcn  erften  ©raffen,  auä)  SSr:» 
fiJtungl^  bei  Spanten«  ÜDortmunb  ge^^alten,  gunt  SSberflug  an 
Jag]^  geBcn.  SBeiln  aber  bern  etlid^e  burd^  ein  l^erlid^ö  bn^ 
PBar$  diploma  Caruli  magni,  barin  l^od^ftgebad^ter  Äa^fer 
eilten  mit  ^Wal^nten  Trutman,  toeld^ö  grennbtman  mügtc  geben* 
ttt  toerben,  gnm  ©raffen  at^ie  bnb  algemeinen  aSber'®(^o)>ffen 
itt  gan^  ©ad^fenlanb  berorbnet,  bertijorffen  »erben,  tt?oßen 
ö)^r  ba^elbige  anfenglid^  l^iel^in  fefeen  bnb  folglid;  mit  mel^r 
gcmetter  Slut^oren  5Dleinnng]^  conferiren,  bie  conferirte  ber* 
toerffen  ober  fo  biet  müglid^  berfd^onen.  Santet  bemnad^  fot* 
^^  bon  SSSerten  alfo:  In  nomine  sanctee  et  individuse  tri- 
nilatis  amen.  Karulus  divina  ordinante  gratia  Rex,  si  do- 
mino  Deo  exercituum  succurrente,  in  bellis  victoria  potiti 
sumus,  in  illo  et  non  in  nobis  gloriamur  et  in  hoc  seculo 
pacem  et  prosperitatem  et  in  perpeluo  futuro  eternae  mer- 
cedis  retributionem  nos  promereri  confidimus«  Propterea  om- 
nes  Christi  fideles  noverint,  quod  Saxones,  quos  a  progeni- 
toribus  nostris,  ob  suee  pertinaciae  perfidiam  semper  indoma- 
biles,  ipsique  Deo  et  nobis  tamdiu  rebelles,  quo  usque 
illius  non  nostra  virtute,  ipsos  et  bellis  vicimus  et  ad  bap- 
tismi  gratiam  Deo  annuente  perduximus,  pristimae  libertati 
donatos  et  omni  nobis  debito  censu  solutos  pro  amore  illius, 


g(U  .y^^  ipsi  tribttlarios  ei  subiuga- 

.    fioiKf^'^  ^^  in  fide  ohristiana  retinere  op* 

^ JJ^ji^j^  capi^^'     Quapropter  in  illa   parle 

^^  0$  ^^'^^^^yiram  inlustrem  ibidem  comiteni  ordi- 

^^^»f  ^^  ^  /fl  {?urle  ad  campos  in  mallo  publico,  ad 

^ßüß  "'  ^^ns^  «udiendas  vel  recia  judicia  terminanda. 

^yors^ra^  ^  omaiam  presbyterorum  in  iota  Saxonia   fi- 

IsV^  ^igapef^^  vicarios  et  scaUnos,  quos  sub  se  ha* 

jeliter  *P^  jnguirat  et  animadvertat,  ita   ut    ofiicia  sua 

bei  ^"^fggant    Tandem  idem  comes  omnia  sua  sibi  sin- 

^^^'ter  a  "^^'^  pr»scripta,  toto   conatu  et  totis  viribus 

ßcHit  fl^4"®   ^^^    memoratus    noster    comes  Trntmannus 

hene  ingenuus  atque    securus    existat.     Et  nt    ista  inge* 

njlutis  pagina  firma    stabilisque    consistat,    manu   propria 

5iib5cribsimus  et  annuli  nostri  impressione  signari  jussimus. 

Signum  Karuli 

K  V  R 

Begis  in  victissimi. 

S 

Hildebaldus    archiepiscopus   Coloniensis    et   sacri    palatii 
Capellanus  recognovi*  Data  IV.  kal.  Octobn  anno  dominic» 
incarnationis  DCCLXXXXI.  Indictione  XIL 
anno  autem  regni  Damini  Karuli  XXI«    Actum  in  villa 
Trutmanni  foeliciter  Amen.^^) 


i2)$3enn  kotr  biefe  fd^on  früher  bei  ßaluze  capitula  reg.  Fran- 
cor«  cap.  1.  249.  Meibom  in  notis  ad  Witichiadum  S.  R.  G.  I,  689, 
Stangefoi  op*  chrono!«  circ.  Westph  L.  2  p.  90;  Schalen  histor« 
Westphal.  p.  304;  Teschenniacher  annal.  edit,  Ditmar  cod.  dipl.  p. 
38  u.  3C.  abaebru(fte  Url.  ^iec  nedif  einmal  mdf  ber  älbf^rift  SD^üll^erd 
aufnel^men,  fo  gefd^tel^t  t9,  um  beflo  anfc^auüd^er  il^re  Uned^t^ett  na^in* 
todfen.  2)ie  @rünbe  bafttt  flnb:  1^  Äarf  b.  ®t.  bebient  ftc^  in  feine« 
eci^ten  Uxtunben  nie  ber(SWgang«foxmet:  in  nom.  s.  et  indiv.  trin.  2)tefe 
fam  erfl  unter  Sub».  b.2)eutf($en  auf;  2,  eben  |o  »enig  in  feinem  2:itet 
bet  IBorte:  divina  ordinante  gratia  res  3,  S)te  9tecognitien  bnr<!^  ben 
9xM^^  t>.  (£d(n  als  Sacri  palatii  capellanus  ^ogt  nt^t,  4,  2)a6  ^a^x 
na^  (S)x.  Ocburt'  »irb  in  Statik  u.  feine«  Seltne«  $ub».  b.  gr.  Urf.  nie, 
frttbern  nur  ba«  3a\^x  ber  «egierung  angegeben.  5,  3n  ber  3ett  »»  bte 
UcL  audgefkttt  fein  foU,  feierte  ^arl  bon  bem  gelbguge  gegen  bie  Sßilacn 
an  ber  iRieberelbe  (im  @e^t.}  auf  bem  ffirjeflen  SBege  mof  Sormd  ^u- 
vM  imb  fonnte  ba$er  ni<!^t  toof^l  über  S)oTtmunb,  bon  n»  fie  batirt  ift, 
UxamttL  Q,  2)er  ganje  dnl^alt  :k>a|t  ni^  pi  ben  bamafigen  Beitoer^ll« 


303 

^teraitl  iffc  nnn   termutl^ttd^  al^unetiten,  bag  Dor  t>tib 

)»n  ^tiUn  Caruli  magni  leine  anbete  ©raffen  bon  S)oTtmunb 

geioefen,  alt  eBen  btefer  S^rutntan^  totläftx  bcui  fia^fer  felbften, 

»ie  gebort,  b{e((et(i^t  al^  fein  lieB  bnb  getreioer  ^eigd  9321« 

ger  bnb  comes  an^  grandenlanb,  na^  ^ameimanu^^  ober  aber 

94  fad^fifd^ent  bnb  ]^eibnif(i^en  @tam  ivm  d^rifttid^em  ©lauben 

(ef^ert,  at^ie  gum  ©raffen  inbeftiert  bnb  junt  ätbbocaten  aUer 

fw^fifd^en  ©eifiUd^en  aud^  SBber^^Sd^effen  bnb  grei^raffen  aBer 

anber  gefegt  n>orben  bnb  l^aBe  feinen  ^Zal^men  (fo  anberd  biefe 

(e^te  äReinitngl^  ftat  l^at)  bon  ben  alten  STrutmennern^  fo  bon 

beti  2;rmben  Taciti,  nad^  Beati  Bhenani  Slngage  entf))ro§en/ 

w^  Sieb  bnb  jnr  ©ebed^tni^  feiner  SSorf^aren  belontmen^  tote 

gemcmtid^  in  fftrftlid^^'grapd^*  bnb  ablid^en  ®efd^ted^teren  ge* 

fd^ie^t,  ba  biet  mit  einem  3l<mtn,  }nr  ©ebed^tni^  il^rer  ^nx* 

elteni,  baj>tijiert  »erben;  «te  in  ben  blelf eltigen  flanbrifd^en 

Balduinis,  Iijf>:|>ifd^en  Bernhardis  bnb  Simonibus,    tedlenbnrgi« 

{(^en  Cobbonibus,    !£)ortmttnbifd^en    Gonraden   bnb  anbem 

i>«^9leid^cn    jn   erfel^n.     &  l^at  ober  bie    erfte  SWeinnng^^ 

cl«  bat   Trutman  ein   fjrandt    gemefcn,   einen    begern  bnb 

f^etnbom  ©runbt    ©intl^mal^t  nit  )u  bermuten,  bat  Caru- 

las  einem  @ad(^fen^   aH  9tebeQen  ober   nod^  bnbegrönbeten 

Soften,  ein  fold^  ^ol^c  «mbt  ber  d^rifttid^n  «bbocatei>  bnb 

grofee  ©el^imnit  eine«  a5ber'=@d^a»)fen«  (toctd^e  bieünel^r  bie 

SiekSirenbe  )u  bejtoingen  angeftelbt)  U)ie  balb  foU  gefagt  n>er^ 

ben,  anbertratoet  l^ette,  and^  in  bielg*  diplomate  in  einer  S(an* 

iul  Trutmannum  ingenuum  atque  securum  existere,  gar  f{ei« 

|ig  mit  93nterjeid^nnng  feiner  eigenen  $anb  cabiert^  bielleid^t 

gegen  bie  @a(^fen^  fo  anberd  einen  i$ranlen  gum  SSberl^oubt 

Nen  inbigniren  mugen,  ober  ed  b>e]^re  @ad^e^  bat  man  ant 


ttffm;  indbefonbere  niAt  1,  bag  ber  ®Yaf  bie  scabinog  ber  latferltii^n 
@m(^te  ühtttx>a6fm  foue.  Ttandft,  bie  früher  xoo^  bie  (Sinfe^ung  ber 
Sm«  ober  %tm^mäftt  Statt  b.  ®r.  auftrieben,  baben  jjid^  barauf  berufen^ 
H  (ter  ODn  Sreiarafen  «ob  greif^effen  bie  9}ebe  fei,  tote  bie9  nament« 
^  anc^  SKüIber  tbut  Slbcr  btefer  Umjlftub  betöeifl  grabe  am  SWeiflen  ge^ 
gen  bie  <S«^t^ett  ber  Urt.  u.  filiert  fogar  auf  bie  fßttnmß^m^ ,  bag  fie 
^tSiääft  gem(4t  »orben,  um  ben  €^|ptegel  au  ^ortmunb  a(d  ben  aitefies, 
»Ott  Äarl  b,  @r.  felbft  gefegten  greifb^fl  baraufletten.  3»att  bergt  B oh- 
ne r  regeftta  Karoloru«  ad  a«  789  vu  Erhard  re^re^a  bistori«  West* 
^iue  I»  74,  loeU^  beibe  m(k  bie  ttne^t^eit  ber  Urt  aane^meu* 


294 

gfteuttb  Gebeutet,  l^ie  oBet  ton  benfelien  fftr  ritt  feinbfid^ 
Äorb  angenommen  toorbcn;  fo  fein  bw^  etfici^e  Sircnrnftan'- 
tiett,  baranf  and^  btefe  tefete  in  etoa  fcefcftigt  »erben  tonnte, 
la>o  nit  ein  fonbetCid^d  bngebmdtd  diploma  Caroli  magni,  fo 
folgen^  inbetleibt  »erben  foö,  bag  3Btberf<)iet  erMerete-  ©old^e 
Sircnmftantien  aber  feinb  biefe,  ba§  man  nid^t  aöeine  Utf  bem 
Jhilio  C»sare,  ba^  bie  {RSmer  eine  fotl^ane  ©etool^nl^eit  ju  rnf- 
fen  gel^abt  bnb  er  Labienum  get^an  jn  l^aBen  bermetbet:  fon« 
bem  aud^  beim  Tacito  ber  aTentfd^en  Art  getoefcn  jn  fel^n  lie- 
fet bnb  berl^alben  and^  bon  im  mit  einem  fonberlid^en  9lamen 
Imritus  baj)tifiert  »orben,  ja  bi«  anff  ben  l^entigen  2:ag^  be^ 
»nS  ®^n:fld^»orter  verblieben,  bag  man  fagt  id^  »iö  bir  Zxoii 
ober  JTrot  bieten  bnb  ein  jegtid^«  l^ol^e^  ^ingl^  ober  §att6  ein 
Irottenbnrg]^  nennet,  aud^  an  ettid^en  Ortern  in  äBeftfalen 
Dnb  SRad^barfd^afft,  an  ben  f^>ielenbcn  Äinbem  fiel^et,  bai  bero 
etßd^e,  fo  in  ber  ^51^e  ftel^cn,  ben  5Ribrigcn  alfo  trofeenbt  gn- 
flngen  ober  jnrnffen:  bie  SCrotten^  ober  f)o]^eburg  ift  m^n  zc. 
©aburd^  fie  gteid^fafe  in  einer  ßomoebien:  3)er  SBnrd^  Srot* 
munbä  SBelegermigl^,  bon  SHter  jn  3Htem  atfo  trabirt,  fetbft 
ol^ntoi^ent  anbeuten  mßgten  bnb  »ei^r  fold^er  SWntmagung^ 
befto  mel^r  glanbßd^,  bag  man  bei  felbigem  Tacito,  bem  fran* 
lifd^en  ^iftorienfd^reiber  Hunibaldo  liefet,  bag  bie  SCentfd^c 
8franlen  bnb  ©ad^fen  il^re  ©efd^id^t,  il^ren  $»ad^Iommen  bnb 
ftinbcm  anber«  nid^t  ate  burd^  gieber ,  jnr  ewigen  @ebed^tnt§ 
nad^getagen« 

^at  ffinffte  dapitul 

S5on  ben  erften  benenbten  ©raffen  oon  I)ortmunbt 
au%  gebrudten  |)iftorien. 

«n^  negft  borgel^cnben  Saj^itutn  ift  nun  etlid^crmalen 
ber  SSrf^)rung]^  ber  ©raffen  »nb  ©rafffd^afft  35ortmunb ,  fo 
t>iel  ben  5Rabmen  betrifft,  abjunemen.  ißJanel^e  aber  biefetbc 
}u  fotd^er  ©ignität  önb  <Stanbc,  ent»iber  bon  ben  romifd^n 
Äa^fern  ober  fad^fifd^en  Königen  erl^aben;  fein  anfe  ben  gc* 
brudften  ^iftorien  »ibertoertige  SReinungen  gu  ermegen,  Herm. 
Hamelmanus  i»ar  mnt^maa^et,  e^  fotten  biefe,  »ie  bie  t)on 


295 

^irmimt,  in  bet  ©rafffd^afft  ^pt,  franfe^fd^e  ^etrn  gctocfcn 
mt  üuäf  alfo  bie  t>on  Xtotmont  (DieQei^t  mäf  bem  fran$i>fi' 
fÜ^m  fßoxtUin  Troys-monts  ml<Sf9  Dri^Burgl^,  tt)ic  jene« 
feutorterg  l^iget)  genennct  bnb  mit  Carolo  magno  anl^ero  gc* 
f^toct  mt  cri^aktt  fein  tDorben.  SBietooß  biefe  aWcinnngl^ 
nid^t  )n  bemerffen,  fein  bod^  anbete  historici,  mit  n>e(d^n 
biefetfee,  »ic  anäf  mit  gemciten  Rhenano,  ftreitet.  !Can  toie 
in  einem  atten  93ta(anbifd^em  Sl^ronico  anno  1516  ju  Sn^ 
torff  getmdtt^  and^  Cornelii  Aurelii  Batavia  etc.  jn  erfel^en, 
fo  fein  olberei^  in  bie  jtoetl^nttbert  ^ffax  bor  Caroli  magni 
SWhinfft,  an  biefem  Ol^rt  ©raffen  getoefcn  bnb  ber  erfte  fo 
barin  benennet,  foß  §e^mon  ober  ^erman  gel^ei^en  bnb  ein 
t£nigin  bon  $lgrt)>)>inen,  mit  Stal^men  Vorayam,  ^önigl^  An- 
chisis  2:od^ter,  jmn  Sl^egemal^I  gel^abt  l^aben,  bnb  lanten  fei« 
Mgen  chronici  forroalia  toie  folget:  ,,6nbe  Äonidt  Slnfife«  nam 
f^n  öromo  t>nbe  toed^  tot  ^gnppiatn,  enbe  bebe  be  ©tabt  ber- 
mcrfen  enbe  al  fl^n  botdt  Icrften  bocn,  baernae  Ireg)^  l^t>  »an 
fi^n  ötomoe  ttoee  Äinbern,  een  ©oenn  bien  1^^  l^eete  fiarol, 
enbe  Meeff  gonindt  na  l^em,  enbe  een  Dod^ter  bee  ittt  aSorai^a 
enbe  nam  tot  eenen  SKan  ^erman  ®raoe  oan  üDorbane  bat 
mt  tfett  !Cormonbe,  enbe  befe  §ei>me  toan  acn  aSoraJjen  öeer 
©oene:  aienout,  SBogier,  Olioier  enbe  8tbcl^art^  enbe  bit  l^ic* 
tcn  bie  öeer  ^e^möfinbem  enbe  ooorcn  ftr^ben  mtt  Sari  oere» 
Oem  enbe  »orben  gl^emartelifiert.  ©inte  SReinout  leet  f  ÜDor-» 
monbe  Derl^et^en.  (Snbe  fo  n>ort  al  ooer  Sogl^en  gel^ouben,  bat 
man  in  fommige  Solen  teeft,  \>an  befe  t>eer  ^el^m^Iinbern- 
Snbe  fonberttngd  ift  gelogen,  bat  man  fe^t,  bat  f^  iif  groete 
ßonidC  (Sarote  Z\ft  tt>&ren,  n>ante  groete  (HaxU  qnam  n>el  tme 
I^Dnbert  Sparen  baer  nat,  maer  l^aer  Oem  toa«  be  öoerfd^reöen 
ßonidt  »an  ägrit)|)inen  jc"  Sorneliu«  Sluretin«  nennet  biefen 
®raffen  ^t^xnontm,  rhenanum  principem,  toeil  ettoa  fein  ^er^ 
fd^afft  an  ben  «l^ein  fic^  erftredft  l^abe  onb  ift  fein  ^iftoria 
efenmcfeigen  ^nl^alfe  mit  furiger,  nnr  allein  ba^  er  in  ber 
gj^arjol^  »tariert  bnb  SSora^am,  ^e^moni«  ©cmal^I,  öngefl^erligi^ 
in  bie  3eit  be«  Äa^fcr«  ©ratiani  in«  3^ar  (S^rifti  380  fefeet, 
»ic  aud  feinen  el^genen  nad^folgenben  ©orten  Harüd^  erfc^ei- 
net:  ea  tempestate,    inquit,  qua  Carolus  regnabat  (iit  plu- 


296 

rima  interim  transeamus)  venerum  ex  Patinonia  in  Germä- 
niam  Sicambri  anno  salutis  nostre  cccLxxx,  sub  imperatdre 
Graliano,  ä  quo  Angesisus  hujus  Caroli  filius,  Romam  de- 
duclus  et  iterum  demissus,  ä  s*  Marlino  Turonensi  episcopo 
bapUzalur,  genuit  Carolum  octavum,  Babonem  et  Vorayam 
filiam,  quae  Haymoni  nupta,  rhenano  principt,  quatuor  genuit 
fllios,  quorum  memoria  universo  orbi  celeberrima  est  et  äd 
praesens  usque  Haymonis  filii  vocitantur.  Herum  minimus 
Adalbertus  omnia  bona  sua  ecclesiae  s.  Petri  in  Corbeja  con- 
tulit:  alter  autem  nomine  Reynaldus,  in  Colonia  Aprippina 
tandem  marlyrio  affectus  est,  nunc  .Tremoniae  quiescit  cor- 
ruscans  miraculis  etc.     Hactenus  Aurelius. 

2)at  fedifte  €;a))ttitl 

S3ön  ©raffen  §c^monö  SeBen   t)nb   SEl^abtcit,   nac^ 
ettid^cr  |)ifti>rien  9Kcinung]^. 

Siad^bem  in  negft  borgel^enbcm  ßa<)ttttt  ©raff  |)e^mon^ 
<d%  ber  ein  ©raff  p  ©ortmnnb  gctocfcn  fein  foö  bnb  feiner 
©öl^ne  insgemein  ÜKetbnng]^  gefd^el^en,  tocU  nit  unbienßd^  fein, 
bamit  ettoa  eim  begirigen  fiefer  ein  Genügen  gefd^el^e,  berfcttt* 
gen  SEl^abten  bnb  ScBen  aud^  au§  fot^nen  §iftorii^,  fo  anff 
bte  3^tt  Caroli  magni  referiren,  für^jtid^  gn  erjel^ten,  banttt 
man  feigen  mugc,  ö)a§  bod^  barinnen  für  ©ad^en  Begriffen,  fo 
alBereife  an  bie  100  ^l^ar  bon  angeregtem  33raBanbfd^en  &)xo* 
nico  bnr  Sägen  gel^atten  toorben,  einem  ^^^ttoebern  feine  5Di^=« 
cretton  baranff  fürBel^altenb*  3^ft  bemnad^  gn  toiffen,  bag  für 
bieten  ^l^aren  in  StandEreid^  bnb  9iiberianben,  and^  noc^  bn* 
längft  im  ^l^ar  1604,  jn  ßöln  fotl^ane  Legenda  ber  bier 
^e^m^finber  alß  ein  bntl^abelbare  SBal^rl^eit,  in  offenem  S^rndf 
fj^argicrt  tDorben  bnb  in  ©onbcrl^eit  in  s,  Reinoldi  ^farfird^en 
jn  ÜDortmnnb  etliche  ©emäl^te  t)nb  Silber,  Äaljfern  ©arte  r>xt\> 
gegengefefeten  9teinotbten  am  Sl^or,  toie  an6}  be^gefe^ten  ^fer* 
be^  önb  baranff  fitgenben  bter  ©ebrübern,")  fo  fid^  anff  bie== 
felbe  §iftorij    fnnbiren;    bnb  fd^reiben  borbenennte  historici, 

ii)2(u«  bcr  $tftoric  ber  toter  ©e^monöfinbcr  ift  ber  ©orjfd^mtt 
eingeßebt,  bcr  |ic  aKc  toicr  mit  t^ren  fangen  onf  einem  großen  fd^toarjcn 
?Jferbe  fifeenb,  barfteUt. 


297 

ba^  berfelbigc  ^tifinon  öub  feine  ©äl^ne  Carulo  magno  in 
^tf|>amctt  bnb  fünften,  gegen  bie*|)etben  in  treigeicufften  gro«» 
Ben  ©eiftanbt  geleiftet  l^aben  foflen  önb  toie  bcr  Äd^fer  ein* 
mal^I  ein  groß  fandet  mit  gabung  aßet  franfecfifd^en  §ertn 
jugertd^tet,  fol  §Ugo  bon  SBourbon,  ^e^mon«  @d^toefter==®ol^n, 
ju  grftattung  ber  bietfettigen  !£)ienftc  fein«  Dl^eimen,  bmb  ein 
gelten  beim  felbigen  ange^Iten  aber  nidfife  ertangt  l^aben;  alfo 
fe^r,  ba|  er  aud&  bielmel^r  bon  bemfetben  mit  ber  SBel^r  erto* 
bct  tocrben-  ©aranff  aber  felj  ^t^^mon  gegen  ben  tapfer  in 
§cinbfd^afft  geral^ten,  bemfetben  mit  3000  Äreig^Ieuten  toiber 
10,000  fa^ferifd^e,  bnter  Stngen  gejogen  bnb  ber  SSictorij  tl^eit* 
^afftig  .tt)orben,  begl^alben  bdn  Äa^fer  EarK  l^efftig  ergrimmet 
be§  ©raffen  ©netter  confl^cirt  bnb  gum.  ßanbe  i^eranß  geban»* 
net  8e^tid^  aber,  nad^  tangtoel^renbem  Äreig,  anß  JRal^bt  ber 
©cnoßen  bon  grandEreid^,  ben  grieben  J^räfentirt  ^ben  foöe* 
9Rit  bcro  Sefd^eibenl^eit,  ba§  er  feinen  SSatter  §ngonem  neun* 
mal^t  mit  ®elbt  aufftoegen,  toie  aber  fold^«  nod^  xdt  bnberfan* 
gen  fdnnen,  jm  nad^  Sieftitution  feiner  8anbt  bnbt  ©ütter  fein 
©d^tDcfter  Stljam  gum  ©emal^t  geben  tt>olte,  baranff  and^  ber 
griebe  fe^  betoiüigt  bnb  gufambt  ber  g^e  effectuirt  toorben. 

^a^  fieliettte  €a))ttnl. 

3Jon   ben    bicr   |)a^m«  Äinbern,    il^ren   2:i^abten 
»nb  ffreigen,  fonbertid^  aber  bon  9teinoIbo. 

5Kitt  biefer  Sl^a,  ober  toie  Slnberc  tootten  SSora^a  ober 
Srati)  ät^a,  melben  borangeregte  historici  tociter,  l^abe  ©raff 
§a^mott  bier  ©ol^ne  gejeuget,  toetd^e  alle  in  einem  ßlofter 
bcm  Sßatter  (fo  inmittelft  aßemal^I  in  Äreigl^  gebogen,  bnb  an^ 
^a%  feinet  ©d^toigerbatter^,  fe^r  auff  9l^am  fein  ©emal^I  bnb 
fiinfftige  ÄHnber  erjürnet)  o^^ntoißenb  gebol^ren,  mtä)t  naäf 
Orbnnng  ber  ©eburtgeit:  SBribfart,  »iibtfart,  Slbel^art  bnb 
SReinctb,  gemeintid^  aber  bie  bier  §aljm^  Äinber  gel^eißen  Sor- 
ben. 6^  l^abe  aber  bie  5Wutter,  atß  fie  toieber  gu  ©enaben 
fommen/  biefefbe  i^rem  ^erm  offenbal^ret,  ber  fie  aud^  alte 
JU  SRitter  gefd^tagen»  9teinotbten  aber,  toeld^er  großer  bnb 
ftarler  at^  feine  ©ruber,  baß  er  aud^  ein  gemeine«  ^ferbt  mit 


298 

ber  Sauft  nieberfd^Iagen  i>nb  mit  bem  ^nfffi^en  ben  Stfiden« 
fhrcmg]^  inixtäftn  fonnte  mit  bcti  ganbfd^afftctt  Sßi^apMt, 
aWontagui  bnb  gattenftetn,  aud^  einem  bBcroiit  ftattfem  fd^J!)(nrt> 
gen  9lc§,  »a^art  gnanbt,  borouff  alte  bter  ©eferüber  fit}en 
fSnne»,  U^aM.  &  fDUen  atsd^  bife  biet  |)e^m^  ^ber  in 
^andreid^,  toegen  ein^  ®dfaäf^pxtU,  (barin  fionig  Subt9igl^^ 
Caruli  ©ol^n,  äbell^arten  fein  ^aubt,  fofern  er  berlieren 
ttärbe,  ju  geBen  berf^rod^en)  in  ^einbfd^ft  gerai^ten  f^. 
^nmafen  bon  9teino{b  l^id^ftgebad^m  JiSnige  fein  ^anBt  ai* 
gefc^Iagen  l^oBe.  !£)at  and^  ^o^mon  an§  SDlad^t  ^5nig  Sorin^ 
in  ber  @d^(ad^t  fid^  gefangen  px  geben,  bie  @^ne  a6er  ju 
bem  l^eibnifd^en  £5nig  ©oforet  in  f)if)>anien  Pd^tig  bnb  i^ü(^^ 
f&d^tig  gn  u>erben  genottrengt  n^orben,  n>eil  aber  biefelBe  an 
gemeltem  D^rt,  i^rer  rttterlid^en  Sl^aben  l^aften,  bamitt  flc 
gemeltem  Könige  be1^gef))rnngen^  n>einig]^  gc<td^t,  nod^  j|n  anff 
©egel^ren  SSnterl^alb  gefd^affet  ober  il^re  ©d^ä^e  aulgefolget 
tt)erben  kDoQen,  fe^  9ieinclb  bemrfad^t  n>orben,  bem  kinii 
fjjbiiäftfaU  bag  i^auit  abgnfd^Iagen  bnb  mit  fid^  jn  nemen. 
S)annen]^ero  and^  nod^  im  ®tma^^,  s.  9teinotbt  bnran  fi^enb 
ein  tönigdl^aubt  am  @:|>e^r  f^üret,  toarbon  folgenbe  S3erg  ge« 
fd^rieben.  De  Tremoniensium  s*  Reinoldo,  equite  heroe,  ci- 
vitatis hostium  Victore  et  ab  eis  gloriotsa  pra^lijs  secundis 
Victoria  reportata,  comportante  victoriae  insignia  triumpha- 
tore,  considente  cum  suis  fratribus  equitibus  in  unico  equo 
alacritate  et  quasi  lastitia  exultante,  depicto  in  templo  ibi 
priroario  Reinholdino: 

Janctus  equo  Reinholdus  eques  cum  fratribus  heros 
Patronus  templi  creditus  huins  erat, 
afteinl^clb  @ig«fürft  bnb  JRitterl^elbt, 
©ombt  »rübern  fein  in  »ttb  geftelbt, 
Sfuffm  f)engft  l^ie  gn  befd^att>en  fd^on, 
Dif  SCemjJete  gelenbt  gemefen  Patron. 
aSeiter«  fcüen  bielgcmeltc  bier  ©ebrüber,  al§  nitt  »off 
t»i|enb  »o  an^  ober  toal^  in,  an^  «l^abt  9iibfartcn,  in  SCara«- 
conien  bem  Äönig  Q^m,  <d%  abgefagte  fjeinbe  Äänig  ©afo* 
t^tf  }ugegogen  fein  bnb  bnter  i^nnen  9teinotb  bed  Könige  Zoäf* 
ter  jnm  ©cmol^I  bcfommen  bnb  anff  einen  ftetnern  gett  in 


r 


299 

^t^mm  bat  (Safteel  9Kontal6an  txbavott  ^obeit.  SBie  aber 
ÄJnifl  Sorul  i3^  ^eteb  (fo  t>on  ^iwne  fle  gefcntftici^  tl^me  )u 
(te^ern  begei^rct  t^b  ntt  erlangt)  auff  bcr  »icife  nad^  s-  Sfa- 
coi  gemefted  gofteetö  aitfid^tig  bnb  be^  t^unbatorn  9leinoIb^ 
öerfteubtgt  toorbcn,  fe^  er  mit  @eti>alb  bafftr  gejogett,  l^abe  e« 
aber  t>«\>erfd^ffeter  ©ad^cn  öerla^n  müfcn.  golgen^  fein  er- 
»ebnete  «rubere  in  ^itgram«  ©eftalbt,  tl^re  SDintter  jn  befn* 
^et!,  naiver  ^ter(a|)o«t  »erreifet  önb  an^r^alb  JReinotbten  atte 
üon  Ädnig  Sarlen  ingegcgen«  ?Durd^  einen  ®dfmx^^ 
m  aber,  SHaleg^ff  genanbt,  il^ren  SSettem  »unberbortid^ 
tticbtgt  toorben,  SBeiter«  l^abe  Slcinotbt,  af§  tänig  6arl  mit 
Kufffclmig  feiner  fronen  ein  9Wtterf^)icI  angerichtet,  biefelbe 
imxäf  gemette^  5Rigrontarttici  Ännft,  ber  im  feinen  fd^tea^n 
Kt^  in  einen  toei^en  bertuanbelt,  bamit  er  nit  erH^nb  »urb 
gwunnen  )>nb  toiber  naiver  9Rontaftan,  gn  feinem  ©ruber  ge* 
jogen.  ®ei  femer  \ampt  benfelbcn  burd^  mel^rgemetten  3Äate* 
8^ff  9iigromanten  tnb  il^r  eigen  ta^)ffer  2:]^abten  fo  nitt  atte 
)«  erjel^fen  m^  bcr  f)anb  Saruli,  fo  borgen*  3^bone,  ben  er 
ju  ©oft  gelaben  önb  gegen  gro^e  SJerl^ei^ngl^  nod^matö  bie 
^e^m^ftnber  in  ju  Bebern  begel^rt,  »ie  im  gteid^en  bon  9to- 
(«nbt,  fo  Stibfarten  bon  s.  Sfacob  fommenbt  gefendttid^  ange* 
galten,  ertofet  »orben-  2tiiliäf,  »ie  Äönigl^  6aml  bor  9Ron«^ 
tolbon  bnb  im  @treit  gun  untcrfc^eibßd^en  S^ittn,  an  JReinotb* 
tcn  bnb  SSribforten  gefegt,  foöen  fle  benfelben  bom  ^erb 
geftoßen  bnb  mit  Äreigen  fo  fem  bemül^et  l^oben,  baß  e«  ben 
Seid^ggenoßen  bcrbroßen  bnb  gnm  (Stiflftanbe,  burd^  Snter* 
^attbftingi^  graU)  8(^en,  gebragt  toorben,  ©orauff  fiat^fer  ea- 
tultt  JReinotb  auff  »egel^ren  feinen  Stoß  S3e^arbt,  fein«  ®e- 
fatten«  bamitt  ju  berf^aren,  gefd^endtt  l^abe,  ber  Äa^fer  aber, 
iDett  eö  ben  ©einen  großen  ©d^ben  gugefueget,  i^ab  tj^me 
jtoe^  SKül^tenfteine  an  ben  §alg  bnb  an  igtid^en  guß  einen 
fcgcn  bnb  bon  ber  ®mglcn  in  bie  ©e^ne  toerffen,  toie  ed  aber 
nod^  em^or  gefd^iomnmen,  nod^  einen  an  igttd^en  gneß  l^injn 
Mttbcn  bttb  ina  »erberb  ftfir^en  laßen,  SReinotb  gtoar  fol<^ 
fel^cttbt  bnb  beß  ^ßferb«  ©ntergang^  bebanrenbt,  ^be  fein 
Sebtage  fein  5Roß  mel^r  gu  bereiten,  nod^  ©d^toert  an  feiner 
Seltne  gH  gürten,  fonbern  ein  Sremit  gu  toerben,  gu  @ott  ge< 


310 

öerlaßcn,  todd^t  gur  (Sfft  genommen  ba«  eWe  fjtetoleln  3«- 
bitcn  bon  Slrngberg^,  mit  bern  et  gelebt  im  ^l^ar  H05,  bem 
©äffen  nad^folgenber  SÖäeife  befd^affen  getoefen.") 

2Rlt  biefer  ^att  er  tolberumb  gegeuget  feinen  ©uccefforen 
®raffen  ^erman,  toeld^et  an  bie  ßble  Uba  bon  ^abberg^  ber- 
fft\fxattt  toorben,  tt)ie  fold^«  in  einem  alten  befiegelten  Srieffe, 
auff  bem  cl^urfürflln-  §au§  Ärnfeberg)^  »ewal^ret,  erfd^einctj 
barin  gefegter  §erman,  fein  SSatter  Sonrab  neben  tl^ren  ®c* 
mal^Iinnen,  al§  fein  Sttt^  bnb  SSbcraltbatter  §enrid^  bnb  ^en- 
tid^  atfe  ©raffen  bon  ÜDortmunbe  beftimbt,  an^  jn  nal^ml^afften 
beugen  innen  jngefefet  tperben  ©raff  ^enrid^  bon  ärnPergl^^ 
Themo  de  Sosatia,  Sltbertu«  ©raff  bon  2KöIbad^,  ©il^elmu^ 
wn  ®iäxä),  ßberl^arb  bon  SKtena,  ßrneftu^  bon  ^aifefclbt. 
Diefer  ©raff  |)erman  l^att  an^  Stnreifenng  SBabft  ßtementld 
bttb  Äaljfet  griebrid^«  bc§  erften  bag  fettige  greu^  auff  fid^ 
genommen  bnb  im  ^l^ar  1188  neben  anbern  alfo  gejcid^tteten 
dürften  bnb  §erren  in  ba§  l^eitige  8anb  jegen  bie  SSngelaubtge 
gegogcn^  mit  feinem  ©emal^t  aber  einen  ^offn  Sonrabt  feinen 
5Radf^fotger  gegeuget-*^) 

3)ag  3el^enbe  (Saipitnl. 

S5on  (^raffen  Sonraben  öon  ©ortmnnb  bnb  fei* 
nen  SEi^aben. 
©raff  Sonrab  jefet  gemetbt^  toar  l^od^  bnb  lieb  gel^olten 
Be^m  Äaljfer  Dttcn  bem  vierten,  baß  er  jm  biet  tjertratoetc^ 
ban  tapfer  §enrid^  ber  fed^ftc  im  3^^ar  1198  gu  SJJeßana  in 
®iciUen  mit  SCob  abgangen  bnb  biefer  Otto  bom  ßrgbifd^offen 
)U  SMn,  Slbolffen  oon  ber  3Karcf^  bie  labferlid^e  SReid^^^ßron* 
^nH)fangen  l^atte,  imgleid^en  bom  ©l^urfürftcn  gn  9Äain^  bem 
fionig]^  bon  SSol^eimb  bnb  bem  ^falfegraffen  be^  Sil^ein  gegen 
^l^itipfen^  ßa^fer^  Frederici  Barbaross©  ©ol^n^.  einbred^tig  er< 
meldtet  aorben,  l^at  biefer  ©raff  ßonrabt  3^l^rer  SOia^eft.  fonbcr« 
ö^  in  fold^er  gef^ertid^er  ©^aftungl^^  neben  |)ergog«  ^enrid^en 
tjon  Srabanbt  Otten  bon  ©etren,  Slrnotbten  bon  ßleöe,  SÖiU 
l^etoi  bon  ©ülid^,  ©obfrtcben  öon  Slrnßbergi^  ©raffen  bnb  axu» 

td)@  finb  ^toti  S&a}ppen  eiiigeKebt;  bad  er^e  mit  bem  get^eittett 
0(^Ube  unb  ^i^wen,  bad  anbete  mit  bet  ^abberger  fogeiuinttten  SSolfe» 
im  ^äfitbt. 


SU 

bcrit  »iden  ^tnn,  Wittern  bnb  ©tcbten  U^itp^dftet,  bag  er 
(mdf  tontet  onbern  tom  fetten  jum  atitter  gef dalagen  toorben» 
3fft  oud^  folgen^  anno  1214  mit  l^öd^ftgebad^tem  fia^fer  gu 
ter  gewolttgen  ©dalagt  für  Suöin  beJ>  iDorned  in  gtanbern 
gel^alten,  bortgerüdt,  al«  tönig  ^]^iti|)»)n«  an^  granlrcid^  Dnb 
bnb  @rajf  gctbinanb  bon  gtanbcm,  fo  ÄSnig  Sfol^anfen  »on 
fcigctlonbt  bnb  berfettige  l^intoibemmb  Äa^fer  Otten  feinet 
©(ä^toefter  ©ol^n  bmb  §ülff  angeruffen,  beg  f)erjogt]^ttmb« 
9iormanbe^  Ratten  ftritten.  35a  ban  ncgft  anberer  »eftöalifd^er 
f>crrn  al§  ©raffen  Otten  bon  ScdtenScrg!^,  ©erl^arbten  bon 
^orftniar  t)nb  ^erm  (Serl^orbtcn  bon  JRanbenrobe,  nad^  3^»8' 
nife  ber  fran^oftfd^en  ©d^rtbenten  fein  ®aj)fferigfeit  alfo  l^er- 
fürgctend^tet,  ba§  er  fambt  bemfetten  gnnegft  bem  tapfer  ju 
feinem  Seib  gn  bef^ü^en  an^ern^el^Iet  )oorben.  SSeil  aber  ber 
gon^e  äbet  önb  5Wad^t  an§  grandEreid^,  and^  btc  gortunct 
(raff  bef  ffönig«  ©ett  mar,  ift  bie  SSictoria  tapfer  Otten  au* 
toibcr  gclauffen,  bnangefel^en  feiner  tapfferen  ©etoel^r,  baß  er 
aud^  anff  ben  gtoe^ten  Äofe  lommen-  Snb  ob  er  tooü  fid^  nod^ 
^auggcri^n,  fein  bod^  ttjolgemettc  toeftbalifd^e  §errn,  neben 
^fal^graff  ^enrid^en  bnb  ©raffen  Sonraben  bon  Dortmnnb, 
gefendHid^  l^ingefl^ürt  toorben.  SBoöen  aber  »mb  mel^rer  8ieB* 
Ud^feit  toitten,  ber  fran^ofifd^en  ©d^ribenten  eigene  Söorte,  bo(^ 
mit  9teftanrirnng]^  in  parenthesi  ber  corrnni)>ierten  iRai^men, 
toie  ber  gromBbfj^red^enben  SBrand^  ift,  l^iel^er  fefeen,  bntet 
loeld^en  be§  Guiliermi  Britonis  Armorici  Lib«  X.  Philipp«  a(fo 
tautet: 

Conradum  comitem  misit  Tremonia,  cujus 
Imperio  Waphate  (Westvalsß)  parent  regionis  alumni 
Et  quos  Ruma  (Rora)  rigat  piscoso  fiumine,  tuqoe 
Linquere  Randerodas  gaudes  Gerande  (Gerbarde)  paternai 
Francigenum  ut  bello  possis  sentire  rigorem. 
RigOTbud  aber  fd^reibt  oifo:  praeliabantur  dum  Imperator  fii- 
gerel,  Bernhardus  de  Hostemalo  (Horstmario)  miles  fortist- 
mas,  comes  Otto  de  Tinquanebure  (Teckeneburg)  comes  de 
Treraoquia  (Tremonia)  et  Gerhardus  de  Runderodes,   cum 
dijs  Tiris  fortissimis,   quos  specialiter  elegerat  Imperator, 
propter  eminentem  mlliti»  virtutem,    ut  essent  prope  se  in 


312 

prielio.  Isti  pugnabant  et  sternebant  nostros,  tarnen  preva^ 
loerunt  nostri.  Kenn  ibidem  capti  sunt  duo  prtefati  comites, 
cum  ipso  Bernardo  et  Girardo,  curras  discerpitur,  draco 
frangitur,  aquila  alis  evulsis  et  confractis,  ad  ipsum  regem 
defertur. 

©raff  Sonrab  t)cn  S)ottmuttb  l^atte  jum  (gl^egemal^ 
grcttlein  ^^^mgarbcn  bon  ^minxfjf),  mit  tocld^cr  et  gtpc^ 
ßbitnt  ^erbobum  feinen  Siad^fotger  unb  granconem  flCjenget.**) 

2)at  elffte  (S:a}fitul 

Con  bcm  legten  ©raffen  bon  ©ortmunb  ^ertobo 
bnb  toie  bic  ©rafffd^afft  an  btc  bon  Sinbcnl^orft 
lommen. 
f)erbobn^  ift  nad^  Slbfd^eib  feine«  SSatterö  Sonrabcn  in 
bcr  Äegiernng]^  nad^gcfolget,  l^attc  gmn  (S^egemal^t  grcnteltt 
Qrmgarben  bon  SBalbecf,  be^  »etiler  3eit  er  bie  ©rafffd^afft 
fambt  bcrer  ^uitiioxmif)  befreitet  \)attt.  *')  ©eit  i^m  aber 
©Ott  aömed^tig  mit  berfelben  nur  ein  einige  Sod^ter  Qnbitl^ 
genanbt  gut  SBelt  bragt  bnb  biefer  ^tit  aSergendflid^feit  vooü 
in  äd^t  nam,  l^att  er  gn  SSoKcngteljungi^,  bc§  {Regimen^  Uff 
Äa^fer  grtbrid^en  bem  gtoe^ten  bnb  bem  l^eitigen  9ieid^.e  quasi 
pupillariter  substituiturus  supplicando  angel^alten  bnb  erl^altett^ 
fofern  er  bnb  fein  S^od^ter  ol^n  8cib«erben  berfaöen  »ürben, 
ba§  al§ban  SSurgermeiftere  Dnb  {R^abt  ber  ©tabt  ©ortmunb 
nad^f eigen  bnb  fid^  bom  ßai^fer  mitt  ber  ©raff^  unb  fjrcjj- 
grafffd^afft,  fambt  aßen  SRegaüen  bnb  ^ertincntien  folten  bc* 
lel^nen  laffen.  3ft  alfo  erftgefefete«  ©d^ilb  bnb  ^dm,  be^ 
erften  grafflid^en  ©efd^ted^fe  bon  Dortmunb  fambt  biefcm  ^cr* 
bobo  in  bie  grben  berfd^arret  bnb  geenbigt  toorben.  68  l^att 
ober  n)oIgebad^te  pupillans  substitutio  vel  quasi,  bnrd^  ^a^^ 
fern  bnb  ba§  9ieid^  confirmirt,  leine  (Snbfd^afft  erreid^t,  ftntc* 
mal^I  toolgemeft^  gretolein  Subita  an  ßonraben  bon  ginbcn* 
l^orft  berl^e^ratet  bnb  alfo  ber  grafffid^er  ®tQm  bon  !Dort- 

*6)€«  flnb  ^tcr  gtoci  SBa^^)Ctt  in  ^olafd^nitt  cingcHcbt,  »obon  ci* 
tie9  ben  Sötten  im  get^eiUen  ®ä)xtbt,  ba9  anbete  einen  gefrönten  £öxoett 
im  Bdfilht  geiet.  —  17)08  fmb  ^iet  »ieber  jtoei  ffio^^en  eingeHebt,  n>o- 
ton  bofi  crjic  ^ett  ?ött>en  im  get$etlten  @^irbe,  ba«  «nbere  einen  leeren 
Gd^itb  ^eigt. 


813 

munb  an  bie  i>on  Sl^nbenl^crft  (totiäfi  etn  ablid^  ®efid^{e^ 
geioefen^  fo  bieUeid^t  ü^t  @tam]^au|  (et^  bem  no(^  i^genanbteti 
JKrd^borff  ginbcnl^orji  gel^abt)  bcbucirt  tDcrben.  ©iefcr  ®raff 
^eriobud  ift  ein  Sütter  ber  gulben  @^oet  geto>efen  Dnb  l^att 
bc^  feiner  ^üt  (ban  nad^  abfonberiid^er  Stnjcld^nttng  atter 
fd^rlfftßd^er  SSrfunben  inr^fl^ar  1288  nod^  getebt)  bic  gro§e 
&^taäft  auff  bem  ©ulfferid^  in  ber  ©rafffd^afft  Dortmunb, 
fo  anno  1254  jtoifd^en  bem  (£r^bifd^offen  bon  Sdtn  bnb 
^er^ogen  ju  @a(^fen  beg  $er}ogt^umbd  (Sngern  bnb  SSeft« 
Daten  gel^olten,  mit  {einem  geringen  beg  8anb9  SSern>üftnngl^ 
anfeilen  mü^en.  ICannenl^ero  aud^  ber  SBla'fflpUii  nod^  bie 
©trettfelb«  SBe^be  genennet  »irb.*®) 

3)a|  atoSIffte  Ca^iititl. 

SSon  ©raffen  ßonrab  bon  Sinbenl^orft^  feinem 

@fo]^n  $erman  bnb  begen  ©ol^n  @onraben  ©raffen 

JU  üDortmnnbt- 

©raff  Sonrab  bon  Sinben^orft  l^att  getebt  mit  feinem 
Oemal^I  gretotein  Subita  bon  ÜDortmunb  im  3f^ar  1290; 
^aben  l^inber  fid^  oerla^en  einen  manüd^cn  Srben  ^erman 
genanb,  toetd^er  aud^  ein  Äitter  toom  gutben  ®pctx  getoefen. 
Diefer  berlieg  aud^  einen  einigen  ©ol^n^  ben  er  nad^  be^en 
©roBJ>atter  Sonraben  nennen  la^en;  regterete  im  ^l^ar  1299. 
©raff  Sonrab  bon  Sinbenl^orft  tebte  im  Q^ax  1302  bnb  l^att 
»erfiegett  am  ©crld^te  auff  bem  greibl^offe  ju  ©ortmunb.  3ft 
aud^  mit  ©raff  Sonraben  oom  Serge,  Sifd^off  gu  2Künfter, 
mit  ^ereölrafft  toiber  ©raffen  8ubtt>igen  i>on  Waoengberg]^, 
eifd^offen  ju  O^nabrugl  gegogen,  toie  fi5td^d  Herrn.  Hamel- 
mannus  lib.  2  de  famil  emort  Begeuget,  aud^  fonberlid^ 
baöon  fd^reibet  Ertwinus  Erlmannus  in  feiner  £)«nabrugffd^en 
gl^rottif  mit  f olgenben  ©orten :  Nomine  episcopi  Monaslerien- 
sis  magno  agmine  venit  in  Osnaburgensem  terram  contra 
episcopum  Ludowicam  Ravensburgieum  ibidem  prsesulem 
pngnaturus,  comes  de  Harca  atque  ei  opem  tulere  coine» 
de  Arnsberg,    comes   de  Tecklenborg,    comes   de  Gnlicb, 

^^(ä^  flttb  l^ier  aBermald  gtpei  SBa^^ett  etn0eneBt/^ba9|erfic  mit 
leerem,  be«  anbere  mit  bem  $dn>eii  im  !ren)tt>etfe  get^eiUen  €»d^t(be. 


314 

oomes  de  Walteche,  comes  de  Reihberg,  comes  de  Tre«-: 
motria  et  domini  de  Loön  et  Ahuss;  unde  et  Uli  versus: 
Marca,  Monasterium,  Teckelenborch,  Juliacum, 
Arnsberch,  Walteche,  Loen,  Retbberg  insuper  Abuss 
Tremonisßque  comes,  Petras  vos  terrnit  omnes. 
|)att  afccr  ncBcn  bicfen  ©raffen,  Soittabt  ©raff  gu  5Dortmimb 
nväf^  aufgerici^tet  ©oti  st.  ^ctcr  Ddnafcrudlfd^cr  Patron,  tote 
bic  »erfe  lautet,  ^att  fie  aöe  jag^afftig  önb  felbpd^tig  ge* 
mad^et  Diefer  ift  aud^  be^  bem  S5ertragc  (fo  gteifd^en  ©raff 
«boiffen  boti  ber  SWarcf  t>nb  fein«  Sonroben  33rttber  ©ol^n^ 
^lenrid^en  bon  ©tcfebc  an  einem  önb  ber  ©tabt  SDortnmnb 
önb  il^ren  Se^fte^ern,  Stmam  bem  Sangen  bnb  Si^beman 
©nberman  am  anbcrn  Sil^etl,  beg  ®erid(^t^  SBralel  l^aften  anno 
1338  auffgerid^t)  gctoefen  bnb  an  ber  ©tabt  ©eitl^en  gel^atten, 
»ie  fold^ö  ber  Sertrag^bricff  anfetoeifet  bnb  weiter«  gu  Beugen 
beftimmet:  ©raff  SBiC^etm  bon  SlrnPergl^,  Sonrab  bon  ber 
SWardf,  J)iebertd^  öon  ber  ge^te,  f)enrtd^  bon  SBicfebe,  gom-» 
bert  oon  ©d^ebingen,  (Sonrab  bon  ^erbern,  Dteberi^  bou 
SJaerfte  SRitter,  ©erlad^  bon  ©ummern  ©ograff  bon  Unna, 
©erl^arb  bon  ©ttten,  ßrnft  ®pdt,  ^o^ann  ©d^Iüter  ref^>* 
%mUU\dz  ju  ©etter,  Sod^umb  bnb  $orbe  k. 

SSion  ©raff  $)erman  bnbSonraben  t>on  Sinbenl^orp, 
©ebrübern  bnb  ©raffen  l^tefcfbft 

Sß6  tooßgemcfter  ©raff  Sonrab  bon  g^nbenl^orft  bie 
©d^ttlb  ber  Siatur  bejalet,  i)att  er  gtoc^  ©ol^ne  l^tnber  fld^ 
berta^en,  nemblid^  $erman  bnb  Sonraben  bnb  b)ieti)oI  ^rman 
ber  eitifte,  l^att  er  gleid^toott  gonraben  baf  {Regiment  lüittlg 
t^bergeben-  ©eil  nun  bie  Äabfer  aßl^ie  ein  jeitlang  felBft  rcfl^ 
btrt  bnb  aber  in  nad^folgenber  3cit  (ba  fonberlid^  ba^  fia^>- 
fertl^nmb  bom  ^aug  ©ad^fen  lommen)  loeinig  in  Seftbalen 
iwren,  fei^n  bie  ©raffen  bon  ©ortmnnb  boöig  mitt  ber  ©raff:» 
fd^afft  betel^net  toorben.  iRad^  bleigiger  Sonfiberation  bnb  iBe* 
trad^tung]^  aber  biefer  gettUd^er  SJergcndflid^eit,  l^att  lefetgemel- 
ter  ©raff  Sonrab,  eben  ti^ie  fein  SSl^raltbatter  ^rbobu^,  boMn 


815 

tlbm  tttmtlut,  ba§  Slegimctrt  t>nb  ^url^biction  ic.  bcr  ®taff- 
bnb  grt^grafffd^afft,  inner  bnb  an^er^alB  bet  SRatorcn  8clcgen> 
mit  »ctoiBigTing^  feine«  8attcr6,  «ttbattct«  bnb  attiftcn  »ru- 
ber^ ^  coiäf  Sonfhrmatton  la^ferUd^er  SKa^eft  bnb  bef  l^c^üge» 
SReid^«,  im  ^iax  1343  bff  Sog^  s.  ^fcd  an  bie  ©tabt 
SDortmnnb,  für  eine  fidlere  ©umma  ®elbfe,  jur  §albfd^eib 
crSttd^  bnb  ctoig  betlanfft.  3Kit  bem  Stnl^angl^,  bag  i^r  bbrige 
^ofbfii^eib  nit  fotte  betfefet  ober  bericmfft  werben,  aU  »olgc« 
metbtcr  ©tabt,  »ie  im  fetten  Srieff  anff^ürttd^  berfaßet  i|t 
SBcrliel  bre^  ©ö^ne,  benenbtüd^  Sonrabten^  gtibrid^en  bnb 
©erl^orbten^  bnter  »eld^en  Sonrab  ncci^  leBete,  naäf  ßrtoeifung 
alter  I)ocnmcntcn^  anno  1358  bnb  1381  bnb  berüeg  nad^ 
feinem  SEob  itottf  ©öl^ne  at^  ^enrid^en  bnb  Sonrabten,  toeld^er 
le^ter  a,  1376  gu  ©ortmnnb  elenbtgen  2^ob«  gcftcrben.  ^tn* 
xidf  ober  tarn  naäf  feinem  aSatter  gnm  ^Regiment  bnb  bertie§ 
l^intoibemmb  jtoe^  Ätnber,  einen  ©ol^n  Sonrabt  bnb  eine 
lod^tcr  ^ittergl^  genanbt,  toeld^e  im  Qifax  1408  crastino 
pnrificationis  MarisB,  an  Detmarn  bon  ber  S3erfd(>ö)orbt  »er* 
^^ratet  Sorben,  toetd^«  SBaffen  ^ir  nad^er  gefegt  ift,  **) 

!S)a^  bier}e|ettbe  (Sai^iititt 

55on  ©raff  Sonrabten  bon  Sinbenl^orft  bem  bierbten 
bnb  etlid^en  feiner  9tad^Iommen. 

©raff  §enrid^«  ©ol^n^  ßonrabt^  ber  bierbte  bon  bem 
©efd^Ied^te  ginbenl^orft,  fonft  nad^  Drbnnngl^  ber  ©raffen  bon 
©^rtmnnbt  ber  fed^fte  biefe«  5Wai^men«,  ift  nad^  feinem  33atter 
in  ber  JRegierung]^  gefolget  bnb  an  bie  Sble  eiifabeten  ©tal^I 
bon  ^olftein  bermftl^Iet  toorben.  ©iefer  l^att  a,  1431  Qciffm 
föidcbcn  bnb  ©ertoin  ^kppind  xtjp.  SBurger*  bnb  «itl^mei* 
ftere  gn  Dortmnnb,  bie  ^attfd^cib  bom  S^Ut  bnb  Drittentl^eit 
beg  ©d^tägefd^a^e«,  ber  i^me  pgel^örete  bon  ber  5Wün^c  atl^it 
gemündet,  für  ein  fidlere  ©nmma  ©elbfe  berfaufft,  tt>e{d^e  fje 
^intoiber  eim  »olad^tbarn  9ti^abe  refignirt  bnb  bbergetafcm 
(B  ift  ©raff  Sonrabt  a.  i432  bon  ^Dietrtd^en  bon  Oer  ge«* 


i*)iR.  im^l  baf  30te  JI<M»ite(. 


S16 

fan(fßc^  angc^Itcn,  folgeu^  mit  ber  ©tabt  ^Dortmunb  l» 
gelnbft^afft  gera^ten  wt  ffatt  bcrofetteti  ffiül^c  m^  bet  ge* 
meiner  SBeibe  önb  aud^  an^  bem  ©onberl^olfee  genanbt  auff* 
$aut  ©rimBorg]^  treiben  tagen,  l^att  aber  gu  feiern  ^oug 
gel^aften.  3fft  lurfe  barnac^  »iber  t)erfö]^net;  ift  aud^  a.  1447 
ber  »on  SBralel  geinb  gctoefen,  l^att  ^erman  bon  SBitten  9lit- 
tern  bejtoungen,  bag  er  im  S^ax  1438  gu  !Dortmunb  fid^  bur 
einen  (gefangenen  l^at  infteüen  mügen.  e«  l^att  (ift)  ond^  Utf 
gebjeiten  btefe«  bie  ^anbt^afixt,  fo  bem  erften  ©raffen  5Crut- 
man  bon  Carulo  magno,  n>ie  oben  gefagt,  gegeben,  mit  einem 
augbfinbigen  praejudicio  |)ractifiert  toorben,  tote  ban  ben  gan- 
)en  $roceg  begelbigen,  (§:aft>ar  @d^ü^  ©eaetarind  gu  !£)an^tg 
in  feinem  ^)reutifd^en  Sl^ronico  angf^firlid^  in  offenen  S^rud 
gegeben,  toetd^er  contral^irter  magen  atfo  befd^affen.  S^  ift 
i.  Q.  1448  ein  ©d^o^ffen  gn  Dan<}tg  $an§  f)ottager  genanb^ 
»on  feinen  9Kittfd^o|)ffen  alg  S^ol^anfen  SKanl^off  beg  J^eiügen 
«eid^  t)nb  bef  ^nngfern  bon  SBalbedE,  ©igonben  $enli« 
cl^ttrfrtr«  S)nrd^L  gn  Sötn  gnm  ^aöenbcrge  önb  SÄcbebed  bnb 
3[o]^anfen  Sofelen  gnm  gid^tenfete,  beg  3^nngfem  bon  Daltoig 
gre^graffcn,  t>nr  bem  freien  ©tnel  gn  Slberindti^anfcn  im 
©tifft  göln  bnb  ©überlanb,  gelegen  bnterm  §ageborn,  ber- 
clagt,  ai^  folte  er  bagelbtge  gemetbet  l^abcn,  fo  er  nit  metben 
fofte,  bag  ^txmüäft  ©erid^te  betreff enb,  barumb  andf^  bafelbft 
einem  tool^Iad^tb.  Sil^abt  gn  35onfeig  crafft  ber  oom  Äetdf^  i)a* 
Benber  ©etoatbt  be^  50  ^fb.  feinen  ®oIb«  gebotten,  bag  fie 
gemetbten  Zollager  beckgten,  sufficienti  cautione  prsstita/ctn 
gemelbten  ©tnet  gn  erfd^einen,  bmb  alle«,  barnmb  er  ange* 
\pvo(ifm,  gn  beranbttoorten,  anl^alten  fotten,  2ll§  aber  SBe* 
clagter  fold^«  nit  tl^nen  mngen,  l&att  er  an  ben  freien  ©tuet 
ju  fflrnnigl^anfen,  tnr  Dielgl,  ßonrabt  bon  ßinbenl^orft  (5rb* 
graffen  ber  gammer  gn  !Dortmnnb  t)nb  gre^graffen  beg  l^ei* 
ligcn  romifd^en  JReid^«  »nb  bafelbft  ^erman  ©alt^aug  ci^nrfln. 
gre^graffen  gu  Slrngbergl^,  SBil^etm  S^W^^  ^^^  ^^W^^  <Sä^' 
mern  gn  I)ortmunb  bnb  !Cietrid^en  ^löger  in  ber  fre^  Srnnig 
(Srafffd^afft  gn  SBattborff  grei^graffen,  apptütt  bnb  fid^  in 
©el^toefen  tooO  200  ©d^ilbtofirbiger  »Jnrglert,  and^  jegen  ben 
8}^abt  gn  !£)an6ig  SBefeld^  augbrogt,  )n  anff  feine  fre^  Ofüge 


317 

totbcrumb  ju  pctten  ober  ba§  man  im  %aU  bct  SKt^^altungl^ 
btcfclBe  nad^  bef  l^cHigcn  Wcid^«  ©ctid^te  bnb  freien  ©tuet« 
{Redete  bornel^mcn  fott,  tote  ber  aSrtl^citebricff  baf  cigetitttd^ 
au§ö)iefe,  toeld^cn  ba§  bic  atitoefcnbc  toolg.  JRl^at]^,  fo  bicl 
i^nncn  babon  ju  toiffen  gebül^ren  foftc,  beriefen  laßen.  3ft 
baranjf  mittel  Stirbt«  att  ber  6(ag]^  bnfd^utbig  abfolbiert  bnb 
cnllcbigt  ÜDabon  tl^m  aud^  bte  Ätteftation  bnter  ein«  toolod^tb. 
W)aU  bon  Dan^ig  ©iegel  (bon  gemettem  ©d^ü^en  ganfe  infe- 
rirt)  mitgetl^eilet  toorben-  !Diefer  ©raff  (Sonrob  ift  aud^  in 
bcm  ffreig  gu  ©oeft  a.  1445  jum  SSranbtmciftern  berorbnet. 
^at  mitt  feinem  ©emal^I  glifabeten  ©tal^I  bon  ^olftein  einen 
©ol^n,  ^enrid^  genonb  erzeuget.  Stt§  er  aber  Xobe«  berfaöcti, 
tft  bic  ©ittib  mit  Subotffen  bon  SSoenen  jur  anbern  S^e  gc» 
fd^rttten^  in  toeld^er  fie  gtoe^  ©ßl^ne  Qol^anfcn  bnb  ßubplffcn 
»on  SSeenen  bberfomen. 

2)ag  fnoffael^enbe  CTaHtnl- 

Sßon   ©raffen  flenrico  monoculo,  feinen  ®uc€ef« 
foren  unb  grcnnben» 

9iad^  tobtlid^en  ^tnfd^eiben  offtgemelft  ©raffen  Sonrab*, 
folgete  im  ©raff  §enrid^  fein  ©ol^n  im  9tegimentc  nad^  bnb 
toarb  toegen  ©ebrec^  ein«  Singen  ber  Sinaugig  genanbt,  nam 
ivan  (Sl^egemal^t  bie  ebte  SKaria  bon  ßifel,  mit  toeld^er  er  eine 
SEod^ter  Satl^arina  genanbt  ermorben.^*^)  SKf  aber  toolgemelf 
ter  ^enri(^  berftorben,  ifat  fid^  bie  2Öittlb  toiber  an  Sutl^eren 
©tal^I  bon  §oIftein  beri^enratct,  babon  fie  m(^  gejeuget  eine« 
©ol^n  JRobbert  genanbt,  fo  Slnnam  bon  ©ilfen  gnr  &)^  belom*« 
men,  bie  il^m  toeiter«  ein  einge  S^od^ter  geborn^  toeld^e  ©i^ber«» 
ten  bon  Sobelfd^toingl^  zffüäf  bei^gelegt  toorben.  S)a  aber  Sa* 
tl^arina  bon  fiinbenl^orft  ©raffin  ol^n  8eiB«  Srben  berftorben, 
gab  fie  il^rem  l^alben  Sruber  Stöberten  ©tal^I  bon  ^otftcn 
t^r  ©^fog  3fclem,  toeld^«  alfo  an  bic  bon  Solfd^toingl^ 
tommcn» 


«>)^ier  finb  3)0«  CBö^^en  mit  (eeren  €k^ilben  cingenebt 


«18 

®tc  bcr  grafflid^et  ©tarn  Don  ©ortmunbt  jum  an- 
bermal^I  berftorBen  bnb  fein  (Snbc  gcnomcn. 

aScil  nun  ®raff  ^enrtt^  bon  Stnbcni^orft  ben  SQBcg^  al- 
le^ S^eifd^c^  ii^H^n  bnb  leine  manlid^e  8eiBö  grBen,  fonbern 
nur  ein  einige  Xcäftn  Satl^arinam,  toie  gefagt,  nad^gefa§en, 
tft  ble  ®rafff(^afft  üDortmnnb  junt  anbern  maifi  berftortcn 
bnb  auff  ben  britten  ^tam,  ©tedc  genanbt,  geral^ten.  ^nma* 
^en  toolgemelte  (Satl^arina  an  ben  njoHeblen  3<>^Ä«f^tt  ©terfe 
grafft  ©teden,  getoefenen  §erm  jn  SWe^erid^  bnb  ©roften  gn 
©ettcr  bnb  ber  toolgeborn  ©rafpnnen  8utgeren  bon  S^ntBurgl^, 
(tteld^  ©raffen  5)lebrid^en  ©d^toefter  getDcfen)  leifclid^en  ©o^n 
-Ott  t^tt  ©l^egemal^Ien,  gemefte  l^atte  ©tafffd^afft  mit  aU  ü)xtt 
3nBel^ör  pro  dote  anBragt*^)  ß^  ift  aBer  btefelBe  Be^  bicf cm 
©tarn  nid^t  lange  berBIieBen.  ©intemal^I  toolgemelter  ©tedfe, 
all  er  fein  ©ewai^t  Catl^arinam  Äinber  jn  jengen  nnBequem 
gefunben,  bie  bBrige  ^alBfd^eib  mit  gonfen«  fein«  ®enta:^te, 
einem  »olad^tB.  SRl^abe  fre^n>ittig  bBergetafen  bnb  alfo  bc» 
^act  burd^  feine  SSureltern  mit  JDoflgemeltem  9i]^ab  gel^alten, 
toie  oBen  angezeigt,  effectniren  tooßen.  ßr  ift  im  ^l^ar  1504 
geftorBen  bnb  in«  granji^caner  ober  gratoen  ©rüber  Slofter 
für  ba|  ßl^or  BegraBen.  (g«  ^Ben  aIßBalb  ben  12.  OctoBrie 
t>ie  ^ern  bon  35ortm«nb  bom  Ä'a^fer  Maximiliano,  ex  jure 
pacti  im  8eger  für  f  urffftein  ba|  Selben  auff  bie  gan^e  ©raff* 
fd^afft  cmjjfangen,  toeld^e  8ei^n«emj)fa]^ung]^  borjeiten  bie  ©raffen 
bnb  SBurgcrmetftcre  jn  ©ortmnnb  mit  gefaltenen  §finben  bnb 
<in  Äug  an  lai^ferl.  2Ra^ft*  SBangen  jn  ^Iten  ^jflagen-  (5* 
l^att  jtoam  offtgem.  ßat^arino  bon  Sinbeni^orfi  ©raffin,  fam^t 
i^cn  3Sertt>anbten^  einem  tooIad^tB.  5R:^be  ju  ßri^altnng^  i^rer 
^IBfd^ib  jum  offtermal^I  3^nf^)ermngl^  get^an,  aBer  bnbcr» 
rid^ter  ©ad^en  aBftel^en  müßen.  9Snb  l^att  alfo  burd^  i^ett 
bnb  il^reö  ^errn  SlBfd^eibt  ber  ©raffen  <Stam  bon  5Dortmunk 
wtb  Sinbenl^orft  fein  ßnbfd^afft  erreid^t.  Sic  tranrit  gloria 
mundi! 


2>>  3»ei  ^füpptn  mit  Utxtw  Sd^Iben, 


319 

golget  hon  lür^id^  aneinander  bag  ^tl^Iegt-Siegtfter 
Ux  Stoffen  bon  S)ortmunbt 

Trutmannus  a.  C.  788. 


I 


Hermannus  a.   C,  960. 


Uenricus  a.  C«  985. 


Henricus  de  Truidmannia   a.  C«  1014« 

Conradus  a.  C.  1105.  =  Judita  de  ArusbergU. 

. ^ . 

Hermannus  a.  C.  1169  =  Uda  ä  Palhbergh. 


Conradus  a.  C.  1214.   =  Irmgardis  de  Lymburg. 

. "^- . 

Herboldus  a.  C.  1250  et  1288«  Franco. 


Conradus  de  Lindenhorst  a.  C«  1290.  =  Filia  unica  et  here»* 

. "" s 

Hermannus  comes  et  eques  auratns   a.  C.  1299. 
Conradus  comes  et  eques  auratus  a.  C.  1302.  1306« 


Hearicus«  ^         Hermannus.  Conradus  comes     =     Hilbnrgis  f 

a.  C.  1332.  1348.      i  4.  Non.  Octobr. 

, : N__K 

C-onradus  de  Lindenhortt  comes  h.  C.  Fridericns.  Gerhardus« 

1358.  1396. 


Henricus  comes  =  Belkina.       Conradus.       Theodoricus       Leneke  sira 
a«C.1404.14ia  i  i-  Helena« 

' > . 

Ludolf  i  =  Elisabet  Stael  ab  Holstein  =    Conradus  Hilberg  uxor 

Boenen.  f  1449,  sepulta  apud  comes  a.C.  Detmari   i 

I  Franciscanos.  |     1431. 1457.  Berswort^ 

Ladolf  Johan-  Con-  Henricus  ä  Lindenhorst  =  Maria  =  Latber 

a.   C.           nes  ra-  f  1452  statim  post  ab           Stael  ab 

1448«  1442.  dus.  festum  penthecostes,           Ekel          Hol- 

1452  bic  fttit  monoculus.      |  1      stein. 


lobannes  =  Catbarina  unica  heres  Robi^ert  =  Anna  k  Gilsett. 

Stecke  f  comitissa  •{■  a«  C.  1534,  | 

a.  C.  1504«        die  13.  Aprilis  sepulta  f 

fi.  Aprilis.         in  Capeila  Lindenhorstana«  j 


^Am 


Anna  nupta  Gisberto  &  Bodelschwing. 


320 

3)ag  fiebettseletibe  Sa)iitiil 

»on  ben  «ird^en  fo  in  bcr  ©rafffd^afft  Begricffciu 

(S«  begretfft  bic  ©rafffd^afft  25ortmuttb  in  il^retn  ©mj» 
frctg  btc  fa^ferlidöc  fre^c  ^üä)^^  bnb  Stnfe^Stabt  ©ortmunb. 
^uä)  gtoclj  Ätrd^bor|)ffer  ©redeten  bnb  Sinbcnl^orft,  ein  ecqjcUe 
bc^  ben  8cj)rofcn  bnb  ein  6tau)c  ju  SKbindfl^offen.  SBal  bie 
^farfird^  gn  ©redeten  Betrifft,  foQ  biefelBc  nad^  bcr.  SWeinung 
bnb  Qx(f)alt  eine«  alten  fflnd^«,  fo  gefd^rieben  getoefen  bnb  5Dic^ 
berid^  SBeftl^off  historicus,  in  felBiger  Äird^en  gefeiten  gn  l^aBen 
oermelbet,  bon  Carulo  magno  fnnbirt  Dnb  Begabt  unb  begl^alB 
nod^  bie  giUen  an  ber  Äird^tl^ürn  tieff  in  bie  ©tein  gel^atoen 
nod^  furl^anben  fein.  5Der  §r.  Georgius  Braun,  decanus  ad 
({radus  s.  Mari®  in  Colonia  aBer  in  theathro  suo  urbium 
^ielt«  bafür,  ba§  nad^  bem  gel^altenen  fianijjffe  ober  ©treite 
anff  bem  SBnlfferid^e  a.  1254,  babon  oBgefagt,  crftßd^  einer 
l^ol^en  ^erfon  loniglid^en  ©tammend  anß  ©d^ottlanbt,  fo  ba* 
fcIBft  tobt  BlieBen,  foQ  erBatoet  feijn.  SBetc^e«  and^  biefcIBc 
grogc  gitien  an  ber  Äird^tl^üren  bnb  eine  gro^e  5Rofc  an  bem 
Cl^or  l^inben  gn  Beftettigen  fd^einet  bnbt  fefet  i^Bemefter  ©eft^ 
l^off,  ba§  fold^e  ein  SlBbißin  gn  ©ß^n,  al§  l^od^Bemelter  ^erfo* 
nen  leiBßd^e  ©d^toefter,  i^rem  S3rnber  gnr  33egreBnn§  fotte  l^a* 
Ben  Batoen  la^en,  bnb  bießfate  nod^  bie  CoIIalion  alt^nis  vi- 
cibus  cum  senatu  Tremoniensi  Be^  einer  geitlid^en  SlBbifeinnen 
oerBtieBen  fe^n.  ®«  fte^t  nod^  l^inben  am  ßl^or  im  ©tein  ge* 
l^atoen:  Henricus  de  Essende  paravit  me,  Dnb  oBen  bemfelBen, 
»ie  gemelt,  ein  anggel^amene  SRofe.  OB  nun  biefelBe  ber  erftc 
fjunbator  ober  fonften  ber  SÄatormeiftcr  bnb  bie  SRpfe  fein 
©äffen  getoefen,  tooHen  toir  bem  Sefer  gu  mutmaßen  feinet 
©efaüen«  l^eimgefteßet  l^aBen.  ®  l^at  fonften  biefeÄird^e  pro 
filia  bie  Äird^e  gu  Sünen,  toeld^e  nad^  Granulation  bcr  ©tabt 
8änen  auff  biege  ©eit  be§  fiipftrome«  bon  Stlten^Sünen  a.  1 . .  ^^) 
erBatoet  DBcrIommen*  aSnb  irftlid^  bie  tut^erif^c  ober  ebangc^* 
Ufd^e  SRcUgion  3«>^öiittß*  (SBill^elmu«)  S3aed  ton  Jg)odterbe, 
Slenbifd^en  ©tifftd  ^aftor  bafelBft  algemad^Iid^  gu  )>rebi9en  an^ 
gefangen. 


321 

!Dfe  Ältere  ju  8tnbc«]^orft  ift  bicßeid^t  ton  bcn  ©raffen 
Don  ICortmunbt,  bcn  Don  ßinbenl^orft,  anfe  tl^rem  ftctnen  §au| 
gcftifftet,  \s)tU  anäf  gatl^arina  Don  ginbenl^orft  a.  1534  bafeft^ 
gnr  ScgrcBnü^  l^tngcBragt  3ft  alberet^  1388  in  ber  gro^cii 
IBetegcrnng  ber  ©tabt  ©ortmnnb  in  gßc  gctoefcn.  ©internal 
hnxdf  Einleitung  berfelbcn  ©raff  ßngettert  Don  ber  SWard  ba- 
fetbft  neben  beut  Srsbifd^offe  Don  Soln,  btc  (EapcUt  befeftigt 
Dub  ein  S3ord^  babon  gemad^et  Dnb  bie  DmBtiggenbe  Ortl^er 
Dnb  ^änfer  angejünbet  Dnb  Derl^eret,  ba|  fie  mugten  ein  offen 
gelb  ^aben,  toelc^«  gefd^el^en  im  3^ar  1389,  35ingftag«  nad^ 
s.  SWarcnö. 

2)ag  Q^tiel^enbe  (S:aifxtnl 

JBon   ber  ©tabt  Dnb  irftlid^  bern  au^toenbig  Dnb 
inioenbiger  Sontrafaction  ad  vivuin. 

<S^  i^att  gtoar  granji^cn«  ^ogenbergiu«  ein  »nftreid^er, 
ftoffcrfd^netber,  in  Ihealro  urbinm  Georgij  Braunij,  decani  ad 
gradus  s.  Mari®  in  Colonia,  biefe  ©tabt  nad^  ber  $erf<)ec» 
tiDa  abgerigcn,  tt)ie  e^  i^me  aber  an  Dielen  Ol^rtern  an  ber 
eigctitlid^en  ©eftatbt  gemangelt,  tooüen  toifx  biefer  Äunft  6r* 
farncn,  fo  biefelb  mit  biefer  Dnb  biefe  im  Slngenfd^ein  mit  ber 
©tabt  felbftcn  conferiren,  jn  il^rer  üDi^cretion  gefegt  l^aben. 

(So  ift  aber  biefelbc  ein  immatricntirte  Ä'a^ferlid^e  frc^e 
Sleid^^ftabt,  toeld^e  and^  Don  allen  Auctoribos,  fo  ex  professo 
Don  9?eid^«ftcbten  gefd^rieben,  alg  Sebasliano  Munstero  in 
Cosmographia  auc^  Tobia  ßaurineistero  .K  C.  in  tract  de 
jurisd.  imp.  rom.  Dnb  anbcrn  in  ben  Catalogum  berfclben 
referirt  wirbt.  3^ft  jugeleid^  ein  |)enfeftabt,  toeld^e  immediate 
anff  ^enfetage  Derfc^rieben  n)irbt.  ^näf  l^innjiberumb  anbcre 
f)enfeftcbe,  alß  (Spcn,  JRedfeündtl^aufen,  !Dorften  jc.  be^  lajt« 
Dnb  ajerfd^reibnng  l^alben  Dntcr  fid^  begreiffet.  8igt  fonften; 
cl^nc  ba§  bem  ©üben  Dnb  SBcften  etttjag  naiver,  inmitten  il^rer 
©rafffd^afft  9ft  einer  gimUd^n  ©roge,  toeit  fte  im  innerften 
S5mbfrci|  ber  ^omoerien  ein  ©tnnbe  ©el^en«  erreid^et.  S^  i)at 
einer,  Adelarius  Erichius  genanbt,  ^farl^err  jn  ?(nber§{eben, 
biefe  ©tabt  in  feiner  ©utid^fd^cn  ßanbtabnl,  an  ber  Äa,  bie 

21 


322 

6mfd^  affo  nennenbt,  p  ttggen,  aitggefd^riel&en  Dnb  at^  ein 
®^^l>ff  P8»^«»  taten  ^  att(i^  an  einem  Ol^rt  einen  gletfcn 
genannt.  Dominicas  Bfarius  Ni^er  Yenetus  aBer  in  feiner 
Geograpbia  Kb.  V.  fol.  74  ^öfxüht,  bat  S^iortmnnb  nnb  @oeft 
an  bent  ^nt  ®a(a  gelegen  fe^e^  xoit  bte  rotit  abgefe^ene 
©d^ribenten  p^tQ^n  bon  ben  !Dingen,  fo  fie  nid^t  gefeiten  ex 
nale  e(  faisis  narratis,  t&te  bte  S3Iinbe  )»on  ben  Sorben^  gn 
brtl^eilen.  S)emna(i^  ift  bit  bie  in^  bnb  autteenbige  Wbconter^ 
feitttng  ber  ©tobt  5Dortmnttb,  toie  barin  gu  erfel^en.**) 

Sag  neimtiellettbe  ^^ttiittnl. 

8Scn  ber  Station  bnb  üRantgfeltigfeit  be|  5Ramen^ 
©ortmunbi 

©at  ben  SRamen  biefer  ©tabt  betrifft,  »ietooK  berfet 
bige  in  Söefd^reibnngl^  ber  ©rafffd^afft  jugeleld^  angebeutet 
toorben,  fein  bod^  Dnterfd^eibtid^e  ©d^ribenten,  loetd^e  in  re 
tantilla  n)unberbarl{d^  tarieren.  !Can  bon  (Stlid^n,  u>i^  eben 
gemelt,  »irb  fie  ©or^^ntunbe  bon  gtocJ^en  ©örffern  t>nb  ber 
äSord^  ^nnba,  ober  bon  breiten  %an>rfd^afften  !Dre)^munbt 
genennet  bnb  fd^einet,  att  ob  fold^e  erfte  ^einnng)^  burti^ 
nebcngefe^ted  gro^e«  3nfiegel  biefer  ©tobt,**)  in  toeld^em  nod^ 


23)  (S9  \ft  (ter  eine  in  ^u))fer  geflod^eoe  ^Btlbun^  ber  ©tabt 
!2)ortmuttb  eingel^eftct,  tocldfre  biefe,  in  einer  oBcren  befonbercn  aBt^etlung, 
im  ^rofll,  toon  ber  9lorb*@ette,  toie  in  SRerianS  Topomphia  West- 
phaliae;  barunter  aBer  in  einem  ©runbriffe  mit  allen  ©ebäuben,  au9  ber 
©oget^erf^ectitoe,  toon  ber  entge^engefcbten  @citc,  barjlcttt  Auf  betben 
Mbilbungen  finb  bie  merhoürbtgflen  SebSnbe  mit  ^nd^flaben  begetci^net, 
au  t»ti6ftn  unten  bie  Benennung  berfelben  gebrucft  i{i.  Sinfd  oben  ijt  ein 
<^(!^ilb  mit  bem  9{ei(^9»2)o^^eI«^bIer,  red^ts  ein  anberer  mit  bem  einfad^en 
ber  ®tabt  SDortmunb.  Sinfd  unten,  in  einer  befonberen  (Sinfaf[un§,  toar 
frül^er  to^fjH  ein  anberer  2:ite(  M  SilbeS  angebrad^,  biefer  i{i  an9ge^ 
fc^nitten  unb  fotgeuber  gebrncfter  eingeflebt:  $eun>e  t>nb  eigentliche,  fo 
tt)o(  aug«  aU  einn>enbige  i»nb  d^ronologifc^e  9ef(!^reibung  ber  (aiferL 
freien  9tei($d«flabt  2>ortmunb  Dethmari  Mulberi.  Qm  3ten  Sonbe  bed 
m  (Sdln  bei  ^eberle  1855  erfd^ienenen  Sdiiäf9:  bte  ®raff((aft  unb  freie 
JKeid^dfiabt  2)ortmunb  loon  %,  So^ne,  ifl  bie  ^bbilbung  au»  ber  8oge(« 
t>erh>ectii»e,  auf  einer  @teinbrudftafel ,  mit  allen  ^ud^ßaben  ber  einzelnen 
<$eB&ube  co^irt;  aber  bie  Benennung  ber  ^ebSube  nad^  ben  i^d^flaben 
fe^tf  fo  baS  bte  «ebeutung  ber  (enteren  nid^t  erfld^tlid^  ifl.  —  ^)  (&9  ifl 
eine  ftbbin)ung  be9  alten  S)ortmnnber  ©tabtjtegel«  in  ^oI)fd^nttt  einge« 
Hebt.  2)affelbe  jetgt  einen  9urgt^urm  mit  Binnen  unb  SO^onem  unb  ber 
Umfd^rift:  t  Siiplkimt  Tremonie:  ciTitatis:  weatfalier 


323 

ein  alte  ^itrg^  auggebrutft  tt>trb,  (eflettigt  loürbe,  geleid^^  lote 
0114  ^ambnt^if  tmb  Sänenburgi^  t>on  ben  etften  alba  geftan- 
benen  33urgen,  wäf  bem  ®ilbnt6  int  äBaffen  fi^firen.  ^ol^anne« 
9^et]^0^  i^lfe  batfür,  bag  fte  im  ^a^benti^umb  bon  be» 
brei^n  älbgottern  Marte,  Mercurio  unb  Joye  Tridemonia  ^cU 
gen^  oi&er  int  gl^riftent^uniB  au§  ben  breiten  ^anit\pxa^m 
Tres,  Mow«,  yizp  cüBi|)onirten  äBotbte,  toüäf^  bte^  Sßtt^ 
fomen  in  einer  ©ott^eit  fan  berbotmetfd^t  toerben  ober  oon 
bem  rdmifd^en  trucide  ober  fad^fifd^nt  2^ru^  ben  Flamen 
belomnten  l^abe«  Elias  Reusnerus  beribirt  |n  bon  !Drnfo  onk 
nennet  fie  Drusomundam,  anbere  bon  ber  ©attier  Pfaffen,  ben 
^ru^ben:  ^rn^tntnnbt,  Frisius  in  Onomastico  propriorum 
urbiiini  meinet,  fie  foQ  Teuderium  Ptoloinasi  onb  alfo  it\f 
beffelbcn  ^txttn  in  rerum  natura  getoefen  fein.  !Da§  aber 
fold^^  ntd^t  fe^n  fan  onb  barm  geirret  »erbe,  anfetoeifet  ber 
Gradus  longitudinis  et  allitudinis  poli,  ben  Ptolomeus  alfo 
fc^t  29,  20,  53,  20.  ©araufe  biet  el^e  mit  BilibaWo  Pyrk- 
heimero  de  reb.  Germ,  gu  fd^Icigen,  ba§  ed  ?ßaberBorne  fe^» 
Regina  abbas  Prumiensis  nennet  fie  Droomannia,  Gobelinus 
Persona  Srotmunbe  bnb  Tremonia,  Crantzius  2:retmont  bnb 
TrcRionia,  Delmarus  SSifd^off  jn  SRergburg^  SC^rotmnnno« 
anc^  Tremonia.  3fn  ber  (gr^)ffirbifd^en  ^tftoria  tefet  man 
Krubcmunbe;  ^n  borgemettem  ©rabanbf^en  Chronico  Dor* 
bane  bnb  Dormnnbe.  Gwüiermus  Brilto  fd^reibt  Tremonia, 
Rigordas  Tremoquia,  Mejerus  Cremonia,  Irenicus  Trimon« 
Dnb  beutet  e«  9ietomardf,  Abrahamus  Ortelius  aber  referirt  fie 
üttter  bie  Barbarifd^e  iRal^men  bnb  fefet  gletd^fate  Tremonia, 
»ie  fte  and^  in  ben  l^tefelbft  gcbrudten  lateinifd^en  SSüd^eren 
in  ben  teutfc^en  aber  ©ortmunb  gefefet  toirbt.  2)ie  ©nber* 
I&nbifd^e  Sntool^ner,  bieüeid^tc  be§  Siamen«  ber  jtoe^er  5Dorffer 
feel^altenb,  l^ei^n  fie  Dor^jen,  bal^er  and^  ber  conjnngirte 
Sßoi^me  ber  ©tabt  !Dor^)te  in  Snrlanb  (fo  bon  biefer  tanquam 
a  principio  suo  et  idea,  toie  foIgUd^  foß  gefagt  »erben,  bebu^ 
cirt  ift)  eigentlid^  aCnbirt.  \3mgleid^en  liefet  man  in  Sep» 
tta^ß^  bnb  aSerbnnb^brieffen,  fo  bon  bre^  ober  bierl^unbe« 
3fl^e«  l^ero  gefd^rieben  Dort>mnnbe.  !Diefem  oüem  glei^tooK 
«Hgead^tet  ifl  offenba^r,  baf  borerttie^neter  ©raff  2:rutman 

21  * 


324 

bcr  redetet  SS^rl^al^cr  tief  cd  Slal^mcnd  fci>,  »cit  e«  botnal^Id 
viUa  Trutinanni  gel^eigen,  anäf  biefer  Ol^rter  boti  ben  erften 
®raffcn  t^tc  bntcr^a^enbc  ©tafffd^afftcn  bnb  ©tcbtc  gu 
Benennen  im  S3raud^  gemefen,  auff  oBengebad^te  exempla  bnb 
documentum  Caruii  magni,  bent  aud^  }u  tt)etterer  äJeftettU 
gung^  tan  fce^gefuegt  »erben  oi^ngefi^er  200  ^ifax  batnad^ 
biefc  @tab  in  einem  diplomate  Äa^fer«  Henrici  claudi  (fo 
bon  f)ern  M«  Henrico  Mcibomio  Lemgoviensi,  in  inciula 
Academia  Julia  professorc  publico,  lüstorico  et  antiqaitaium 
weslvalicarum  indagalore  solertissimo ,  in  Irmensula  sua 
pag.  43  aßegirt)  mit  einem  gtei^tantenbeu  Sial^men,  Drut- 
mannia  Ba))ttjirt  tDorben,  bal^in  nod^mald  gebogen,  93nb  fobiet 
bon  bem  "Stla^mtn.     ^ 

SSon  ben  erften,  al|  Äird^engebetoen  l^iefelbft  bnb 
bem  Eontinuation. 
Siad^bem  bte  Äird^engebe»,  al§  ®otte«^änfere  biüig  ben 
JBortrit  l^abcn,  ol^ncba^  aud^  l^iefelbften  al§  Srftttnge  bur  ben 
profanis  gefegt  toerben,  tooKen  to^r  and^  biefer  Orbnung)^  i^r 
Wed^t  tl^nen  bnb  biefettc  nad^einanber  ergel^Ien*  @o  l^att  biefc 
©tabt  bier  ?ßfarfird^en,  bnber  toeld^en  st-  9?einoIbi  bie  ^anhU 
lird^e,  bern  st.  SDZariä,  st.  ?ßetri  bnb  st.  5RicoIai  orbentfid^ 
nad^folgen.  Stnd^  bre^  glofter,  barunter  sU  ßatl^arinä  ein 
ablid^  3nndtfratt)en  Stofter,  bte  anbere  aber  mentid^e  granciö- 
caner  bnb  (Dominicaner  Orbend,  fo  öon  bem  gemeinen  2Kan, 
bon  ber  SWünd^e  bnberfd^eibtid^en  Äutten,  baß  gtatoe  tonb 
fd^toar^e  Slofter  genennet  n)erben.  i>2eben  biefen  l^att  fie  nod^ 
ttlxäft  Sa^jeflen  ate  st.  SRartini,  anäf  borjeiten  st.  SSenebicti 
auff  ber  Often*  bnb  st.  Sgnatii  anff  bcr  SBeften^^^forten^ 
St.  SKargaretl^en  bnb  be^  ben  jtoe^en  $od^)italen  jum  l^eit* 
®eift  bnb  jue  bre^  JESnigen  ober  ©aftl^aug  genanbt  S^iefe 
atte  ober  ftcl^cn  in  Orbnungl^  ber  3cit  i^ter  (grbatoung]^  bnb 
Stunel^mung]^  loie  folget*  <Die  gemeine  §am  biefer  ©tobt« 
tntool^nere  geltet  hctx^n,  bag  s.  SRartini  bnter  ergcl^Ietcn  aQen 
bie  attefte  \t)f  bnb  alberei^  bor  ber  @tabt  (Srbamungl^  allste 


825 

Im  ^a^bcntl^umB  geftanben  iiait,  ttjeld^e«  jlc  ban,  fo  au|  bcn 

^cibnifij^cn  9iamcn  ber  $^Uofo<>l^cit  btib  $octcn  Plalonis,  Ari- 

siotelis  Dnb  Virgilij   ju  oBerft  am  ©ctocIB  bc«  gl^or«  bafeifcft 

famBt  tl^rctt  Silbnu^en  Qt^t^t,  mutmaßen,  fofern  ftc  niäft  per 

astum  be^  @c^er«  betrogen  »orbcn,   bnb   fott  ^tenad^er  im 

<5i^riftentl^umB  ein  ^farfird^e  ber  jnje^er  ÜDorffer  bnb  Snrg 

?Dlunba  ober  wie  gtanbßd^er,  beg  X)orff«  S^rutmanni  getoefcn 

fc^n,  fo  tft  ancff  tooü  jn  berniuten,   ba  bte  granfeofen  [idf  in 

aSeftbalen  nibcrgelagen ,  ba|  fie  ben  Äird^en,  bic  fie  erbatoet, 

franfeofxfci^e  patronos  fürgefe^t,   ol^  s.  Martinum   episcopum 

Turonensem,  ebener  ©cftalb  jtnbct  man  3U  SWünfter  in  Äöeft* 

tyaUn  bie  ^aubtfird^en  bnter  bem  patrocinio  Sanctorum  franko* 

fifd^cr  Nation  crbamet,  atß  s»  SSKarttni,  s.  Servalij  Tungrorum 

episcopi,  Lambert!  Leodiensium  episcopi,  Aegidij  abbatis  in 

fclbigcm  gtaurfreid^,  berl^atben  tooü  ju  mntmaßen,  ba§  s.  2Rar* 

tiiti  Ättd^  bie  attifte  in  S5ortmnnb  fe^.    X)a^  fie  aber  fünften 

eine  ö^ralte  itird^e  gu  ad;ten,  ift  barau^  ju  ermegen,  baß  Be^ 

CeBjetteu  Äa^fer  §enrid;en  beg  jwe^ten,  im  Qijax  1021  bic* 

fctbc    mit  s.  3?ol^anni«  33a^)tiften  Stttar   ift   gejieret   n)orben. 

€«  ift  noc^  bnlangft  3ßterti^umb^  bnb  aSamfeüigfeit  l^atben  ber 

IS^nvn  abgenommen  bnb  ein  anber  2^ad£  barauff  getegt  n)orben. 

Carolus  Magnus   aber   biefen   Ol^rt   feiner    ©elegcnl^eit 

ffatbeti  ^ol^e  ad^tent,  l^att  anff  benfelben  anno  811,  3*  Idus 

Oclobris,  tt)ie  au§  ber  gnnbation  ju  feigen,  ein  l^ertid^  60Ü«* 

gtitm  funbiren  xooütn,  bargu  jm  ban  ber  großmed^tigfte  ftonigi^ 

in  Persia,  Aaron  Calipha  mit  ©d^end*  bnb  Bn^äfiämzf),  neben 

anbcru  foftlid^en  ®aben,   be§  ^aubfe  s.  ^ant^aleoniö  Stniag 

gegeben,  baß  e^  and^  bemfelben  Zeitigen  atß  patrono  bcbicirt 

*>nb    mit  ftabtfid^en  Ql^arrenten  begäbet  toorben.    SSSeil  aber 

^od^ftgcbad^ter  Äa^fer,  bor  aSoßenbnng^  beffelben,  mit  5£ob 

aBgangen,   l^att   e^  fein  ©ol^n  Äa^fer  Ludowicus  Piu«  i^m 

818     önb   folgenben   3faren    bofienjoggen,    tt)ie   e«   nun   bon 

Bcftimfcter  3eit  an,  biß  anff«  3^ar  1056  alfo  geftanben,  l^att 

bo^mate  ber  erfebifd^off  Slnno  gu  Soöen,  fo  atß  ein  ^rae- 

ceptov  bnb  SSormünber  beß  jungen  fia^ferd  ^enrid,  aße«  9ie* 

gtment  in  feinen  §enben  ^ttt,  baßelbe  mitt  aßen  «ufflnm^ftcn 

t>ttb  Sel^enbcn  ber  fiänberei^en  l^lrfelbften  bnb  |)aubte  «.  ^an^ 


326 

^leoni^  auff  (EoQen  ad  gradüs  Mari»  tron^fertrt,  auff  %n* 
haften  ber  ©ittgcr  nttt  einem  nen^n  palrono  s,  ReinoWo 
com^)tnfttet  Wt>  gn  einer  ^arlird^en  al|  fie  nod^  ift,  ztmaäf^t 
Oft  barncwi^  succesaive  offtmal^fe  Detmad^t  tonb  cmeitert 
toorbeti.  3^m  Q^l^at  1424  ift  bag  Sl^cr,  im  1444  ber  X^urm, 
im  1446  bie  ^ud^arifte^  ober  Oel^rfammer  baran  gel^angcn, 
1465  ift  ber  tird^tad  Dernetoert,  1501  ber  SCi^nrm  anff  bem 
&)cx  erBatoet,  folgen^  1519  «Ife  beg  j>rittci^)alen  Xtfuttn^ 
®piiit  ben  gaö  gebretoct,  btefelbe  abgenommen  bnb  flefeen  gwfe 
l^ol^r  atfe  borl^in  erl^aßen ;  im  Qffdx  1520  ift  bie  ®j)i|«  befct 
bigen  mit  Kuffer  gebedet;  1526  nam  ein  bBerau^  ftarfer 
SBlnbt  babon  bie  gal^ncn  l^intoegi^;  «nno  1533  brante  toegen 
eine«  großen  aSßfeen^  gu  oBert  bie  3i«n<^f  ^f*  ^*^/  ^^^  ^^^ 
1536,  gelofd^n.  Q\t  ein  Dberaug  fd^one«  »nb  gebendtourbig« 
©ebeto,  ba  be^na^e  baß  gan^e  SRatortoerd  fambt  ber  l^ol^cren 
Rinnen,  fo  gar  toeit  ift,  auff  fünff  runben  quabratfteinetn 
Renten  beftel^et,  bern  ein,  »ie  aud^  baß  gange  äSefeement  160, 
bie  3innc  aber  232  bnb  alfo  ber  ganfee  Sl^urm  392  ^äfnäf 
^ci^  erl^aben*  !Dte  Äird^e  fo  aud^  einer  großen  ^ol^,  fiengc 
bnb  ©reite  ift,  mit  funftreid^en  pgurirten  ©lafefenftern,  fd^oncn 
mutti^rfidrten  ©enCen  bnb  gtoe^  gutter  9tefonanfe  Orgcfen 
gejieret  t?nb  biß  fe^  genungl^  bom  gt^eiteu  ©eben)* 

Daß  3:)ritte  nad^  ber  3eit  feint«  SSl^rf^jrnng«  ift  s.  SBc^ 
uebicti  ^ird^,  loeld^e  anno  856  k)on  ^ai^fern  Ludowico  II. 
«nßerl^alb  ber  SRindfman^ren  erbatoet  bnb  gn  einem  ablid^en 
®tifft  folte  gemad^et  fein.  SBeil  fie  aber  Don  ben  ^umtcn 
»ber  ^Ungarn  offtmai^«  belreiget,  ift  fie  nad^mal«  abgebrod^n 
Mb  aaff  bie  negftgelegene  Oftenj)forte  in  einen  befonberen  Sin* 
^atig  berfetben,  fo  nod^  fürl^anben,  gelegt  »orben.  6«  l^att 
am^'SÜbemannu«  ab  C)agen,  JRector  berfetben,  fam^rt  einer 
anbed^igcn  gratoen,  ßl^riftina  genanbt,  anno  1352  ein  Älaufc 
baran  batoen  ttM>fien,  ift  aber  toegen  Äreig«  fo  bie  ©tabt  mttt 
©raff  Cngetberten  bDn  ber  SWardf  gel^abt,  an  9Ha»ren  fcl^v 
jerrißen,  bargu  er  ban  bie  ©teine,  fo  er  r>en  ber  abgebrod^ne» 
Äird^  coöigirt,  gebe«  müßen,  feine«  SSor^aben«  fruftrirt. 
9im0  1380  ift  biefe  go^eKe  mit  Sonfettt  ^r^bifd^offen  ^^ 
brid^en  >0ft  ©arti>erbeH  %u  (Sofien  ^gebrod^en,  ^er  burd^ 


327 

^erm  ^enriot«  »om  »rofc  emetoert  toorben.  Der  5Ka]^* 
yla^  bai^e  fie  d^ift  geftanben  «>nb  «>or jeiten  juin  iBauKtl^off  tom 
9iectore  f)etirtco  «>on  ^oerne  anno  1398  gu  Sanbe  genrad^et^ 
l^eigt  ni>^  Auff  l^eutigen  2:ag]^  s.  Ißenebtcti  ^am^ff  ober  ^ird^off^ 

3la(i^  bicfcr  ift,  tote  &iväft  totütn,  s,  SRargarUe«  6ä* 
l^ettc  anno  1021  Dub  foIgUd^  im  3^ar  1066  r>en  etlid^  «bei» 
rittetn/  olg  ben  boa  Stanbetirobe,  ©d^nxutgBeSen,  !X)ob6en, 
Wfut  IC.  mit  3ttt]^tt^«  Äa^fer  m\>  tönigen,  fo  «.  SKarieH 
(S^aptfiz,  »>eld^e  folgen^  gur  ^farftrd^n  gemad^,  funbfrt 
»orbeii.  **) 

3)tefer  folget  naäf  s.  Nicolai  ^farltrd^^  fo  anno  1198 
angefangen  Dnb  erftUd^  ein  fftHitm  (kaptUt,  ben  Sanonid^n 
gu  s.  ^antl^ateon  juftenbig]^  Dnb  ^on  einem  ^rieftet  Subotoicv 
fienenntt  bnb  einer  f^ratoen  im  Dertoanbt,  funbirt  getoefen; 
bargu  öorgemelter  ^enricu«  Don  Äorne,  tote  er  felbft  fd^rcitt, 
bie  ©teine  öon  s»  SSencbicti  Äird^en,  al|  Äector  berfelben 
gegeben.  3ft  oon  ©ifd^offen  Sonrabten  oon  gj^nnen  fletoe^l^ct^ 
folgen^  aber  anno  1436  mit  bem  (Sffox  ertoeitert  t>nb  anno 
i440  mit  ©tafefenftcrn  öoöenjoggen,  toit  l^inben  bem  Sl^or 
nod^  fotc^e  föorbte  in  ®tein  gel^atoen  gefnnben  toerben:  Anno 
M*.CCC^XXXVP.  die  11  mensis  Aprilis  lapis  hie  pone^ 
iMitur. 

3m  Qf)ax  1143  prid«  Caf.  Novembr.  ^att  ^a^fer  (Son^ 
rabt  ber  "S^xittt,  baf  ablid^e  ^untlfratoen  Clofter  ju  s,  Sa* 
tl^ariiten^  ^rSmonftentenfer  Drben«^  geftifftet  Äa^fer  ^enrid^ 
aber  ber  fed^fte,  l^att  anno  1194  ba§  Sanb  ber  ^5nigd  (Sam)> 
genanbt^  fo  ein  SReid^öl^ff  gctoefen,  jn  erbatoung]^  be§  9Kün* 
fteti»  bargu  geben.  Anno  1215  ift  bie  ^ird^e  begelben  (Slofter«, 
loetd^^  ^dt  bie  SReguI  s.  Auguslini,  confecrirt  oon  33ifd^off 
Diebrid^en  gu  ^e^onien  in  bie  ö^re  ®otte«  nnb  st.  ßat^a* 
ritten  «>nb  bed  %b^  Slntl^onii^  toeld^e  j^erßd^e  (Cebicatioit  man 
n0df  fftit  ben  ©ontagl^  nad^  Gregorij  martyris.  Anno  1218 
^att  eö  Äa^fer  gribrid^  ber  gioeiter^  in  SSe^fein  oieter  ^rä* 
Caten  bnb  ^errn,  ^^rioilegirt  bnb  anno  1224  am  Stfd^etage 
Beftettigt  bnb  fonberlid^  (Sr^bifd^offen  ÜDiebrtd^  bon  Sollen^ 

9^)  ^9  fitib  >ier  t>i^t  Tfeias  IBaj^^en^oIafi^ttttte  mit  teeten  ed^iSbtti 
ctnge!(ebt 


828 

bcit  Satt>  ju  Dottciiaic^cn  auffgcbctt.  Anno  1258  l^att  Macha* 
rius  de  Lyn  fein  ®utt  fo  ifeo  ju  Äird^Iinbe  gel^cigen,  famtt 
feiner  ^au^fratoen  3l(i^elbten  »nb  ©o^nen:  äl&erten,  Son* 
rabten,  SBernl^arbten,  ÜDicbrid^en  bnb  ©erl^arten,  bem  Ätofter 
gegeben*  ßö  l^att  aud^  bcr  (grfebtfd^off  gpnrab  bon  S6In  bie 
Donation,  fo  and;  bon  äbot^)^  bnb  finbol^ji^en  ©raffen  bon 
!E)a|eß,  bon  il^rem  ®ntt  am  fettigen  D^rt,  biefem  gtofter  ao. 
4190  getl^an,  anno  1253  beftettigt;  inmafen  nod^  am  fettigen 
O^vt  be§  ©d^toge«  vestigia  borge^eiget  toerben.  Anno  1510 
ift  ber  2^nrm  baranff  erbatoet,  »eld^er  anno  16  .  .  bnangc* 
feigen,  bag  er  Inrfe  jnbol^r  Befeftigt,  bom  großen  ©tnrmioinbe 
auff  bnb  bnrd^  bie  Äird^en  nibergetoorffen,  babon  ^oi^annc« 
(Säfar^  sacellanus  ibidem  alfo: 

Tvrbine  celsa  cadit  tvrris  fornixqve  cavatv^ 
Qto  pTeri  infantes  occubvere  die 

golgtid^  anno  1292  ffM  §er  Ool^an  6ri^))en  SSnrger  ^iefetbft 
s.  s.  ^acoU  bnb  3^gnatiji  Ätar  anf  ber  SBeften  ^  Pforten  fun* 
birt. 

Anno  1297  i)att  ©raff  ßonrabt  bon  ber  SÄarda  fambt 
feinem  (Sl^egemal^I  Stif abet,  ba^  njeltlid^e  ^Regiment  berlatett 
bnb  at^ie  baö  fJ^and^caner  Stofter  geftifftet,  ba  er  and^  ber 
erfter  ©narbian  getoefen  unb  ift  bafetbft  anno  1352  ba|  ©l^or 
baran  getoe^^et  Anno  1385  bom  äÖetter  angejünbet  bnb  ber* 
branb  toorben,  babon  bol^matö  bi§  SSerg  gemad^et: 

Hase  loca  sunt  usta,  quam  vis  reparata  venusta 

Ad  Yincla  Pelri  praeter  duo  lempla 

Anno  M  ter  C  quinto  simul  octuageno. 
Anno  1600  ben  5,  Slngnfti  ^att  ba«  SBctter  ben  SCadf  fe^t 
jerf dalagen.  Anno  16  .  .  ift  ber  i::^urm  abgenommen  bnb 
beforgeten  }SaU  fjaiUn  toiber  erbanjet  toorben.  g«  ift  aß^ie 
ein  oberan^  fnnftreid^e  bergulbete  labula  altaris  alten  bnb 
netoen  Sieftamenfe  §iftorien  gejieret,  »eld^c  bon  bieten  mit 
S5ertt)nnbernng]^  U\ndft  toirbt* 

Anno  1294  ftarb  ber  toörbiger  §er  ^itbranb  Äa^fer, 
»etd^er  baß  ©aftl^auß  bon  feinem  a^ent^nmbtid^en  ^aufe, 
fantpt  angel^endCter  eaj>eften,  jum  @ottei8bienfte  önb  SSer^)fIe* 
gung]^  ber  5lrmen  bnb  ^itgram  erbatijet. 


329 

Anno  1310  fcitt  Me  Dominicaner  SRünd^c  al^  Pe  anno 

1309  4.  Cal.  Junij  ju  6oftntfe,  mit  ßonfcnt  $abft«  SIcmcnti«  V, 

\>nxäf  Ecfaardum  provincialem  Saxonise    bic  IJunbation   öont 

Käufer  §enrid^eu  bem  fcd^ften  crl^alten,  erftlid^  ju  35ortmunb 

lommen  bnb  ^ben  ben  Ol^rt,  fo  fie  bon  einem  ebten  9ittterrt 

gftcr^rbten  S'fc^tag]^  örföufft,   jum  Stoftertau  tngenommen 

t)nb  bafetbft  ein  t^otfeertt  Sa^)eHe,  mltt  etlichen  §ütten,  barin 

fte  ein  geitlangl^  friebtid^  gemoi^net,   auffgerid^tet.    ©ein  aber 

^trnod^er  i>on  ben  ©ürgcrn  bnb  fonbcrtid^  ben  ^atricieu,  fo 

ba§  netoe  Sßerd  benundert,  anä)  tabfid^  abgeBroc^en,  bertrieben 

toorben.    S^  fein  aber  anno  1319  biefetbe,    il^r  Slofter  ju 

rcftawriren,  ti^iber  fommen  bnb  mit  gonfent  be§  Sr^bifd^offeit 

ijott    ßöln   bnb   jtoe^   be^^benben  Sabfttic^en  Sommiffaricn, 

al%  ben  ^aftoren  bon  SSoenen  »nb  SSSattenfd^eib,  fo  eine  ba^jft* 

tid^e  bullam  ben  bürgern  fürgctefen,  i^r  35or^ben^  ju  boöen** 

3  teilen  angejciget,  aber  gleid^toott  negft  Demotitton  bc^  iterirten 

aaSerrfö^  jnr  Often|)forten  fftxan^  gemiefen,  barauff  fie  beim 

33abft  öerltaget  bnb  ber  5ßroeefe  elff  ^l^ar  langl^  a(ba  in  Rota 

rcd^tl^ettgig  getocfen,  biß  fie  anno  1331  jum  Drittenmal^t  bert 

SBurgern  bnmiffenb,  bnrc^  berfd^iebenc  Pforten  ingefd^Iid^en  bnb 

ben  33ifci^off  ®^ö^>ien,  fo  fid^  in  ein  SBeinfag  berborgen,  mit^ 

^ol^  bnb  Steinen  in  bie  ®tab  gebragt  bnb  beg  "iflaä)^  xl}xm 

fBato  continuirt  l^aben,  baranff  bnter  ben  SSurgern  ein  grog 

Xumntt  bnb  8erm  cntftanben,    tozläft  gfei^toott  nad^  bieten 

Sittentaten,  atfe  fie  bom  Sifd^off  ejcommnnicirt,  ftill  gefe|en 

üitb    bie  50Zünd^c  bnb  il^ren  Sato  in  ijrieben  gelaßen.    Anno 

1352  -ift   bat   fd^one   6^or   baran   gebatoet  bnb   nad^   jme^ 

3^arcTt  getoeijl^et    3m  S^ar  1  ...  ift  ber  fd^one  gemelbtc 

SSmbgang^  gemad^t,  baß  e^  ifto  ein  bberang  l^ofje«  bnb  fc^one« 

®e6ett>  ift. 

"Staäf  biefem  altem,  tt)ie  bie  @tabt  an  3Kenge  ber  Snrger 
jugenctnmen,  ift  s.  Meinolbl  ^far  ober  tird^f|)iel  bertl^eilet  bnb 
s*  ^etti  ^farfird^  erft  anno  1319  ju  batoen  angefangen.  3m 
^l^ar  aber  1352  ba«  ß^or,  1396  be^  Xf)nxm^  gnnbament 
gar  tteff  in  bie  (grben  gelegt  toorben,  toetd^«  ein  geitlang^  alfo 
geftanben  bnb  anno  1469  continuirt.  ße^tid^  anno  1522  ift 
bie  S^nm  erbauet,  toel^c  auc^  etlid^e  mal^t  bom  l^imlifd^en 


330 

m%,  a(t  Anno  1537  t>n\>  1594  (bo  tttd^  bie  ÜU  ftit^e  ju 
®efet  int  ©tatet  <ib8e6rattbt)  ju  Dberjt  angejünbct,  bod^  fal* 
öirt.  ÜDtefc  3itt»e,  bcrn  iMäf  foatl&t  bcjit  5Kct|icn^  ^cmtaii 
mit  bent  ^afenfci^arbe  (toeld^er  mäf  bie  l^o^e  @^i^e  ju  93«ui)r 
im  leeft  bon  9ie!eltad^ufen  gegimmert)  gu  gebenlen,  ift  251, 
bat  äKatpmerd  aber  138  bnb  alfo  ber  gott^e  ^wm  389 
^nä)  ^tifft  bnb  ift  alfo  }n>e)^  ©(i^ud^  nibriger  alB  s.  9tei^ 
«olbi,  ti>ie  tooU  er  feteer  ©elegenl^eit  l^attet:  l^ol^et  fd^einet  bnb 
(teilet  3[ft  einer  gefd^toinben  ®erabig!cit  bnb  »lid^te,  ba|  fie 
bem  barauff  ftarrenben  Wlan  eta  SSertonnbernng)^  gebel^rt. 

Anno  1380  toarb  ber  l^eiliger  ®eift  jnm  ©ottedbienft 
bnb  Snterl^alb  armer,  otter,  Irandter  bnb  gebred^tid^er  Seute 
jttgerid^tet» 

Se^Ud^  fein  nod^  bbrig^  jtoel^en  toeftttd^e  Conventus  bnb 
ein  Ärmenl^anfe,  ber  tia  ablief  im  SBrafen  genennet  bnb  ein 
bärgertid^  im  Sol^tgarten,  tDeld^e  gn  bem  ®nbe  geftifftet,  ba| 
il^re«  ©tanbed  ^undffratoen  te  gutem  ©ottford^t  bnb  ©itten 
foßen  erjogen  loerben.  !Da|  Slrmerifinberl^aut  genanbt,  barein 
toerben  arme  alte  gratoen  berj)fleget  funbirt  Dtoeil  loJ^r  aber 
bem  U]^rf|)rung^  nidj^t  »igen,  milden  ti)^r  fold^«  an  feinen 
Oi^rt  auff  bi^mal^t  fefeen-  5Da§  fe^  alfo  bon  Äirdj^en  k.  bnb 
bern  (äeben)en  gennngi^. 

!Sa9  ein  tnb  }tmitt$iflfle  ^apltxA 

aSon  ber  ®tab  @ebe»en  l^iefetbft  bnb  berofelben 
3errüttung]^. 

©er  bn|e  @tabt  erftüd^  gu  einer  SSeftungl^  gemad^t  bnb 
mit  3Ran>ren  bmbringet,  meinet  3o^n  ®ebaft.  dtent^erui» 
spirensis,  ba^  Garolus  magnus  fold^d  getl^an  ^ait,  ba  er  alfü 
f  (treibt: 

Cumque  rebeUandi  faceret  gens  barbara  finem 

Christi  professa  jam  fidem : 
Westvaliam  multis  ornavit  «oenibus  almam 

Gentis  misertus  Carulus. 
Auspiciis  €«jus  iurrita  Tremcmia  taRdem 
Hoc  orbe  s«stiilit  capui.  etc« 


331 

®c  tmrb  aud^  narlid^  ^efunben,  bag  aono  930  biefe  ^abt 
attctctt,  alg  fie  bcn  ben  ^«nnen  fecfegert^  baft  gctocfen  bnb 
bannod^  bngcfd^tocd^t  bltel^cn  f«^,  6t«  folgen^  im  3fl^ar  953 
»c^fet  Otto  bicfcftc  ftartet  mad^cn  bnb  fto  fctnbtid^c  «ttla«ffc 
Ibetval^n  Ia§en,  atfo  ba|,  tote  Regino  abbas  Prumietiste 
fc^tdbt,  ^od^ftgebad^ter  Äa^fcr  im  fetten  (Jl^ar  al^ie  olg  einem 
fcflen  bnb  fidleren  Ol^tt  Oftem  gehalten*  (&»  ifatt  anöf  Hen- 
ricus  IV.  tote  b«|e  @tabt  jum  offtemmal^I  bBerfoöen,  ffe 
tociter«  befeftigctt,  tieffere  ©raben  mad^en  bnb  mitt  SKaioren 
t)nb  2:^flrmen  gut  ©efenfion  jitBereiten  la^en. 

3m  3]^at  lOtS  tH  fle  bon  ben  Sieiö^^ffttflen  fo  fid^  bem 
»a^fer  n>tberfe|t,  iemetttd^  9«fd^tetfft  bnb  jerriBen  »otrbeti. 
3fmgleid^en  anno  1297  tft  bicfette  be^na^e  gan^  jn  nid^te 
gemad^t,  »eld^«  ftd^  alfo  jugetragen.  ?ll§  bte  SJuvger  naiver 
©J^Bnrg]^  auff  ber  JR^ur  »aßen  gangen,  ift  bnrd^  einen  ad^t^ 
lofett  aRcnfd^cn  (xoüäftm  Ut}  s.  Petri  ^fatürd^cn  bafettft,  «nff 
bem  f)etocge,  in«  geftretocbe  ©tro^e  eine  Äl^oHe  getor«  ent- 
fafien)  benna^en  groget  SBrnnft  entftanben,  bat  «tan  toegen 
3errfittttng^  bnb  aSewüftungi^  ber  ®ebetoen  anff  bem  9Ä<wift 
ftel^enbt,  an§  biet  Pforten  ber  ©tabt  l^att  feigen  Wnnen,  m^ 
igenommen  bat  ©einl^ang  gnr  ©ternen  bnb  bie  ©trafee,  bar 
i^e  ber  t$tangi«caner  @Iofter  fielet,  fibrigl^  geblieben  bnb  be|<^ 
fat«  ein  geittangl^  in  ber  alten  ©tabt  ift  genennet  toorben«  Q» 
fyitt  aber  ber  Äai^fer  folgcnben  ^l^ar«  bte  gnäbige  SSerfel^ung 
^get^an,  bafe  fie  in  furfeer  ijrtft  bermafeen  gugenommen,  bat  ^« 
«ett>c  @eBeto  bie  alte  an  sröagnificenfe  bnb  ©d^önl^eit  )3>dt  ia&€r= 
troffen.  —  e«  ^att  aud^  a.  1352  ©raff  Engelbert  bon  ber 
aWardta  bie  5Katoren  in«  9iorben  fe^  gerriten.  —  A.  1380 
wnrben  all^ie  gtt>e^  Pforten  gngemaioret,  alg  bie  ^obefer, 
tDe(d^e  be^  s,  SWartint  tird^  bnb  bte  a:oIner«j>forte,  fo  an 
bem  Ol^rt  ber  ©onnenfd^ein  genanbt,  i^ren  Anfang]^  gehabt 
t>nb  ift  anftatt  berfetten,  bie  iBnrg^jforte  bon  ne»en  auffge»' 
fratoel.— 3fm  Q.  1456  feilt  auff  ber  SBrüggeftraten  15  Käufer 
i>€rbwnbt.  —  Qm  ^.  1480  ift  ber  ©efentfnigtl^urn  ^inben 
»♦  Sat^arittS  frbatoet.— A.  1417  ift  bei  SBrebenbanm«  "^um 
oisffen  ber  ©tabt^  fo  ein  (S^nr  ober  Sail^t>  gemeintid^  eine 
aSßorbe   gel^ei^en,  barant  git  ^ie8«jeiten  ^e)OQe^en  gebe« 


332 

tocrben,  aitffgcrtd^tct.  A.  1527  !ft  bet  eu^erftc  SC^urm  am 
®cnncnfd|>ein  öur  btc  aBtogtcrtc  Sottter^  Pforte  gelegt  tootben,  - 
A.  1537  ift  ber  bWte  Zifurm  bcr  borjeiten  ber  pöbelet  Pforte 
gcwefen,  be^  s.  aWcrttn«Itrc^e  ejrtruirt*  —  A.  1589  ift  btc 
Jfoictfepforte  aufetoenbtg  bcrbe^ert  bnb  mit  einer  ^ofjfyhvndm 
jttgeriij^tet  —  A.  1608  ift  bat  ^^^^^  Sottocrd  an  ber  SBei|* 
ftra^cn,  —  A.  1614  aber  ein  anber^  an  ber  a5urgl^^)fortcn 
boüenbet 

2)at  )t9e4  tinb  jioait^igfte  dtüfitnl 

S^on  Air d^en  bnb  ©d^ulfad^en  and^bnberfc^ciblid^ctt 

©ectcn, 

35er  3nftanbt  ber  {Religion  ift  af^ie  anfenrflid^  l^cibnifci^ 
8ett)efen  bnb  l^aben  bic  erfte  Sotoni,  bie  ©ad^fen,  fidlere  Ab- 
götter at|  an  feinem  Dl^rt  in  ber  ©eneralBefd^reibungl^  (geüebfe 
©Ott)  fol  gefagt  toerbcn,  geel^ret  bnb  angebettet.  Ätg  aber 
Carolus  Magnus  biefe  SSotgter  bejwnngen,  l^att  er  and^  blefen 
Dl^rt  inm  d^ifttid^en  ©elanben  gebragt,  mit  §filff  mh  3«- 
tl^nen  ber  erftcn  toeftbatifd^en  2l|>oftoIn  alfe  s.  Önbgeri,  s.  ©ntb* 
bcrti,  s.  SRarceflini,  berer  biet  im  geben  s.  ?ubgeri  gebadet 
iDerben  bnb  an  biefem  Ol^rt  abfonbertid^  Siffridus  de  lapide 
belferet.  SSnb  bnjeit  er  benfelben  gerürten  Ol^rt,  feiner  ®cte* 
geni^eit  l^alber  gar  bequem  erad^tet,  fott?anen  ©tauben  ju 
erl^atten,  l^att  er  borgemettö  Collegium  s.  Fanthaleonis,  ju 
SSnterl^altungi^  bnb  ©rbatDungl^  gclerter  itnt^,  toztä)^  bie  fad^* 
ftfd^e  9ieoj>^^to^  im  fetben  anl^ietten,  mä}  mit  ferner  Stu^rci* 
tung]^  confirmirten,  befefeen  tagen.  3Snb  nad^  Slbfterben  l^öd^ftgt. 
Äaljfer«,  nod^  a.  937  ©iffribu«  bom  ©teine  cbg.  ein  getarter 
URan  bnb  getreuer  aSort^jftanger  d^riftlid^er  9tetigion  unb  JRector 
s.  aSenebicti  fiird^en,  burl^anben  getüefen,  toetd^er  aud^  an  bie 
91  Q^at  feinet  ^ter^  geftiegen.  S^  foflen  aud^  ju  ifegebad^tcr 
Äird^en  s.  93cnebicti  biet  gttrften  bnb  §erren  i^re  ^eregrina* 
tion  gel^abt  l^aben  bnb  mit  bem  i^.  «f  atg  fie  gegen  bie  SSnge- 
getaubige  ^unnen  bnb  5Rormannen  gejogen,  gejeid^net  fe^n, 
and^  bie  eroberte  ?ßannier  bnb  g^enetein,  nac^  ?lrt  ber  l^elb» 
iiifd^cn  SSöIgfer,  anff^endEen  lafeen. 


333 

3m  0-  iOOl  fiatt  Äa^fe«^  ^cntid^  ber  jtoel^te,  cogno- 
mento  claudiis,  mit  feinem  ©emal^I  gunigunba  l^iefelbft  einen 
geiftlid^en  Synodum  gel^alten^  to>ie  Crantzius  lib.  4.  MetropoL 
Gobelinus  Person.  sBtat.  6.  Cosm.  Delm.  episcop.  Merseb. 
lib.  5  Bejcngen  bnb  mit  S^Üintn  ©rfe*  bnb  Sifd^offen  bon 
gotn,  SBremen,  äRagbebnrgl^,  aWünfter,  Oßnabrngl^,  ^aberborn, 
2Re|,  ®orm^,  8utic^,  SStred^t,  ^«befe^eim,  aWerpurg^  bnb 
anbcrn  befd^Iogen,  bag  man  breiSig  Sage  langl^  auff  jiebctn 
eine  äKe^e  bur  bie  SlbfterBenbe  i^teö  SRittete  l^alben,  breißlg 
Armen  f})eifen,  breifeig  Äerfeen  anfted^en,  ber  Äa^fer  aber  ifun" 
bcrt  bnb  fünffjig  Slrmen  bnberl^alten  bnb  fo  biel  ^fennnngl^ 
gcjen  folte. 

@^  l^aben  and^  aüe  3^ar  anf  s.  SWarcn«  bie  Snrgere 
negft  anbcren  eine  grofec  SBa^Ifart  naiver  ©^bnrgl^  anff  ber 
Öil^oren  gel^abt,  ba|  aud;  bie  ganfee  Snrgerfd^afft  be^nal^c 
bal^in  gelanffen,  ti)ie  anfe  borgcbad^teu  bnb  bicfefate  bngel^cttjrem 
großen  SSranbe  a.  1297  gn  ermefeen. 

A,  1056  l^aben  bie  Surger  bor  il^ren  ?ßatron  s.  ^an* 
t^afcDu,  fo  naiver  Soßen,  »ie  oben  gefagt,  bon  Snnonc  (grfe* 
Bifd^offcn  bafelbft  tranöferirt,  toie  auä)  Georgius  Bran  decanus 
ad  gradus  Mari©  bermelbet,  s.  9ieinotben  Befommen  bnb  ift 
bcrfelBer  nid^t  Be^  Äa^fer  Sarnfö  befe  großen  ^dttn,  auff 
einer  Äa^r  ol^n  menf d^Ud^e  ^ütff  bnb  S^ti)^tn,  toie  gttid^e 
tootten,  l^iel^er  gef^uret  toorben.  SSnb  ift  ber  ßrfeBifd^off  bon  ßöln 
tiad^  ber  ^txt  anäf  biet  ju  ©ortmunb  getoefen,  ju  s.  aKarga^ 
teten  feinen  ^ßriefter  gel^aften,  bal^er  bie  befe  Sr^Bifd^off«  Sa* 
ptüe  genennet  Stud^  mit  S^J^^roBation  befe  ffal;^fer«  ba  ein 
asylum  ober  ^mmunitet  anffgerid^tet,  bal^in  ol^n  SSnterfd^cibt 
SBcrfd^uIbete  bnb  anbere  SSBelt^abter  gef^Io^en,  35nberfd^Iciff 
önb  S5ergeBnngl^  erl^atten;  bannenl^ero  nod^  auff  l^eutigen  SEagl^ 
ber  fjreibl^off  genennet  toirbt* 

A.  1074  ^att  ©rcgoriu«  VII.,  toie  in  gan^  Seutfd^Ianbt 
ai\o  CLudf  QÜ)k,  bie  ^ricftere^e  Be^  aSerluft  ber  ^räBenbcn 
MYlBotten.  —  ffiafe  fid^  a.  1310  bnb  bolgflid^  ju  bre^n  bnter* 
fc^eiblid^en  ma^fen  in  ber  GDominicaner*3Kän^e  ©ad^en  gugc» 
tragen,  ift  in  bem  20.  Sa^)ttul  bon  Äird^engeBetoen  jngtciij^ 
aitgejeiget,  bal^ln  vs>\fx  einen  gunftigen  Sefer,  ne  crambem  bi& 


334 

coqittimus,  l^ngeb>iefen  i^Un  MOen.  ®o  ^att  m^  eht  gro^r 
3)i>e^ff>a(bt  ito¥i6fen  ®eiftH(i^n  Dnt  iBürgeni  ^iefelbf)  a.  1314 
jld^  gugetragen,  m%  »tfad^,  bafe  SBübfl  ^ol^anm^  XU. 
Seiner  SttblEDtgen  (fo  Dom  Srfebtfd^offen  gu  69tn,  ^ttrid^tt 
»<m  SBfamcfcttrg]^,  jm  ®cn  gegen  ji^re  §eittgleit  SSiOen  gcftotrt) 
in  San  getl^an  t>nh  aUen  SDlftnc^n  Dnb  Pfaffen  in  2:entf(i^t 
}n  fingen  berlftotten  l^atte,  bat  ^^^i^  ^i^  gentein  ®)»rttd^  ent^ 
flanbcn: 

@ie  foden  fürbaß  fingen 
Ober  aug  ben  ©tetten  ft)ringen. 
3nbem  aud^  bie  ^riefter  mit  Snfenfci^ett  fid^  ^lefd^fl 
toeibüd^  befd^miffen,  ban  e«  l^aben  bie  Surger,  al§  fie  mit 
innen  bnb  il^rer  Oetoel^r,  tote  brend^Iid^  in  ^roce^ion  gangen 
»nb  an  bie  SBeftent)f orten  lontnten,  biefetbe'  angegrieffen,  jl^ 
öief  erfagt,  bef en  aber,  fo  bat  ©acrament  getragen,  t>erfd^onet, 
toe{ci^er  fte  t)or  bent  Sabft  berHoget  bnb  l^altend  &üdft  bafSv, 
baf  bol^mal^  ber  ^efftnbe  ber  SSnberen,  ad  gradus  Marie  }tt 
SMtt  jnr  ©traff  gefegt  t>nb  fein  nad^  ber  ^tit  dn  ^aftor  t>nb 
Sa^)eöan  neben  ber  Sicarien  gn  s.  JReinotbi  georbnet 

A.  1345  l^att  Sabft  ßfenten«  VII-  loie  bnrd^«  gan^ 
Sonbt,  atfo  aud^  l^icfetbft  Offerftädfe,  barin  man  gu  Sel^ueff 
einer  ©d^iffrüftnngi^  ober  «rmaba  gnm  l^etfigen  @rabe  geben 
fofte,  auffrid^ten  la^en  bnb  l^intoiberumb  ben  5)arreid^enben 
&ftt  gn  efeen  gngetagen,  —  Ao.  1351  fein  and^  bie  @iege(^ 
brüber  mit  burgel^enbem  ßrenfe,  fo  erft  in  Sngam  entftanben 
onb  bom  Sabft  Stemente  verbannet,  all^ie  getoefen. 

Ao.  1377  ben  22.  Octob.  ift  Äa^fer  Camhis  IV.  j« 
ÜDortmnnb  t>on  Snna  anlommen,  ba  3^re  Wlafft  g»el^  ©tftdf 
i»om  ®ebein  s.  9{einoIbi  mitgetl^eifet,  barauff  bomal^to  biefe 
9ert  gemad^t: 

C.  tria  miiieno  septeno  septuag^eno 
Tremoniae  €arulus  cssar  yeneratur  opimHa 
Cui  brachium  saenim  Reinoldi  detuiil  unam 
Ciementis  festo  totom  fuit  hoc  nemor  esto* 
Ao.  1352  gab  5Ricotan«  Sufa  at^ie  ben  W>la%  -  Anno 
1368  l^ieften  bie  ^rebiger  9D?ünd^e  ba§  gtoeite  ^robinciatco^yttnt 
)n  ^ortmnnbt,  toie  andf  bie  SRtnoriten  i.  Q.  1423^  m  feato 


a85 

nativHalis  Mari»  barauff  350  SBrflbet  t^n^awObüt  gciDefiit«  — 
A*  1486  ift  !I)ortinttnb  eine«  ^rieftet«  ^atben  in  »(m  gctoefe», 
aler  alfl^alb  toiber  entbttnbeiu 

Ao.  1510  all  ^riot  mt>  &nipxbx  ber  ©ominicomer 
SÄitaci^  gu  Dottamnb  ben  ^atabci§  (ein  gloftct  Be^  ®oeft) 
nforiBtren  »oßcn^  fein  fie  bon  einem  bon  Pettcnkrg!^  »eld^er 
ein  f)etnneifter  be«  3ugd  in  Sifflanbt  bnb  SBtttbtt  ber  ^rio* 
rinnen  beg  ^arab^fe«  toar,  babon  abgel^aften.  —  A.  1513  If* 
ber  römifd^e  bnb  s.  Sf^^a^ni«  «fclof  gu  Dortmunb  berl&nbtgt. 
dm  fetten  Qi)ax  toaxb  all^ie  bef  Hntid^rifM  Sontaebia  auff 
bem  SWardt  agiert.  —  "änäf  toax  atl^ie  ber  tounberfcartld^e 
Soitff  mif  bnfer  HeBen  f^atoen  ivm  ^renmtentl^I  ober  @ro^ 
mntii^f  ad  virideni  vallein  genanbt,  in  9tegen^Burg]^  ^  bal^iti 
antfy  )>on  Irinnen  üü  ^nber  bnb  SKogbe  ex  abrupto  (»ie  gu 
feiner  3«^  «  anbern  Ol^rtern,  bÄBig  fo8  gefagt  toerben) 
gefattffen^  —  Qm  f olgenben  3^ar  f out  toiberumB  ein  rdmif d^er 
«Maf  l^iefcttft  —  5Rit  lang^  bamad^  alg  i.  ^  1527  ^Beii 
bie  aSurger,  »ie  t>xab  bicfe  3eit  bie  tut^erifd^e  «eßgion  in 
föeftbalen  l^in  bnb  toiber  gen>altig  gugenommen^  bom  gemeltem 
rdmifci^en  SBIaf  aBguIa§en  bnb  bie  lutl^erifd^  Stetigion  angu;» 
nel^men  getrad^tet*  (Sin  toolad^tbar  9ll^ab  aBer  l^aBen  fid^  bar^ 
töibcr  gefegt  bnb  bon  tai^f.  5Ka^t  SRanbata  au^Bragt.  — 
A.  1539  ift  ^eter  bon  «iet^ent  ber  Steligion  ^alBer  fär  ber 
SBeften)>forten  entstaubtet 

Ao.  1543  ouff  SCagl^  s.  »artl^olomäji  i|*  erftlid^  bom 
»öfad^tBarn  JRl^abte  bie  groje  @d^nl  l^iefelBft  angefangen,  barg« 
ban  mü  ta^f.  Watft.  bnb  BaBftHc^r  aSetotOigung]^  bie  Beiben 
aSicoirien  s.  Senebicti  auff  ber  Often^-  bnb  sk  ^gnatii  auff  ber 
ffieftcn^jforten,  famBt  anbern  S^arrentl^en  gu  SJuterl^aftung)^ 
ber  @d^ulbiener  g«Icgt  bnb  ber  l^od^gelarter  ^err  ^ol^nncd 
SomiBad^tud  ber  geiftlid^en  (Redeten  ^iDoctor  fflr  einen  9tedoren, 
&fpjAc(m9  SßomeKu«  (Sonrectom,  (be|en  aud^  ©uffribud  ^tri 
inter  scriptores  Friai»  atl^ie  al^  eined  ^rofeforen  gebendft) 
Ouivinufl  Beineritts  lertianomm  pneceptorem ,  Petrvs  Sckar-- 
pevbergws  Swelmensis  ^Artanorum,  Reinoldus  Scholeros 
qnntanorum,  FlareDtinus  Lorinckboffius  sextanorum  et  Ni- 
colaus  Swirinckhanas  septaaorum  pr«ceptores  el  chsskiin 


3d6 

lectores  fceftcKct.  Wad^  »cKanb  $ctrn  Sambad^to  aber/  fo 
»•  1582  bcn  25.  Öuiitji  mit  Zott  aBgangen,  ift  bcr  tocitte* 
rütjmbter  2R.  gribericu«  aSeur^ufiu^  önb  a,  1609  nod^  be^cn 
toblid^en  Stfcgangl^,  S^ol^annc«  ©aun  3W.  fubftttmrt  bitb  ange< 
fc^t  »orbcn.  S«  ffattt  aud^  a.  1545  D.  ZiUmamn^  eiemcfter 
bott  66^n  hebraicam  linguam  l^tefdbften  mit  großem  dinf)tn 
t)rofitltt,  aSnb  9KeI(^ior  @otcr  im  fclben  3^ar  al^  bic  @d^ul 
angefangen,  gu  nottoenbiger  aSortfefeung  bcrfelben  bic  l^od^WB- 
Hd^e  Äunft  bev  SBud^brudfere^  atfeic  erft  angefangen,  toeld^er 
t>or]^tn  im  ^erjogtl^umb  33erge  be^  ©oUngen  blefelbe  geübet 
i)attt. 

S«  ift  biefe  ©d^ul  fam})t  bcn  lecloribus  a.  1552,  ipegen 
groger  ^cftilen^  ein  geitlangl^  allste  interrum^>irt  bnb  auff 
©d^toerte  gelegt,  aber  nad^  ^Wemiffion  berfelben,  big  annod^ 
aßjeit  l^iefetbft  berbtieben  bnb  fein  aug  berfelben,  alg  einem 
©eminario,  ju  jieber  3^^^  ^^^^^  bnb  bnebete,  gu  ^eäf^  J)tib 
iDoügetarten  Seuten,  nid^t  aMein  in  SSeftöalen  bnb  ganfe  Xcutfd^- 
lanb,  fonbern  aud^  augerl^alb  begen,  gemad^t  bnb  ergaben  bnb 
foü,  toie  bol^mate  bag  gemein  ©efc^re^  gangen,  be^  gebgeitcn 
gemelfe  §rn.  JRectori^  SSeurl^ufiji  ein  lüniglid^er  (Srb  biefctbe, 
jebcd^  l^eimlid^,  mit  ji^rer  ®egenn)art  gejieret  l^aben. 

Qm  3.  1547  toav  ber  "ißatriard^  bon  |)ierufalem  allste 
jn  3)ortmunbt.  —  A.  1562  alg  bie  gemeine  33ürger  aber* 
ma^U  ol^n  SJnterlag  bmb  bie  Slugfpnrgifc^e  Sonfeffion  angc* 
l^alten,  i^att  ein  n)oIad^tb.  5R^abt  bag  l^od^toürbige  iRad^tmal^t 
beg  Ferren  in  gtoe^erle^  ©eftatb,  ber  e^  bege^rete,  aufgu* 
tl^eilen  jugelagen,  baraug  ^ermannuö  ^amelman,  ber  21^eo* 
log^  Sicentiat  anlag  belommen,  ein  f&näf  an  ein  l^od^ad^tb* 
JR^abt  ju  fd^reiben,  barin  er  beiberte^  ®eftalb  bertl^ebigt  önb 
benfelben  SSortfe^ung)^  »ermal^net  @6  l^att  aber  auff  Anreisen 
©obfribi  ®xi>pptx^,  be^ber  Siedeten  ©octoren  bnb  Slrd^ibiaconi 
JU  ßöln,  geantwortet  Dn.  3^acobu^  ^orftiu«  aud^  ber  S^^eolog^ 
Sicentiat  önb  Sanonicu^  ju  s.  ®ereon  gu  (Sota,  auf  toeld^c« 
^ametman  burd^  gelten  bnterfd^eibfid^e  ©ild^er  re^>Ucirt,  babc^ 
e«  aud^  berbüeben.  e«  l^att  Slrnolbu«  Stuj^e,  ^aftor  in  bcw 
benad^burten  ©orff  ©rafel,  gu  biefem  ©erdf  mit  SSermal^nen 
bnb  ^rebigen  feinen  geringen  SSorfd^ub  geteiftet  —  ^m  fcU 


337 

gcubcn  Q^ax  ^afccn  bie  SBfirger  bmi  SSbiingi^  bcr  tcirtfd^cu 
^fatmcn  »nb  giebcrn  ange^lten  önb  crl^alten  bnb  ift  atfo 
%tmaä}üäf  bie  Stugfjjurgifd^e  gottfeffton  boßig  introbucirt,  ba 
bcr  crftcr  ^rcbiger  bcrfcIBcn  geti>efcn  Dn.  Detniarus  Wickro- 
dius  ^aftor  ju  s.  aÄarten  bol^mate,  Dn.  Joannes  Baropius  ju 
s.  aictnolb  ^rebigcr;  gu  s.  ^eter  aUx  Dn.  Hilbrandus  Otto 
^aftor  bnb  bcfeelben  bol^mal^  ßa^eßan  Dn.  Amandus  Leo- 
nard!, a.  1577. 

(Jm  Q.  1580  ftarB  $r.  3licoIau^  ©lafemad^er  ©ccanu«, 
bct  lefete  catl^oUfd^e  ^aftor  ju  s.  9iicoIat,  tod^tm  Dn.  Her- 
mannus  Emsichovius,  liberalium  magister  et  D.  Davidis  Chy- 
iraei  discipulus  a.  1581  nad^gcfotgct  tonb  bcr  crftc  tutl^crifi^c 
^räbicant  bafettft  gctoefen  bnb  noäf  ift.  ÜDic  ßärcmontcn  aBcr, 
al§  adiaphora  nttt  älnjtel^ungl^  bnb  B^^^^^S^  ^^B  ^eggetDanb^ 
bttb  rcf^jcctibc  Äcr^cn  bnb  bcrgletd^en,  fein  bafeltft  nod^  lange 
3cit  berbUcbcn,  bie  Äird^enorbnungl^  in  Slbntiniftration  bc§ 
Slac^tma^fe  :c.  toirb  nafif  2lrt  ber  ^amborgifd^en  bnb  5Rürcn= 
Bcrgifd^en  geilten,  alfo  bag  fic  nod^  bie  teutfd^c  SKeg  aßcr^ 
btng«,  toie  fie  in  ben  i^icfelbft  getrucften  ^falmbud^  Bef^rieBen, 
gebrand^en. 

g«  l^att  a.  1605  ©eorginö  Sraun  Slrd^ibiacon  gn  göln 
gutt  SKarien  ®raben  jcgen  baB  lut^erifd^e  SRinifterinm  ^icfelbft 
ein  33üd6Iein  gefd^rieBen,  bavein  er  gelten  SSrfad^en,  tijarnmb 
bie  gat^olifd^e  i^r  8e^r  nid^t  berlafeen  lönbten  angegeiget, 
baraiiff  5K.  §ermannn«  Srnfic^obiu«  a.  1609  in  einem  95ud^ 
in  8®.  all^ie  gebrndtt  gcanbttoortet,  barBe^  e^  nod^  öcrBtieBen. 
A.  1604  ift  ein  ^mittaäft  gtoifd^en  Joannem  Pilkingium  einem 
fjrangi^caner  aMünd^  bnb  ber  5E^eoIoge^  55octoren  bnb  ben 
Itttl^exifd^en  ^rebicanten,  famBt  ber  gemeiner  Ȋrgerfd^afft  ent^ 
ftanben,  ban  ö>eit  berfelBe  ben  13*  S^annarij  in  einer  8eid^^ 
jfjrebtg]^  bie  @e^eI*3Äe§en,  SSigitien  bnb  gegefetoer  :c.  bertl^e* 
bigent,  bie  gut^erifd^c  l^art  angegriffen,  baß  and^  anff  ben 
ßanfeelen  pro  et  contra  biet  !Di^^)tttaticne«  fid^  er^aBen,  ift 
jm  bie  ®tabt  gn  renmen  geBotten,  toie  er  aBer  beß  o^ngeac^t 
fortgefal^ren  bnb  nid^t  toeid^en  tooüen,  man  trüge  in  ban  bon 
bannen,  ift  ben  SDienern  fold^«  anffgeBen,  er  aBer  algBalb 
tDimgtic^  aufgangen  bnb  folc^ö  ta^f.  2Rat>t.  gu  ^ragl^  dagcnb 

22 


338 

öotgejetgct,  m^t  bie  @ad^e  ju  t>etl^örcn,  gtoc^en  ber  negft* 
gefelencn  dürften  alfe  öon  Sötn  :c.  mh  6feöe  k,  gu  (Som^ 
miffarten  t>erorbnet,  fo  aud^)  aipatbt  ben  28.  ®ej>t  i^r  9i^abt 
i)nb  9lm]6tleutc  aBgcfertigt,  to>elei^c  inmlttclft,  toie  bte  ^etm 
bcr  ®tabt  auff^  ati^abtl^aug  gangen,  bcn  SKfind^  tnö  ßtofter 
geteibtfagt,  barbon  ein  groß  Stufflauff  jtt>ifd^en  ben  aürgern 
entftanben,  toeld^e  ^anffentoeife  für  bag  Sti^abtl^anfe  bnb  ber 
§errn  eommiffarten  ^ertergi^,  ömb  Stnßreumnng^  be§  Wiünd^^ 
angelanffen  bnb  gernffen^  bie  @tabtt>f orten  gngef dalagen,  atfo 
bafe  ein  n)oIad^tb.  9t^abt  bie  SSnrger  gu  ftiöen,  mäf  bcm 
Slofter  gelten  bnb  ben  SDtünd^  gtoif^en  fid^  gnr  Pforten  ^inauß 
begleiten  mügen* 

SBa§  anlangt  bie,  fo  be§  Satoini  ßel^r  folgen,  fein  bic^ 
fette  ein  jeitlangl^  l^eimtid^  gnfammen  fontmen,  bife  ben  10.  3nnii 
a*  1610  fein  fie  anff  SBidebe  gegogen,  bafelBft  commnnicirt 
bnb  il^ren  ©ottöbienft  ijerrid^tet  tc.  ioetd^ö  fie  etlid^e  maffl  con* 
tinnirt,  bamit  ein  grog  Slnfffel^en  gentad^et,  ift  ein  tjoo^aäft^. 
Sil^abt  bernrf ad^et,  fold^  Slnfeie^en  ben  25.  ®e^)t  a.  1611 
ernftlid^  gu  berbieten  K.  Ob  fie  n)otI  folglid^  mel^rmal^fö  bm6 
ein  fre^  exercitium  su©  religionis  (angel^alten)  fo  ift  bod^ 
fotd^ö  big  nod^  abgef dalagen,  ^abcn  alfo  biefce,  alß  ben  ^n^' 
ftanbt  d^riftlid^et  9ietigion  gn  befd^reiben,  nid^t  borbe^  gelten 
foüen. 

SBai  bie  3nben  betriefft,  toanel^e  biefelbe  crft  in  bie 
@tabt  fomnten,  babon  ift  nid^t  eigenttid^ö  gn  finben,  bag  aber 
ift  offenba^r,  ba§  a.  1348  atg  fi^  fambt  ben  8e})rofen,  loie 
bnrd^  gan^  STentfd^Ianbt,  atfo  an^  ^ie  mit  SSergifftnngl^  bcr 
33rnnnen  ein  gro.g  ©terben  angerid^tet,  al^ie  retegiert,  ober 
i.  3.  1384  toiber  angenommen.  —  ^rngfeid^en  l^att  fid^  a. 
1391  gngetragen,  ba§  biefelbe,  al|  fie  fia^fern  ©ence^tao 
feinen  Dfferjjfennnngl^  anff  borgel^enben  ß^riftag)^  nid^t  erlagt^ 
ang  bem  ganzen  SReid^,  negft  gonfi^cirnng  il^rer  (Siltter,  ber* 
toiefen  bnb  ejterminirt  fe^n.  35nb  nad^bem  a.  1486  ein  3fube^ 
SKid^ael  genanbt  al^ie  anlommen,  toeld^er  5Diebftate  falber 
berflagt,  ift  berfetb  m(if  la^fcrl.  ^)einL  ^atfegeric^fco^^bnttttgj^, 
gti)ifd^en  gtbcj^  beigenbe  bnbe  reigenbe  ^mht  an  ben  alten 
©algen   (ba^bon  nod^  ber  ©olg)^  SWerfd^e  genanbt)  bei  beit 


889 

9ft^n  Belieferter  9)?afen  auffgel^ongen,  mUSf^  DieKeid^t  bet 
^ebeittungl^  l^alBer  alfo  t>erorbnet,  ba§  geleid^  tDie  bie  f)a^ben 
Dol^rjetten  ei^e  bie  Si^riften  toorben  i^unbe  genennet  ^  n)ie  )>on 
gl^rifto  bcm  canane^fd^en  ©ettlein  Bcfd^e^en,  (äÄatl^.  15)  dfo 
l^intotebcTumB  bie  ^uben  gl^rifti  geinbe,  tut  fotl^ane  ^unbe 
alfo  Qcaätttt  t>rth  mit  beut  ^anU  alg  o^ntofirbige  be§  $ini* 
mete,  »nbemorft  gef^eret  toorben,  gleic^toie  fie  anä)  SE^fitffeK 
(tocit  fie  öntB  Sl^rifti  9io(f  ba^  Soft  getoorffcn)  »en  fie  baritmb 
angcf|)ro(J^en,  geben  milden,  (gö  ifatt  auäf  ein  3^ube  aSBertret^ 
tungl^e  l^after  einen  ©tabfetl^urm  t>on  feinem  ®utt  erbatoen 
milden,  ba§  er  nnr  fänff  aSicrnngl^  bel^aften,  toie  nod^  an  ber 
tränen  ^tatt,  ein  fot^aneö  ^ubenbilb  mit  auffgerid^teben  f$in* 
gern  baranff  gn  feigen  bnb  bag  ©ebeto  ber  ^nbenti^nrn  genennet 
toirbt.  —  A.  1540  ift  ein  3^ube  l^iefelbft  getaufft,  »eld^er  fld^ 
jtt>aren  ein  geittangi^  iPoU  t>nb  d^riftlid^  t)er]^alten,  n^eil  er  aber 
bttrd^  Är^enc^  ben  SSentelt  t>oß  ge^bt,  batoen  gelanffen*  Na- 
tursm  expellas  furca  tarnen  usque  recurrit.  E  sacco  emergit 
snbila,  si  qua  latet.  —  Qm  Qffax  1543  fein  bie  3fttbcn  at^ie 
toieber  angenommen,  aber  lefelid^  a.  1596  auff  fleißig  ©rmal^nen 
mt  Änl^atten  ber  ?|Jrebiger,  bi§  auff  l^eutigen  STagl^  aufge- 
trieben t)nb  anff  ^örbe,  Sudlern  K*  i^ertt)iefen. 

2)Q$  bre^  bnb  atoatt^igfte  Sa^iitnl 

SSon  ajerj)flegungl^  ber  Armen* 
!Die  Jlrmen  fein  all^ie  au^ünbigl^  ti)oü  beforget,  barju 
fonbcrlid^  bie  bre^  Slrmenl^eufer,  alS  baß  ^au6  gnn  l^eißgen 
bre^  Einigen,  bag  ©aft^ug  n>eld^ed  t>cn  tpeUanbt  ^ern  ^il^ 
Branben  Äa^fer  gn  9iufe  önb  aSnterl^aftung^  ber  armen  ^iU 
ffcnm  önb  8?eifenben  mit  öberauf  großem  Sol^rrabt  öerfel^en, 
barjn  t>erorbnet  eine  fonberttd^e  6a^>eße,  barin  bie  SBBegreifenbe 
in  il^rem  »bfd^eibe  ben  ©otte^bienft  t>errid^ten  bnb  il^r  ®ebett 
falten  mngten  wt  fid^  @ott  almed^tig  tDoQ  befielen  atrff  bie 
Wrife  mad^en-  — Demnegft  ift  ffir  alte  trandfe,  ^meU  ©eib«- 
önb  51Ran||>erfonen,  t)on  ben  Ueben  SSoreltern  fnnbirt  i>nb  ber* 
orbttet  i»nb  bameben  eine  @a^ette,  t»oxdn  fie  ftebel^n  ®0Ü» 
SBprbt  ]^0ren  bnb  il^ren  @ott^enft  i»er))flegen  fotten  bnb  il^re 
^^rtkm  an  S^n  btfb  S:riittfen  Ui^iif  genießen.  —  ^(gent 

22* 


840 

ift  ba«  3(tmc!inbct^tt§  gu  armer  aftcr  gcbrcd^Kd^cr  gratoen 
§ßufe,  m^  bon  ben  gott^fürd^ttgcn  SSordtern  t)erorbnct  bnb 
mitt  gutten  S^arrcnten  berfc^cn,  barumb  ba^  fie  fat  i^rem 
after  ©Ott  btenen  bnb  für  i^re  SBofltl^ebcre  fteigig  betten  foüen. 

3um  brttten  fein  gu  s*  SReinoIbt,  s.  SDiariä,  s-  ^etrt, 
s.  5KicoIat  toie  aud^  gu  ben  fc^toar^en  äRfinc^en  biete  ^Omig* 
©d^üfeelen  für  ble  ^aufearmen,  arme  ©tubenten  bnb  §anb* 
»erd^Iente,  barnmb,  bag  fie  (Sott  almed^tig  für  il^re  SBoItl^e^ 
bcre  bitten  foöen,  aße  ©ontage  auigntl^eUen  berorbnet  bnb 
aöe  3^tt  gn  berrtd^ten  berorbnet 

3nm  bierten,  ba  bie  gemeinen  ^an6==  bnb  bmBIanffenbc, 
tt)ie  and^  bnrd^reifenbe  SetteUr,  ®teti)r  »nb  Stlmngen  bnrd^ 
bie  ganfee  ©tabt  stipendiatim  für  aüm  S^pren  gn  fod^en 
getool^net,  fo  ift  ben  22.  aRartij  a.  1593  eine  neö>  Slrmenorb* 
nnngi  bBer  fold^c  berorbnet;  atfo  bafe  bargn  fonbcrtid^e  ^ro:= 
üifore^  einö  jeben  SHmnfen  eingnfammeln  gefegt,  toeld^e  fie 
tood^entlid^  im  l^eiligen  ©eifte  bem  Slrmen^anfe  ijnber  bie  33e^ 
bürftige  an6f<)enben,  foü)oa  für  bie  (gin^eimifd^e  al§  5ttt6tt)en= 
bige,  5Diefe  Orbnnngl^  bcgreifft  and^  bie  SSentele,  fo  in  aßen 
X)ier  ^ßfarlird^en  gnr  aSerfammeInng  ber  Sßmnfen  bmBgetragcii 
»erben.  SSnb  ift  alfo  biefe  ©tabt  gar  reid^Iid^  toegen  Sluff^ 
Innqjften  bnb  ^i^arrenten  bBeraug  tooß  berfel^en. 

S)at  tiier  nnb  stoan^igfte  dttifxtut 

aSon  ^otice^  t>nt  loettUd^em  9tegiment  biefer 
©tabt. 
S3B^r  ^aBen  oben  im  Slnfangl^  biefer  ©tabtbefd^reibnngi^ 
angegoggen,  ba|  biefetbe  ein  bngegmeiffefte  fa^ferlid^e  ^ü^^^ 
ftabt  fe^,  ü)a§  aber  fold^  SJorgng  im^jortire  »nb  n)ie  berfelbc 
Don  Äa^fern  confirmirt  bnb  bie  ernetoert,  toiß  nunmel^r  angu^* 
geigen  bie  Orbnnngl^  erforbern.  ©o  ift  biefe  ©tabt  ein  ®c* 
übt  beg  rfimifd^en  JReid^«,  loeld^c  ebener  ©eftalb  toie  oud^ 
anbere  SReid^^fürften,  ©raffen  bnb  ^errn  immediale  auff 
9ieid^«tagen  öerfd^rieben  toirbt.  ©o  toirb  and^  ein  Staufnl 
ben  ^ribilegü«  inferirt  gefnnben,  bie  atfo  lantet:  civitas  nostra 
integraliter  sita  est  in  fundo  sacri  imperij,  unde  unusquisque 
possidet  fundum   et    aream   suam   absque   omni   pen^one^ 


841 

35a6  tft  auff  alt  n)eftüanfci^:  SSnfc  ®tabt  ^^  gettmmert  in 
bcmc  ©Tunbc  bef  JRJ^fc«  bnb  ein  ^uiDcßd  tnagl^  l^cBBen  fetten 
©runbt  fr^,  funber  ^erlc^  X^n«  bnb  ®abc,  (So  ^tt  itoam 
Äa^fern  Ottcn  be§  ®ro|en  »ruber,  ^erfecg^  |>cttrl(j^  bon 
©alleren  btefe  ©tabt  a.  938  bcm  f  ai^fer  bitb  JRcit^c  abge^ 
gtoarft,  ift  aBer  !ur^  barnad^  bon  bentfettcit  tolbcr  erobert  bnb 
jurcd^tc  itixa^t,  ba§  er  anä)  biefette  negft  Sefeftigung)^  af§ 
X)orgenieIbt  mit  ftattfid^en  ^ribitcgicn  bnb  ^^l^armardten  Begna* 
blgt  S)iefettt  ift  tai^fer  ^enrid^  ber  gmeitcr  im  SBcrd  naäf^ 
gefölget  bnb  ju  feinem  geringen  S^txaht  ber  ©tabt  a.  1016 
bafelbft  einen  JReld^ötagl^  gel^altcn,  auff  toeld^em  negft  anber 
bet  $Reid^«  SRotturfft,  9Äeintt)ercn«  Sif<^off  ju  ^aberborn,  feine 
eigene  leibliche  9Kutter  bur  aUtn  ©tenben  })einU(^  berctagt, 
barumb  ba§  fic  il^ren  anbern  ©ol^n  ^Diebrid^en  ©raffen  bon 
©teftcrbanbt  bnb  ^Ribed^en  be^  Ujjtage  l^attc  erwürgen  lagen* 
g^ft  aber  U^iidSf  borbetten  bnb  ^att  ber  Äa^fer  fie  aß  i^rer 
©netter  beraubet  bnb  ber  Äird^en  gu  ^aberborn  3ugeeigenet 
S5iefer  l^att  aud^  bic  ©tabt  mit  fd^önen  ^ribitegien  ern)eitert 
Sfiac^mal«  i.  Q.  1074  ift  aud^  ber  ^Jrit^off  bon  Äa^fern  ^en^* 
rico  ^)riDiIeglert,  ba  fonft  gubol^r,  toie  aud^  i.  3*  1302,  ba§ 
grc^fd^8^>ffen  bnb  §offgerid^te  gel^atten* 

ßrft  l^od^gebad^ter  Äa^fer  §enrid^  ber  Jjierter  ^att  aud^ 
a*  1093  al^ie  einen  SReid^ötagl^  gel^alten,  auff  loeld^em  fid^ 
Sanbtgraff  SubiDig  i)on  §e|en,  ate  er  ein  geitlang^  gefangen, 
bem  Äa^fer  ergeben.  —  ©old^ö  i)att  mdf  Äa^fer  gonrabt  ber 
britte  1143  getl^an,  gubem  aud^  at^ie,  toie  aud^  bermutlid^ 
bortge  Äa^fer  mel^r,  il^re  ^off^altungl^  gel^abt. 

3mgleid^en  tapfer  fjribrid^  ber  erfter  1196  gu  ®ort^ 
muttb  ein  9ieid^«tagl^  gel^alten,  bie  ©tabt  mit  3u^i«bictionen, 
fo  bnrd^  ganfe  SBeftbaten  fid^  erftredt,  begäbet.  SSnb  felbft 
auf  bem  SRarcft  bor  bem  5R^abt^anfe  bnb  ^aufe  aum  ©})iegeß^ 
©crid^te  gefegen,  bannen^ero  nod^  etttd^e  be^getegene  ©ütter, 
bat  fiottindt^off«  8anbt  genennet  U)orben,  aud^  bie  bmbtiggenbe 
Sieid^^fd^uften,  fo  auff  ben  Äoning«^offen  gefegen,  il^r  3iJt^ 
»ttb  ©ienfte  an  gemcitem  Äonig^l^off  ober  einen  »olad^tbam 
9l^abt  inliebern  ic.  (S«  »^robirt  aud^  biefe  ^[uri^biction  Stl^eo^ 
boricu^  bon  ^iem  Episcopus  Werdensis  in  nemore  unionis 


848 

labyrinthi  tractai.  VII.  olfo  fd^retßtittbt:  el  non  snperessef, 
msi  una  civita«  Tremonia,  ad  quam  comprovinciales  in 
casibus  juris  dobüs  eoncurrere  soleni. 

A.  1236  l^att  an(Sf  Äa^fer  gribrid^  ber  attber  biefet 
©tabt  ncwe  ^rbttcgien  bttb  ©tatnta  geben  bnb  tft  fonbctttd^ 
gttm  ^et|  berfette«  nid^t  öörte^jugel^ett^  ba§  a.  1275,  gletd^tote 
blc  Kämer  boit  ben  Sttl^enietiferen  bnb  Slfirenbcrc  bon  bcn 
©enebfgctn^  otfo  bte  ©tabt  !Dor^)te  in  Snrianbt  bon  5Dort« 
mnnb  il^re  ®efe^e,  ©ebteüd^  bnb  ^ßoUccVotbnung]^,  ia  an(if 
Sla^mcn  entlehnt.  —  f^olgcn^  l  Q.  1298  l^att  and^  Äa^fer 
«ttcrtn«  bie  @tabt  mit  ^f^rmardten  bnb  Beyern  ^ribllcgien 
»etfei^en^  barjn  jm  ban  gu  Keftauratlon  ber  ©eBetoen  borgen 
nenbter  großer  33ranb  S5rfad^e  gegeben. 

A.  1307  ^att  bie  @tabt  bte  ffalU  ©teingruben  in 
©d^firen,  bon  ©raff  gngclbertcn  bon  ber  3Mardf,  titulo  emp- 
lionis  an  fld^  bragt,  toxt  anäf  a.  1343  J)on  ©raff  Sonraben 
bott  Dortmnnbt  ben  l^albcn  5C^ett  feiner  gre^^  önb  ©rafffd^afft 
inner  bnb  angerl^affi  ber  SKatoren  gelegen,  mit  Stp^jrobation 
fta^f*  3Ka^t  bnb  be§  l^aitigen  »ieid^«.  g«  l^attc  gwar  ©raff 
(gngetbert  bon  ber  aÄardE  bicfelbe  §albfd^eib  a.  1320  an  fid^ 
gn  bringen  bnberftanben,  toeil  il^me  aber  Privilegium,  »on 
Äai^fer  Snbotoico  V*  ber  ©tab  gegeben,  ba§  fie  an  Sftiemanb 
anber«  atfe  eben  an  biefdbe  tonb  bern  ^ntoo^nere  berlaufft 
l^att  »erben  mngen,  l^att  er  ftd^  toittiglid^  begeben,  toie  in  bcn 
barfiber  anffgerid^teten  ©iegeC  t)nb  SBrieffen  jn  erfel^cn* 

A*  1336  l^att  ein  tootad^tb.  SRl^abt  ber  SBanbtfd^neiber^ 
gefetfd^afft  i^re  Orbinan^  loeld^e  a.  1398  reformirt  bnb  anno 
1541  beftettfgt,  gegeben.  —  (g«  ift  anc^  a.  1370,  befonber 
SBrfad^en  l^alben,  bie  gaftnac^fe^SWnmmerc^  öerbottcn.  —  got 
genfe  bber  gtoe^  ^l^ar,  ift  ber  ©erbunbt  gioifd^en  ben  f>anfe:* 
ftebten  anffgerid^tet,  bamntcr  aud^  bie  ©ortmnnbfd^e  gerollten. 
A.  1370  ift  ber  ©olbfd^mibte  3unfft  ^icfclbft  erft  angefangen 
bttb  oblooü  a.  1376  toegen  eine«  Sfirger«  i>on  SÖefctt  fo 
Diebftate  bejid^tigt,  befen  »ber^er  ©raff  !Dieberid^  bon  SDinjr* 
lafen  bie  ©tabt  an  fein  ©erid^te  gn  |)iftfelbt  getaben  bnb  ba 
friebelog  gelegt  bnb  bcrfolgen  taßen,  fein  bod^  bie  Ferren  nld^t 
evfd^ienen,  fonbern  btetm^l^r  bnrd^  jfreig^leute  jim  ind  Sanbt 


343 

gcfatt^tt  bttb  bagctte  üctl^ct  Qm  fcrgcnben  ^^ar,  tote  ftal^fet 
6arul  ber  bierbte  gu  !Dortmunb  lonwncn,  l^att  blc  »flrgcrfd^afft 
gtt  Mbtoenbung  BJfct  Sonfequcn^  ber  attcnbtetcr  ebocatlott,  ein 
^tibilegium  XIX  Cal.  Decembr.  battrt  de  non  erocando 
cttangt  ©iß  »ie  au(!(f  aüc  anbete  ^att  i  9.  1442  tal^fer 
grtbrid^  ber  ©ritte  bnb  naäf  i^me  aöe  Äai^fere  bcftettigt 

A.  1378  Ift  anäf  Saru«  IV.  ®tmaSfi,  eitfabet^  (gtfe- 
l^er^ogin  in  Ofterreic^  atl^ie,  mitt  einer  gnlben  ©ronen  auff 
intern  ^auBt,  anlommen.  &  t)att  aber  l^od^ftgebati^ter  Äa^fet 
folgßd^  ol^n  83en>iBlgung]^  be«  dttiäf^,  tonterm  ®d^ein  einer 
SJcrfe^ung  (bie  ®tabt)  an  bcn  S^urfürften  gu  esin  geBcn, 
»ie  fold^«  boraüegirter  X^eobortcu«  t>on  5»icni  ant  felben 
Ol^rt  clarßd^  Begeuget,  ba  er  alfo  fd^reibt:  Carolus  quartus 
dictus  Augastus,  videns  insatiabilem  avariliam  principufln 
Electorum,  qui  tunc  erant,  qu®  ab  antiquis  temporibus 
invaluity  ac  semper  remansit  et  remanet,  et  prsBcipue  trium 
illomm  pontificum,  qai  in  electione  regis  romani  habent 
Votum,  licet  in  antiqua  Saxonia,  qusd  nunc  Westvalia  appel- 
latur,  prsesulatus  et  omnia  jura  imperiarlia  ibidem  antiquis 
temporibus  pro  custodia  pacis  deputata,  per  vicinos  dominos 
spirituales,  usurpata  fuissent,  prout  et  hodie  usurpantur  et 
non  superesset,  nisi  una  civitas  Tremonia,  ad  quam  con* 
provinciales  in  casibus  juris  dubiis  concurrere  solent  et 
cognoscens,  quod  illam  civitatem  dominus  Fridericus,  mo- 
dernus archiepiscopus  Coloniensis,  pro  ecclesia  Coloniensi 
desideraret,  licet  pene  reliqua  omnfa  possideat  in  partibus 
litis,  ipse  Carolus  displiciendo.  deo  et  complacendo  pontifici 
Friderico,  impignoravit  etc.  SSJeil  aber  bie  ®tabt,  alg  fie 
beg^alben  belegert,  bcn  Streit  bellten  bnb  bie  33efa^nng  oi^ftt 
SetDiötgnng]^  be§  9ietd)d  befd^el^en,  mä)  feigen^  per  pactum 
airffgei^aben,  tok  an  feinem  D^rt  toeiter«  foß  gesagt  »erben, 
ift  fie  nii^tig  bnb  bnbünbig]^  berblieben. 

SRad^bent  ani^  burci^  ifegefagte  SSetegernngl^  bie  ©tabt  in 
giad^t^eit  bnb  ©d^ntbe  gera^ten  bnb  bie  »ürger  bon  ben  §errn 
JUeci^cnnngl^  gefnrbert  bnb  fid^  gar  rebeßifd^  mit  gntfefenng 
berfcften  ergeiget,  ift  gnle^t  mit  großer  5IÄü]^e  bnb  5ßoet  be* 
f<i^Io6en,  bag  bie  ©tabt,  fo  bie  patricij  Bifel^ero  aüein  regiert 


344 

wb  atfo  ba|  8icglmetit  auff  artftoctatifci^  geflutet,  l^fatfuro 
gugleid^.  »Ott  bcm  SSotgl  bcmccratifd^cr  ©eifc  foß  gubcrnitt 
»erben,  ©old^^  aBer  gefiä^id^t  fo  bon  ben  bre^en  öornemfeftcn 
©tenben:  3^n  ben  erften  gcl^ören  bic  palricij,  fo  nad^  «rt  bcr 
@tab  SRom,  au§  ben  ätttften  bnb  Dornembften  ©cfd^ted^tern 
gefd^e^t  bnb  bolgüd^  mit  listen  SBaffcn  gefegt  toorben.  ^n 
ben  gtoeijten  bie  (grBfaicn,  ©ewanbtfd^neiber  bnb  Äanfficnte, 
toetd^e  Be^be  j»ölff  ^erfonen  gn  9ll^abe  fefeen-  3n  ben  Dritten 
bie  fed^«  ©Itben,  at|  ©d^nd^mad^er,  SSedter,  gleifd^otoer,  ©d^mibte, 
a3tttterfd^Iei|erc  bnb  Äramer  bnb  totrb  bon  biefem  anß  jeber 
®itbe  eine  ^erfon  gnm  SR^abt^crren  ermei^Iet  ©onften  fein 
nod^  gti)ei>  ©tänbc  in  ber  Sürgerfd^afft.  3n  ben  einen  gel^oren 
bie  bier  Sünbtcr  SBnöentpeber^,  ^etfeer«,  Seinentocber  bnb 
©d^neiber;  in  ben  legten  aber  anbere  ^anbmerler,  StrBeifeteute 
bnb  SCagetöl^ner*  ß«  Brand^en  bie  borige  brel^  ©tänbe  in  @r* 
toel^Innge  ein«  JR^abtfe  alte  fad^fifd^e  ©orte  önb  l^att  tapfer 
äBenceglanö  btefe  grtoel^Inngl^e  mit  einem  privilegio  beftettigt 

A,  1450  jngen  bie  SDortmunbfd^e  ömB  il^re  ©rafffd^afft, 
and^  »arb  ber  freier  SKardttagl^  auff  bem  SWitttood^  erftltd^ 
ingeioiüigt;  imgleid^en  ber  fed^«  ®Hben  Orbnungi^  alß  öorbe* 
ftimbt  anffgerid^tet.  —  A,  1504  toie  ^ol^an  ®Uät  ber  lefete 
©raff  gu  ©ortmunb  geftorben,  (ift)  mit  bcr  ^albfd^eib  ber 
©rafffd^afft  Surgermeifter  ^ilbranb  ©d^warte,  alg  !Dej)utirter, 
nad^  borigen  pactis,  im  Seger  bur  ^urffftain  bon  ^a^f.  'Slta\)t 
Betel^net  toorben.  äSnb  l^att  ein  molad^tb.  Wfatt  bo(gIid^  ieber 
3cit  ein  JRid^ter,  barfür  aöe  ©J>cne  önb  ^rtl^umbe,  fotooU  in 
6riminal:=  ate  ßiijilfad^en  au^geübet  toerbcn,  anff  gtoe^  ^l^ar 
mit  änfe^nng]^  eineö  anbern  georbnet,  babon  an  n)oIIg.  SRi^abt 
a))))et(irt  toirbt,  toeld^er  9{id^ter  in  aQen  documentorum  exor- 
diis  biefen  ©ti>I  gebrand^et:  SB^r  5ß.  SSI.  5Rid^ter  gu  ®ort^ 
munbt,  tl^uen  lunbt  k.  toeld^^  bieQeid^t  gur  ©ebed^tnig  borigen 
grafflid^en  9tegimenfe  alfo  loblid^  l^erbragt  toorben. 

A.  1517  ift  ein  9teid^«tag]^  l^ie  angefteßet,  aber  nit  bort- 
gangen.  —  A  1583  njarb  al^ie  ber  ßalenber  reformirt  bnb 
nad^  gregorianifd^em  ober  netoen  ©t^I  gu  l^atten,  bon  ber 
ßan^elen  abgefünbigt.  —  A.  1571  ift  l^iefetbft  ber  3igeiner 
ober  §aibenlönig]&,   Sßil^etm  Don  S)icft  genanbt,   in  bieten 


345 

Äteigcn  tooü  t)crfud^t,  !J)icbftate  Ratten  an  ©algen  ge^endt 
A  1595  toatb  at^ic  öon  bcn  ßölnifd^en  bub  93cntl^cimtfd^en 
©cfanbtcn  bcr  ©rafffd^afft  g^mburgl^,  ti)te  aud^  bolgenbcn 
Q^ox^  ein  tDcftbattfd^cr  f rcißtagl^  bcr  tnlegcmben  ]^tfeJ|)anif(i^cn 
Ätetgölcutc  falber  gcl^atten.  —  A.  1609  toarb  at^te  ber  grofee 
gürftentag]^  jtoifd^cn  äKarggroff  ßrnften  bon  ©ranbcnburgi^ 
bnb  SBoIffgang]^  SBUl^ctmcn  bon  5Kcoburgl^  gcl^altcn,  auff 
mt6)tm  iagc  neben  bieten  ©raffen  bnb  ^erren  Sanbgtaff 
9Hauri^  bon  ^egen  mit  erfd^ienen. 

!!)ag  ftttiff  bttb  itoan^igfte  Sa^iitul. 

®aInation  ber  ©ottgnlben  bnb  SEalter  :c* 
@^  ift  bntcr  anbern  biefer  ©tabt  ^ribitegien  nid^t  ba| 
geringfte  bafe  9?egale  ber  STOün^en,  weld^ö  bon  etüd^en  l^unbert 
gi^oren  l^icfelbft  im  @d^tt)angl^  gangen,  "^m  a.  1392  fein 
al^ie  f^Iberne  ©^)aer})fennunge  gemünzt,  bern  fünff  anff  einen 
@oItg.  gangen.  JL  1431  ^att  §er  3«>^Än  bon  ©idtebe  önb 
©ertotn  ejfjjffndt^ee  Snrger*  Dnb  9fiit^meifter  ^lefetbft, 
ben  bprt^  S^^eil  be^s^d^Iagefd^a^e«  bon  ©raff  ßonraben 
t)on  ginbenl^orft  erlaufft,  eh^m  toolai^tbarn  JRl^abe  mitt  tapfer 
©igtömunbi  33ett)ißignngl^,  bbhgelagen.  ÜDaranff  biefelbe  erfÄid^ 
mit  Äa^fer  gribrid^«  beg  erften  (britten)  33ett)ißigung^  ©oft:^ 
gnlbcU;.  toietooll  biefelbe  nad^  Jacoben  Äobefe  SReinnngi^.  in 
feinem  SRed^enbnd^e,  an  ©e^aft  jn  gering^  gefnnben,  gefefet 
tt)orbcn  anff  ad^t  ©d^ißingl^,  gemündet,  inma^en  berfetttge  ]^ir= 
neben  gefefet^«)  @^  ift  and^  ^iefelbft  it\)  taljfer  gribrid^« 
Reiten,  mit  fettigem  ^ribilegio  nebengefefete  f^Iberne  9Künfee 
gemünfet. '^'^)  ^ß^gleid^en  a.  1541  bnb  1543  Sieid^^taßer ,  toic 
bicfelbe  in   einem   SOifinfebnd^   a.    1550  gn   Srüßel   gebrndEt, 


26)  &  ifl  l^ier  btc  SlbBilbung  einer  SWütifte  eingcKebt,  ^on  ber 
©rößc  eiticö  2y^  @0r.*@tüdt8.  Stuf  bcr  einen  @eitc  ftc^t  bic  ganae  gijur 
dne«  ^aifer«  im  SWantcl,  mit  3e^>tcr  u.  Scltfugcl,  ncbft  bcr  Umf^rtft: 
Fridericus  Ro.  Imperator;  auf  bcr  onbcrcn  eine  SBcttfujcl  u.  Ärcuj  mit 
bcr  Umfdjrift;  mone.  nova  Tremoniens.  --  «7)  2)tc  cttigeßcbtc  %hUU 
bung  iicttt  eine  SWüngc  'oon  bcr  ©rößc  eine«  3tt>ctgulbcnfiüd«  bor,  auf 
ber  einen  @citc  ba«  gciamifc^^tc  ©ruilbilb  bc«  Äaifcr«,  mit  Setter  unb 
@(3^tDcrbt  unb  bcr  Umfd^rift:  Carolus  V.  Roman,  imp.  sem.  August  f 
auf  ber  anbern  bcr  cinfa(|c  SCbIcr  bcr  @tabt  2)ortmunb,  mit  bcr  Umfd^rift : 
uio,  no.  civL  imp.  Trcmonieusis«  154L  f* 


346 

gettennet  toirbt  J)ttb  an  ©cftatb  bcti  JReici^WaBertt  gtetd^fotmlg 
bod^  ]^a(6m&^g  gefegt,  arxif  &t&dt  bem  12  auff  einen  ®oItg. 
le^ttd^  auff  einen  9teid^«toüer  gemünzt,  ber  l^aÄen  aber  24 
®tüd  ein  SReid^^tatter.  SBie  and^  brei  J)nbetfd^eibHd^e  ^fen- 
nnnge,  auff  ber  einen  ©eitl^en  »ar  ein  »,  auff  ber  anbcrn 
ein  Äbter;  gubent  nod^  §eßer.  ^n  »einig  ^iaxtn  baxnaäf 
©tüdfc  bon  neun  ^fennungen,  tt)ie  be^gefefete^  @^)ejimen  aug* 
toeifet»  ®icfe  tocrben  9teinotb«  Ä5^)ffe  bom  ^aribt  s.  9iei^ 
noibi  bon  bcn  aSenad^fiurten  genennet.^®)  Slnbere  aber,  fo  nod^ 
taglid^  bem  gcntcinen  9Äan  burd^  bte  §anbe  gelten,  tooüen  tx>\fx 
in  geliebter  Äürfee  gefd^toeigen  Dnb  l^infüro  bte  SSaluation  ber 
®oftgC  i)nb  JReid^etaöer,  toeit  biefelbe  offtmafö  l^icfelbft  bur^ 
offentlid^e  8anb*  bnb  ©tabttage  ai'»  bnb  angefe^t,  anäf  fleißig 
il^rer  Salor  l^alber  berjcid^nct  toorben,  bur  bte  §anbt  neunten 
t>nb  in  nad^folgenbe  SCabuI  bom  Qifax  1331  big  auff  je^ige 
3eit  berfagcn. 

5Der  S5rfj)rungi^  ber  ®oItgt  tft  erft  am  JRl^einftrom  be^ 
ben  gl^urfürften  gettjefen,  barumb  fie  aud^  gemetntid^  rl^eintfd^e 
gotbcn  ©ulben  genennet  ujorben.  !Diefetbe  rl^einifd^e  gotben 
©ulben  l^aben  geti^aen  gu  SDortmunb  im  ^l^ar  1331.  — 
4  ©d^iüingc;  ein  ©d^iüing  aber  mad^t  12  ^fennung^.'  SSJo^er 
aber  ein  fold^er  ^ßfennung^  ben  3laffmtn  ©d^iüing]^  bol^e  erftlid^ 
belommen  ^aU,  baijon  fd^reibt  Sa^j)ar  ©d^fi^e  ©ecretariu^.  ju 
ÜDan^ig,  in  feiner  |)reu^ifd^en  ^iftoria  alfo:  <Sö  toar  ömb  bie 
3eit  1325  ein  iBfirger  ju  2:^orn  mit  ^ta^rnzn  ©ernl^arb 
©d^ißing]^  ber  l^atte  breißig  Sentener  @^tber«  auf  ^  einem 
Sergtoerdt  gu  5ftida^bort)ff  in  ben  SBergftetten  jur  ausbeute 
erobert.  ®er  mündete,  auf  ^nia^  bef  ^d^meifter^  eine 
5roün^e,  bie  er  nad^  feinem  tarnen  ©d^ißinge  nennete  Dub 
fotd^er  ©d^ißtng]^  galt  fed^«  ^^fennungl^,  fo  ba§  ber  ©d^ifling 
eine   SRardt  <)reuPf<i^  mad^etcn^*)  t>nb  bie  Maxd  preufifc^ 

«8)  (gingcficbt  ftnb  ^Bbttbuttgcn  a)  einer  SWüttje  löou  ber  ®r8§« 
«ine«  ©gr.  üuf  ber  einen  <ScUe  einen  bÄrtigen  Äo^jf  mit  ber  Um^r.: 
8%s,  Reiioldus,  Mart.  auf  ber  anberen  ein  STbler  mit  b.  Umfd^r.:  moneta 
iMjva  Tremon.  b)  einer  onbcren,  v>on  ber  ©röße  eine«  5  @gr.*igtü(f«; 
emf  btr  IJjjrbcrfeitc  ba«  ©i(b  be§  Äaif er«  in  l^alber  gigur,  mit  ber  Umf d^v. : 
Frideric.  Romanoru.  Imp.  auf  ber  Iftüiffeite  ein  @^ilb  mit  bem  2)ort* 
miinber  Slbler  u.  ber  Umf^r.  mone.  nov«.  Tremonie,  ~  »)  ©ie  t>ie( 
^Öf'itLiiiQt  auf  eine  Ttavt  gingen,  ifl  nid^t  angegeben. 


847 

^eite  bo^ntAlS  eine  ÜRarct  totig«  @^((er«.  S)iefer  ©d^itting 
einer  t^be  jn  £)i>rtntunb  jtodiff  ^fennmtgl^  bnb  toar  eine 
gemeine  iKän^e  burd^  gon^  2;eutfd^Ianbt  ^) 

3m  3.  1355  %be  ein  ©oftgL  3  t,  4  b.  »ietooD  t(^ 
Be^  (Studien  in  Snjeid^nung  Ibefanben  4 1  bnb  barüBer,  fo  foU 
bex  @)o(tgt.  banno^  nid^t  me^r  alg  3  t  4  bt.  bon  bem  fdnff 
»nb  ffinffiigften  3f^r  an.  Big  in  ba«  84  3f^ar  gegulbten 
Ijaben.  SJnb  ein  ®oItg.  wäre  40  Dortmunbfd^e  ^ennung:^ 
bnb  )ti>att|ig  <Sd^iQing^  toai^ren  fo  gutt,  bag  fie  mad^eten  eine 
ISflavä  totig«  ®^tl6er«  au$  bem  ^mx,  ein  ^oning"^  2;ornifd^ 
mit  bem  ©tern  tl^ebe  4  ^fennung]^. 

Qm  Qifax  1361  t^ebe  rfn  ©ottg.  4  B  1»/»  b. 

3m  3^r  1371  ~  4  M  >>.  —  1373  =  4  ß  3  b.  — 
1375  =  4  fe.  —  1386  6  |  »ttb  foß  l^ir  tonge  Be^  geftanben 
^aBen.  3m  3^«  1418  =  1  M  *>•  -  1423  =  V/»  |.  — 
1426  =  7V«  6  2b.—  1428  =  8  §.  —  1429  =  8  §— 

9  §.  —  1434  =  10  6  2  i>.  ciud^  9  ß.  — 1435  ==  10  6  2  b. 
Di§  3^«  toorb  ein  SJnterfd^eib  gemad^et  jtoifc^en  ben  ©oft« 
gutben  bnb  eÄid^e  tl^eben  Hg.  —  1437  =  9  §  u.  ettid^ 
12  §  l^eißeten  ©ncaten  ©ottgt.  -  1445  =  10  §  n.  13  6  3  b. 
1446  =  10  I  2  b.  u.  13  I  3  b.  —  1447  =  10  fe  2  b.  u. 
14  §.  —  1449  =  10  S  2  bt.  u.  12  %  —  1450  =  10  6 

2  b.  M.  13  f  3  b.  —  1452  =  10  fe  2  b.  u.  13  M  b-  — 
1453  =  10  6  2  b.  «.  14  §.  —  1456  =  10  §  2  b.  u. 
14  I  4  b.  —  1457  =  10  6  2  b.  tt.   14  §.  —  1458  = 

10  §  2  b.  u.  13Va  1.  —  1459  =  10  §  2  b.  tt.  15  %  — 
1464  =  10  6  2  b.  u.  15  M  b-  —  1465  =  10  ^  2  h.  u. 
15V»  B«  —  1467  =  10  M  b-  «•  15Va  i  —  1468  =  10  | 
6  b.  u.  15»/4  §.  —  1472  =  10  §  10  b.  u.  16  M  b.  -- 
1474  =  11  6  tt.  16  M  b.  —  1475  =  UV»  S  u.  16  ^ 

3  b.  ~  1476  =  IIV»  B  «.  17V«  B-  —  1477  =  12  |  u. 
18  %  —  1478  =  13  M.  20  1.  —  1479  =  13  |  4  i».  «• 
20  8  3  b.  —  1480  =  13V*  B  u.  20V«  §•  —  1481  =  14  | 

M)  S)i{  aRflnje  iß  abgejei^net  in  bei  ©vBge  eine«  dtetc^egurben« 
ft&ae;  auf  bet  einen  @eite  ein  @(i^ttb  mit  einem  Aceme  ».  ber  Umf^r.: 
Moneta  dominorum  Pruisie  f  auf  ber  anbeten  ein  große«,  breite«  ßren), 
in  ber  SWitte  beffetben  ein  S>oJ»»)elaWer,  mit  ber  Urof^r.:  Frater  Theo- 
Aotie.  magistw  g-ralis 


848 

«.21  %  ^  1482  =  15  §  tt.  22Va  %•  —  1483  =  15  M- 
24  %.  —  1484  =  16  M.  24  I  ein  gurrcntgulbe  ^ebe  10  6- 
1485  =  16»/«  fe  u.  24  B  3  b.  —  1486  =  17  |  u.  24»/*  f. 
1487  =  17  Va  fe,  18  6,  18  V«  |  aud^  20  f  Ui^Üäf  21  % 
©eil  abn  bcr  äufffc^fag^  ölet  ju  grof,  ift  l^iefeftft  ein  Z%ii 
gel^aften,  borauff  beg  (grfe=  önb  SSifd^offen  bon  Soün,  SRünftet 
»nb  Ofnabrug!  mdf  ^erfeogen  bon  Siebe,  imgletd^en  bet 
©tebtc  ©oeft  Groningen  mib  Sfen,  ©efanbten  erfd^ienen  »nb 
ben  @oftg.  tuiber  auff  15  %  bnb  bte  fettem  SKünfe  na^et 
abbenottt  gefegt  i^oBen.  ^m  fotgenben  Q^ax  olg  berfett  gteid^» 
Woö  einen  ©d^itting"^  auffgefd^Iogen,  ift  obermoi^I  ein  SCag^ 
otl^ie  gehalten  bnb  berfetblge  auff  10  |  gefegt,  aber  gteid^iDoß 
atgemad^Ild^  gcfteigert  toorben.  Qm  Q^ax  1490  =  10*A  ^. 
1491  =  11  §,  UV«  6.  —  1492  =  U'A  I,  12  I,  13  % 
1493  =  12  %  13  §.  —  1494  =  13V2  §.  —  1495  =  14  6, 
13Va  B-  -  1496  =  14  %  14V«  l  15  §.  —  1497  =  12  % 
1498  =  13  6.  —  1499  =  ISV«  B,  14  fe.  —  1500  =  13  6 
6  b.  —  1501  =  U  %  —  1502  bi«  1506  =  15  ß.  — 
1507  =  16  B.  —  1508  =  16  I  4  b.  —  1509  =  16  6, 
16V2  %  —  1510  =  17  I,  18  t.  —  1511  =  18V8  %  19  %, 
19V2  6-  —  1512  =  20  %,  12  B  bon  biefem  Of^ar  1512  an, 
^att  ber  ©olbtgt.  get^on  12  %  bif  in«  3f^r  1526,  boi^e  t^ebe 
er  13  6;  (1525  ber  3;cad^im«toQer  13V«  %,  1526  ber  O««' 
(i^imstoüer  14  f.)  —  1527  =  14  fe.  —  1528  =  15  fe.  — 
1529  =  16  6-  —  1530  =  17  |.  -  1531  =  18  %,  19  §. 
1532  =  19V2  %  20  §.  —  1533  =  18  %  20  %  —  1534 
=  20  §,  18  ^;  bleib  auff  18  %  fielen  big  in«  3f^ar  1537. 
(3fo(i^eim«taIer  20  f.)  —  1538  =  18  §,  20  |,  21  §.  — 
1539  =  22  §.  —  1542  =  23  f  (ber  3fod^iin«taüer  22  |). 
1543  =:  24  |.  —  (1544  ber  3fo^eim«taaer  22  %.)  —  1545 
=  25  i  25V«  fe.  —  1547  =  25V«  %  -  1548  =  25V«  % 
1550  ==  25  B.  (3od^.  tal.  22  §.)  —  1552  =  26V«  % 
(3od^.  22  e,  1553,  22V«  §•)  —  1554  =:  26V«  g,  27  |. 
(3o(^.  23  %.)  —  1555  =1  27  ß.  (3;o(^.  24  f.)  —  1556  = 
27  |.  (3oc^.  25  6.)  —  1558  =  28  ß.  (O««^.  26  §.)  — 
1561  =  29  |.  (3oc^.  27  g-)—  1562  =  29  6-  (3o(^.  27§.) 
1563  =  29V«  B.  i^oi).  27  §.)  —  1569  =  30  g.  (3fi)c^. 


349 

28  %)  —  1570  =  30V«  %  —  1572  =  31  %  —  1577  = 
3IV2  %  —  1578  =  32  6,  32V«  6.  (Qoäf.  29  %)  —  1579 
=  33  %  (Qoäf.  29  ^,  30  %)  —  1580  =  34  §,  35  % 
{^oäf.  31  B,  32  tO  —  1581  =  36  %  (Qt>ä).  33  g.)  — 
1587  =  37  §.  (^oc^,  34  §,)—  1589  =  39  %  (Qoäf.  35  §.) 
1590  =  40  §.  —  1592  =  40  g.  (3oc^.  36  %)  —  1596 
=  41  %  iQo(if.  37  i)  —  1597  =  42  f.  ((Joc^.  38  iO  — 
1604  =  45  i  (^oc^.  38  l)  —  1605  =  46  t-  —  1606 
=  46  §,  45  6.  (^06}.  39  %)  —  1607  =  47 V2  %  48  fc 
49  §,  50  %  (^oä).  40  BO  — 1608  =  4874  %  (Qoäf.  39  f.) 
1611  =  48V4  i,  52  §,  (Qoäf.  39  i)  —  1612  =  52  f, 
48V4  §.  (^od).  42  B,  39  6.)  —  1613  =  52  %  (Qoäf.  42  %) 
1116  =  52  S,  54  6,  55  f,  (3foc^.  43  §,  44  §,  45  f.)  — 
1617  =  60  %  i^odf.  47  %  48  f.)  —  1618  =  60  %  (^cäf. 
48  %  49  i  bic  alten  Dalcr.) 

Sag  fed)8  Hob  itoan^isfte  Ca^itut 

SSdu  ©ctDcrB  t)nb  ^anbt^ieruttg^  ^iefelbft 
saSeü  burci^  ©etocrb  i)nb  ^anticrungl^  bte  ©täbt  ftortrcn 
aud^  alterum  sanguinem  at^  pecuniam  vel  bona,  tpte  bte 
{Red^^funbige  fagen,  bem  gemeinem  Wtan  gu  [teuren,  ift  tfeo 
btcnlid^  biefefte,  fo  jcberjett  in  biefer  ®tabt  geübet  »orbcn 
i)nb  nod^  »erben,  ju  erörtern.  SSnb  oBtoott  ber  Slderbatt)  ^t^ 
feftft  bte  gemeinefte  l^antierungl^  ift,  fo  n)egen  fonberlid^er 
grnd^tbarigfeit  ber  ümbliggcnben  ßenbere^en,  ben  Benad^Burten 
fuberlenbifd^en  SScrgtool^neren  leine  geringe  ^n^ffut  an  aßerle^ 
©etreibc  geftattet,  fo  fein  bod^  auc^  anbere  ©etoerBe,  bar  bnrd^ 
bie  Surgere  i^re  Starunge  öBerfommen.  SSnb  ba§  toir  anberer 
gramere^  bnb  SÖal^ren  gefd^toeigen,  ift  ber  ^ferl^anbel,  barauf 
5Dract,  $Ringe  bnb  aüerte^  ©orten  5Kageü  im  ©übertäube  Dnb 
l^tefettft  jubercitet  »erben,  ein  bberauf  fd^ön  Emporium  i)nb 
Äattffi^anbel,  alfo  ba§  baburd^  ba|  ©d^mib^anbtoerl  i)nb  Äauff* 
leute  merdttid^  fortgefefet  »erben,  inma^cn  biefette  äöal^ren 
SDöinfter,  Dönabrugf,  a3remen,  gübedt,  ^amborg^,  !Dan^ig  bnb 
anbere  5Korttänber,  aud^  Slmftelrebam  bub  anberen  nibertenbi* 
fd^en  bnb  ©el^eftetten  gugefl^üret  bub  für  geinfamen,  ^erindf, 
SButtcr,  tefe,  ©d^otten  bnb  anber  gifd^loerdt,  ®e»anb  bnb 


350 

feiben  IBal^r  Dnb  bergeleid^en  @flttere^    fo   bie  hmaifiwctt 
©tcbte  totbcr  aBnel^tnen,  |)crmtttlrt  tocrbeti. 

3fm  3^ar  1447  ift  ^tefcttft  nur  bon  ©rutt  (tpeld^^  in 
ben  Reiben  toed^fet  aud^  $orgc  8^«<^«bt)  93ier  gebratpei  — 
1459  fein  aC^ie  bic  Änl|)})tt)agen  aKerbing«  abgefd^affet  m'o  ift 
eine  groge  SBage  in«  f  auffing  auffge^angcn.  —  1463  töarb 
aud^  bie  Suttertoage  inö  felbe  §au|  gelegt  —  1477  töarb 
l^iefelbft  etft  mitt  §o^ffen  S3ier  gebraten.  —  @ö  l^aben  bmB 
trent  1487  bie  ©ortmunbfd^c  SBürger  gu  SrudC  in  glanbern, 
bal^e  bo^mal«  ber  englifd^e  ®ta})el  ber  S^üd^er  genjefen,  groge 
fiauffmanfd^aft  getrieben,  bag  and^  eine  ©trage,  ba  in  fie  am 
weiften  berlinerten,  bie  5Dortmnnbfd^e  ©träfe  gel^eipen  toorben. 

1502  al|  ber  SBctn  tooö  gcral^ten,  l^att  ein  vooüadfih 
JRl^abt  ben  S33einga^)ffen  erft  angenol^men.  —  1531  ift  l^ie  crft* 
iiäf  SBeiProbt  bon  1  ^Pfennig  gebadten  bnb  Äoet  gebratoct.  — 
1586  fein  bic  ©entmelen  ober  ©ei|brobt,  fo  nod^mate  2  b. 
getl^an,  anff  3  b.  gefegt.  —  1596  ben  22.  ^mii  ift  ba§  freij 
aSiel^^  bnb  ^^al^rntardtt,  fo  auff  s.  s*  Simonis  et  Jud©  ^)flagte 
gcl^alten  gu  »erben,  auff  ©ambftag  nad^  s.  S)ion^fii  SCagl^; 
imgleid^en  a.  1602  b.  4.  3funiji  bat  Äefe^  bnb  SButtcrmarft 
♦>flctgte  gei^alten  gu  toerbcn  auff  Xagff  s.  gamberti,  auff  9Hit* 
tt>od^  uad^  s*  3^ol^anni«  gntl^aubtungl^  tran^fetirt  bnb  gelegt 
!I>1|  aber  ift  ben  bcnad^bul^rten  3Harfifd^en  bon  ii^rer  Obrig=^ 
feit  auff  bttberfd^eibltd^c  ^l^aren  b«^  SSerluft  bef  gcteufftcn 
©tttt«  bnb  anbcrer  ©traffe  gu  berfud^en  bnb  gu  l^aften  ber* 
botten  toorbeu-  »ig  enbüc^  int  gil^ar  1609  la^ferte.  Wtaift 
mit  einem  diplomate  bie  Granulation  ben  17.  S^nuarii  con* 
flrmlrt  bnb  bcftettigt  —  6«  fein  aber  nod^  gtoe^  -Gfl^armardEte, 
bat  erfte  bff  s,  JReinoIbi  JTagl^,  »eld^er  ift  ber  7.  ^anuarii 
»lylo  novo*  !Da|  anbcr  ben  9*  gcbruarij  äßittlooc^  nad^ 
OcuH,  SRittfaften  SKordft  geuennet  —  @o  fein  nod^  gtoc^ 
Äird^eSen,  gc^lgen  ©d^toar^enbrubet^^JÄblat,  toitbt  gel^atten 
«uff  «antäte.  Die  onber  @rate<ttbruber**«bCat,  auff  %a^ 
(Sfanbi. 


351 

$0«  S:]^eurun8l^  »nb  gutten  Äauff  ^lefetBft. 

3fin  Sfl^ar  1313  toar  otl^te  »nb  im  gonfeen  8anbe  ein 
gtoSe  Jeionrag^  —  i.  3f.  1335  tft  aBerma:^!«  int  8anbe  ein 
fe^r  tetDte  ^tit  getoefen,  baf  man  ber  fCrmen  julief  ba$  Stobt 
m  ben  geift^üren  ju  nel^men,  —  i.  3f.  1388  bnb  1389  in 
ber  Sctegerung]^,  tl^ebe  ein  «Sd^e^jffel  SBeife  20  ^fen.,  JRoÖett 
15  %,  ©erfte  »nb  aWalbt  18  ?f.,  §oBer  8  ^f.  -  1436 
%bc  ein  @(^e))cl  Mieden  18  b,  19.  b.  —  1437  ein  ®äftfii. 
Mtn  18  b,  28  b.  —  1438  ein  @d^.  SRoden  4  §,  ®erfte 
3  f.  -  1440  ein  ®c^.  9io(fen  14  b,  15  b.  —  1442  ein 
^.  ©erftcn  18  b,  4  |.,  |)a»er  9  b,  18  b.  —  1443  ein 
^.  9i.  2*/«  i,  Ctwc^  2V8  fe.  —  1449  ein  @c^.  SR.  16  b. 
1456  ein  ©d^.  5«.  12 1,  14  6,  äßeifeen  20  t,  ©ommergerften« 
lalt  10  I,  11  §.  —  1461  toor  no(^  groge  Xewmng^  ein 
^.  «.  6  i  10  f.  —  1462  ein  @(^.  SR.  2V*  f.  —  1468 
ein  aWaß  SBcin  9  b.  — 1472  ein  ®d^.  SR.  15  b,  SRalft  16  b, 
ein  SKa6  Sßein  10  b.—  1479  gutte  SWaft,  15  ©d^toeine  anff 
nne  @abe.  —  1481  ein  @^.  9J.  4V*  f ,  SWerfeemaft  4  i 
nette  äKaft  3  |,  SBei^en  5  |,  ein  SDJag  ©ein  14  b.  —  1482 
ein  <B^.  SR.  6  6,  4  i,  SB.  Vh  %,  §aB.  18  b,  ein  D.  ©ein 
15  b.  —  1486  ein  @(i^.  SR.  5  f ,  bof  @dfe  toar  gar  te»er> 
»arb  t>i>n  8Bert  naiver  6öön  gef^ürt,  1  gobcr  SBein  4  ©ulben. 
1487  ein  @d^.  SR.  7  |,  toarb  gefefet  »ff  5  f ,  ®erjle  3V»  1, 
Per  2V2  f,  SB.  9  f.  —  1490  ein  ®^.  SR.  2*A  %,  in  htt 
mi  Oftern  5  f.  —  1491  ein  @d^.  SR.  7  i  S.  9  §. 

Äumraer.  !Dit  ^l^ar  war  ein  grofe  SCejornng  ol^ie; 
e«  tear  fein  Äom  ncd^  S3rob  jn  Belommen.  ©ie  39owren 
nmStett  tnottenlaff  ö»n  g^nfamen  mai^Ien  kfen  »nb  efen.  — 
1492  ein  ®sif.  SR.  6  8,  SB.  7 V*  6,  ®.  5  |,  »JülBfamen  9  %, 
p.  2V«  %  —  1493  ein  @<^.  SR.  7  ß,  8  f,  auff  s.  3acoW 
»nb  aWartini  2V»  8.  a«<ä^  19  b,  18  b,  17  b.  »nb  16  b, 
8.  26  b,  f).  2V«  I,  and^  9  b,  ®.  2  f .  —  1494  ein  @<i^ 
«.  7  i  6V«  i  ®.  8  t,  10  g,  ®.  5  ß,  an(i^  6  |,  ^.  2V»  fe 
2  6.  —  1498  war  gnttc  ÜRaft  15  <S^toein  auf  ein  ®aben^ 
man  fanffte  bre^  feifte  ©d^wein  f&t  «in  ©oltgt. 


352 

1501  ein  ^.  mOtn  2»/«  t,  ®erfte  3  %  §aBer  IV«  6. 
1602  SBetfec  3^*  %  5R.  27«  i  ®.  22  b,  $.  14  b,  grbfen 
4  f.  —  1503  ®.  4»/«  I,  §.  20  b.  -  1504  JR.  3»/«  %  ®. 
3V4  §,  C»-  20  b.  1505  m.  33  b,  @.  3V«  6,  4  |,  S.  4  % 
§.  6  b,  —  1506  5R,  26  b,  ®.  2  f,  2B.  3V«  f,  ertfen  6  fc 
mil  8  6.  -  1507  m.  2  6,  @.  22  b,  §.  11  b.  —  1508 
ein  O,  SBein  1  6«  —  1512  $R.  2'h  %  4  bt,  ®.  3  f,  3  b. 
1513  9i.  17  b.  —  1515  5R.  22  b,  ®.  23V*  b.  —  1516  SR. 
mi  ^flnjten  22  b,   folgen^  21  b.  —  1517  SR.  25  b,  ®. 

2  B,  §•  13V«  b.  —  1518  SR.  26  b.  aud^  ble  ©erfte,  ^oBcr 
lOVa  b.  —  1520  SR.  »nb  @.  27  b.  —  1521  SR.  2V4  % 
®erfte  2  i  §♦  4V*  6-  —  1522  SR.  2V2  f,  ®.  2  §,  4V*  b, 
^.  18  b.  —  1523  SR.  2V«  %  ®.  2  6.  —  1524  9i.  SV«  % 
®.  274  6.  —  1527  SR.  6  t,  ®.  2Ve  l  IV«  b,  §.  15  b.  - 
1528  eine  gute  SRaft.  —  1529  SR.  12  %  an  onbern  D^xtm 
15  %  —  1530  SR.  5V«  5,  ®.  5  i  833.  8  f,  ^.  2V«,  1  O- 
SBein  17  §.")  — 1531  SR.  14  %  ®.  9  %  ^.  b  |.  ©n  aRag 
Sier  tl^ebe  irftlid^  1  b,  batnad^  IV«  b.  aud^  3  b.  ^Dol^e  fein 
jrfttld^  toeifeen  ©eutmele  gebaden  bon  2  b.  5Do  xoax  ein  gro^e 
S^eiorunge  —  1534  toax  ein  gro|e  iWaft,  24  ©d^toeine  auff 
ein  ®abe.  —  1536  SR.  3  t,  IV«  b,  ®.  3V«  t,  ein  O.  SBein 
17  b.  —  1537  SR.  1  %  ®.b%3  b,  §.  4  6,  SB.  8  §,  ^. 
4  |.  -    1539  mi  Oftern  SR.  9V4  %  ®.  7V«  t,  SB.  10  |, 

3  b.  —  @5  folgete  ein  tetore  3eit,  »mb  ^finjtten  t^ebe  ber 
Seifee  12  f,  b.  SR.  12  %  ®.  8  f,  8V«  B,  9  |,  mt  s.  SSiti 
SB.  14  ö,  SR.  8  6,  1  O.  S3ier  1  b,  IV«  b.  oud^  2  b.  »nb 
2V«  b,  ba«  befte  3  b.—  1540  SR.  12  |,  @.  7  f,  SB.  13V« i 
ein  D.  SBein  17  b.  —  Anno  1540  bo^e  war  ein  gutt  SBein» 
jl^ar,  bal^er  bat  «fte  ©^Mrüd^toort  ba|  man  fagt  bon  gntten 
©ingen:  e«  ift  an§  bent  Qi)at  bierjig.—  1541  SR.  SB.  7V«  ^ 
ottd^  11  6.  —  1542  SR.  5V«  %  ®.  4V2  B,  ^.  2*/»  |,  SB. 
7V«  6,  1  Ö.  SB.  18  b.  —  1544  SR.  8V«  6,  ®.  6  f,  SB. 
13  %  4  b,  erbfen  10  |,  ^.  4  %  —  1546  SR.  8  f .  - 
1547  SR.  5V2  i  574  %  ®.  aud^  f©  biet,  ^.  3  i  3V«  f.  — 
1553  SR:  9  i  10  I,  11  fc  12  fe,  13  f,  13V«  i  ®.  8  f,  9  f, 

3<)  Sietteii^t  bt;  fonfi  ^atte  1  Ouart  Sein  fo  »iel  geloliet  ü» 
8  9^.  Koggen.   8ergl.  b.  Stafft  1536. 


353 

HS,  m.  9%,  10 i  iov«i  ®.  12«/« i  ist  i4i  15 i— 

1554  3B.  13  f,  14  6,  SR.  7  i  8  6,  @.  7  fi,  77«  f,  8  %  — 

1555  3B,  9V»  e,  10  %  «.  6  g,  ®.  6  6,  lV»b,  $.  4VaS.- 

1556  SR.  9  i  97«  6,  10  fc  ®.  10  6,  10'/«  f,  11  i  9».  9  6, 
^.  5  6.  — 1557  SB.  23  6,  SR.  18  %  16  6,  ®.  14,  15,  16  |, 
^.  874  6,  9  6.  —  1558  S.  13  6,  SR.  67»  6,  ®.  7  6,  C>. 
4V«  6.  —  1559  ©.  13  f,  14  I,  SR.  8  6,  9  i  67»  6,  7  6. 
®.  6V»f,  9,  10,  11,  12,  13 f.—  1560  SB.  13  f,  SR.  67» 6, 
7  i  ®.  67«  6.  —  1561  ©.  13,  14,  147»  f,  SR.  97»  I, 
10  6,  7  6,  @.  9  6,  97»  i  7  f ,  8  I,  9)1.  67»  6,  §•  4  6, 
5  §,  6  6,  67»  6.  -  1562  2B.  17,  18  %,  SR.  10,  11,  12,  13, 
19'/«  6,  ®.  97»,  10,  1074,  107»,  11,  12,  13  6,  2».  10  6, 
$.  57«,  6,  67«,  77«  6.  —  1563  SB.  16  f,  SR.  11,  13  6, 
®.  10,  117«,  11  B,  9W.  10,  107»  6,  §•  5V4  6.  —  1564 
SB.  14,  15,  16  6,  ».  11,  12,  13  f,  @.  87«,  9, 10, 11, 117«, 
12  6,  $.5  6.  —  1565  SR.  9V4,  10,  1074,  107»,  U  6, 
@.  10,  11  6,  SR.  9  6,  §.  574  6.  —  1566  SB.  24  6,  9t.*  16, 
17,  18  6,  ®.  14,  15  6,  äR.  13  6,  $.  77»  6.  —  1567  SB. 
16,  167«  6/  9J.  1074,  107v,  11  6.  ®.  107»,  11  6,  äW.  9, 
9V«  6,  €>.  674, 6.  —  1568  SB.  13  6,  W.  87»,  8,  7,  9  6, 
@.  10,  11  6,  SR.  9,  97«  6,  €>.  67»  6.  —  1569  SB.  13  6, 
«.  874,  87«,  9  6,  ®.  874,  87«,  9  6,  9».  8  6,  C>.  67»  6- 
1570  aß.  17  6,  5  b.,  SR.  874,  97«  6/  ®.  874,  87»,  9  6, 
2R.  77»  6,  $•  5  6^»—  1571  SB.  19,  20,  22  6,  SR.  17,  15, 
18  6,  ®.  12  6,  §.  874,  9,  10,  11  6-  -  1572  SB.  24  6, 
i».  15,  16,  17,  18,  19  6,  ®.  17  6,  C>-  7V«  6.  -  1573  SR. 
17  6,  ®.  16,  16»,  4,  14  6,  9R.  137«  6.  —  1574  ift  ba6 
Sern  im  fetten  ^ret6  Mieten.  —  1575  SB.  31  6,  91.  17,  18, 
19,  13,  137«  6,  9R.  13  6,  $.  10  6-  —  1576  SR.  13,  14  6, 
@.  14,  ^.  77«  6-  —  1577  SB.  28  6,  9i.  17,  18,  20  6, 
®.  14,  16  6,  2R.  12  6,  §.  8  6-  —  1578  SB.  28,  29  6, 
«.  127«,  197«,  20,  21,  22,  18,  15  6,  9R.  13,  14,  15  6-— 

1579  SR.  13,  137«  6,  ®.  9,  10  6,  9R.  8  6,  6  b,  ^.  67«  6- 

1580  «.  22,  23,  24^  26  6,  SB.  31  6,  $•  10,  11  6-  ®o^e 
toat  ati^ie  t>nb  in  bet  SRad^Burfi^afft  ein  9ro6ev  tumntct  an 
Stobt,  ba6  aud^  tt)ibettt>ertisec  SBeife  bie  @äberlenbet  ntitt 

23 


3M 

gcbarfen  3?robt  biefe  ©tebte  i^pit\«t,  babon  bo^eraol«  at^ic 
blcfe  SBer^  gemad^et: 

Conscia  nos  cocto  pairlt  «vrlandia  pane 
Eat  eqvldem  historteis  res  ea  digna  vlris.**) 

1581  SR.  12  %r  m.  9Vt  6,  ^.  7,  7V«  %•  —  1582  SB.  24, 
26  S,  SR.  12,  14  6,  @.  10  I,  ajf.  11  l  ^.  7V*  ß.  — 1583 
SB.  26  9,  5».  15,  16  9,  ®.  U%  Wi.  llV4fc  ^.  12*/«  6- - 
1584  3B.  26  6,  SR.  13,  14,  15,  16,  I6V2  §,  ®.  13  6,  5W. 
12  §.  —  1585  SB.  21  §,  9i.  12,  15  6r  ®.  15,  15V«  I,  51». 
11  §,  0-  10  6-  —  1586  SR.  ®.  16V«,  13  %,  bo  tootben  bte 
erften  ©cmren  geraden  für  3  b.—  1587  SR.  26,  30  H2  b, 
ad  33  I,  ein  tön.  t:^Ir.  ad  36,  39,  45V«  6,  ®-  26,  29  §12 1>, 
ein  tön.  t^Ir.  39  |.  — 1588  SR.  19V«,  18  V«  6,  ®.  30  §.- 
1589  SB.  45V«  §,  9i.  23,  25,  26  f,  ®.  19,  20,  22  %  2R. 
17,  18  %  ^.  12,  14  6.  —  1590  S33.  39  fe,  SR.  26  %  ®. 
19V«  §.  —  1591  SR.  19V«  %  ®.  26,  I6V4  6,  9K.  15  g. 

S)ag  aäft  mh  itoan^igfte  So^ttnl. 

S3on   aScUgerungcn   i)nb   Ärcig^flefd^cfften  biefcr 

©tabt 
Dtcfc  ©tabt  l^att  iebcrgctt  öicl  ©efl^ar  tonb  anfedS^tuitg^f 
in  fircigöfac^cn  auggcftanbcn,  tt)etd^e  tüit  Be^  btefcm  ßa^Jitut 
aüc  nad^  Orbnungl^  ber  3^^^  erjcl&elen  »ottcn*  Dan  fur^  nad^ 
.  i^rcr  (SrBattjungi^  ^ben  ^unncn  ober  ^ngarcn,  biefelb  offt^ 
maijU  bclegcrt,  baß  anäf  be^atben^  tute  gefaget^  si.  Scncbicti 
^farlirci^e  auff  bie  Oftctt<)forte  l^att  gelegt  n)erbcn  müBen. 
©onbetlid^  aber  i.  Q.  937  l^aben  fie  gar  getoatttg  üix  Säger 
barfür  auffgefd^Iagen,  aber  bo  t)om  Äa^fer  Ottone  magno  Kfe 
auff^  §anbt  nibergetegt  n>orben.  ^ttiHöfe^n  «od^  auff  l^eutigen 
SEag:^  ein  33run  ober  ?PfuI^  babe^  bag  öeger  »nb  ©d^tagt 
gel^atten,  ncgft  be^  ber  ©tabt  in^  ^iorben,  ben  Slal^men  ble 
^unnen  Drentfe  befomntenj  ba  aud^  borjciten  Diel  alte  ?feü, 
©d^ttt  »nb  ©äffen,  aud^  nod^  im  ^l^ar  1446  in  Änfgrabung^ 
bei  gunbamenfe  ber  ©el^rlammcr  ju  s.  JReinoIbten,  tieff  in  ber 
(Serben  gtoe^  ftclnerne  gemawrte  ®räber,  barinnen  ©arde  bnb 

32)    !S)ic  DDD  bttrfen  ni^t  mitjäWcn,  »cnn  1580  ^crauöfontnten 
foSen. 


355 

in  benfcttcn  »ngc^curc  gro§c  ®ebcbi  gioe^cr  9»enf(i^ett*S&r})cr, 
bern  einem  baß  $aubt  gun  J^üeteu  gelegen,  toeld^e  tjtcBelci^t 
ber  Juanen  SSet^OBrifte  gett)efen,  fo  Don  ben  fa^fetifd^en  cnt* 
Raubtet  bnb  bod^  naci^  tl^rcm  ©tanbe  ftattlid^  begraben  werben, 
^mgteid^en  l^att  and^  t.  3^.  1457  einer,  9iid^art  3iotert  genanbt, 
ült  er  eine  bngetoontlidf^e  netoe  SBinbmütte  für  bie  ©orc^pforte 
auff  feinen  Ornnbt,  ntt  toeit  bcn  ber  §nnnen  Drendte,  erbatoen 
tDoöen,  in  (grtieffnngl^  bef?  gnnbamen^  mel^r  ate  ein  Ä  Darren 
boll  3)?enfd^engebein  anffgegraben. 

3m  Qiiax  938  at§  ?)erfeog  §enrid^  bon  Se^eren,  fo 
©erwarten  ^fatfegraffen  bnb  ©i^berten  §er$ogen  gu  Sotl^ringen 
KB  ^at^fertl^nmb«  l^alben,  ttjiber  Äai^fer  Otten  feinen  iörnber 
Se^ftanbt  leiftete  bnb  feinen  Obriften  (fo  Gobelinus  Persona 
in  cosmodromio,  toie  aud^  Albertus  Crantzius  üb.  3.  cap.  16 
et  üb,  5  cap  16  bnb  Witichindus  üb.  2  gestorum  saxoni- 
corum  Aginum  nennet)  bon  $agen  gel^eißen,  bie  ©tabt  inge* 
Üjm  l^atte,  l^att  ber  Äa^fer  biefetbe  belegert  bnb  ingenommen 
bnb  gemetten  bon  $agen  bal^in  begtoungen,  baß  er  mittel  3l^b« 
feinen  33mber  gnr  ßinigfeit  gn  reiben  i^att  antoben  müßeu  bnb 
fd^reibt  granftiu«,  bag  er  and{>  bie  35urger,  bie  ©d^tüßet  bem 
fia^fer  bnbcr  Ängen  gu  bringen,  bberrebet  l^abe.  —  ©«  tft 
anäf  a*  1073  bie  ©tabt  bnber  Äa^fer  ^enrid^en  bem  bierbten, 
ate  ber  33abft  bie  ©ad^fen  jegen  in  angel^efeet,  in  große  ®e* 
f^ar  geral^ten  bnb  i.  3.  1080  bon  be«  Äa^ferö  »Iberwertigen 
Äeic^^furften  gefd^teifft  »orben-  —  ©o  l^aben  aud^  a.  1250 
fetgctbert  bon  SSalfenberg^,  grfebtfd^off  gu  (Solu  bnb  ©raff 
feigelbert  bon  ber  9Hardt,  fo  bod^  biß  l^icl^er  geinbe  getoefen, 
He  ©rafffd^afft  ©ortmunbt  beri^eriget  bnb  ber  ©tabt  feine 
3ttf^or  gcftattet,  l^nen  biel  ^nxxü)  angerichtet  bnb  fie  ^cfftig 
bnb  feinbßd^  bcrfolget. 

a^  fd^reibt  Sertramu«  bon  §agen,  baß  btefelbe  ©tabt 
a.  1314  bon  bnberfd^eibtid^en  SSafaüt«  fe^  bcrfnd^t  toorben, 
alfo  baß  fie  feurige  Raffen  burd^  bie  genfter,  biefelbe  angu* 
jrniben,  onff  bie  Often^^fortc  gctoorffen,  toic  aber  fot^ane  o^n* 
gcf^cr  auff  bie  ©lodten  gefallen  bnb  bie  STauben,  fo  bar  i^re 
Sfefter  gehabt,  auffgejaget  bnb  bie  ©ad^er  auffgemuntert,  fein 
fie  ate  erfd^redtenbt  gurudt  gett)id^en.  dt  fd^reibt  audb,  baß  ber 

23  * 


356 

fianbgraff  öon  ^efem  önb  ^er^og]^  Don  ®etbrcii,  bol^ematt 
mitt  bicfer  ©tabt  l«  geinbfd^afft  gcftanben  ^aben,  «ud^  ^abe 
©raff  (gngctbert  bon  bcr  3)lar(f  ber  jtoe^tcr  a.  1352  blcfcr 
©tabt,  ti)cil  fie  ©raff  ©obfribcn  bon  SfrnBfcerfll^  totbcr  im  be^^ 
ge^)flid^tet,  bcn  gricbcn  auffgcffinbigt  bnb  btef etbc  an  bcr  9lotbt* 
[eitlen  belcgert  t>nb  fel^r  biet  an  bcn  9WatDrcn  gerrci^cn,  auc^ 
einen  Änfc^^Iag  bnrd^  ber  ©tabt  Cloacam  ober  ©c^Utfc,  burd^ 
ttüäft  jnrüften  tafeen,  fo  mit  tJeilen  barin  bic  cifenc  ©täbe  ger* 
reiben  bnb  bcm  Äreig^bolgl  ben  ©nrc^gand  jnbereiten  fottcn, 
fein  aber  für  SJoßenbnngl^  beweiben/  burd^  SBad^tfertigleit  bcr 
aSürgcr  Ijinbcrtriebcn  toorben.  SBeld^e  aud^  mit  i^ren  Slb^ä^ 
renten  bon  Stm^berg:^,  bic  ©rafffd^afft  SDJard  bielfettig  burd^^ 
ftreufft  bnb  fein  an^  bicfelbe  Slac^t  t^rer  fcdbögig  gewaffnct 
entgangen  bnb  3^or^)ff  gürten  Dortmnnb  in  93ranbt  geftod^cn. 
©raff  (gngetbert  l^inioiberumb  nid;t  fani,  i^r  Sorn  bnb  ©änmc 
»erberbt  bnb  Sürgermeifter  Qci^an  ©nberman  fambt  ficbcn 
SBnrgern  an  ber  Sc^cnl^ctfen  gefangen  genommen  bnb  auf 
Stanfeonn  erlebigt;  l^abeu  bol^mal^tö  ein  33unbtui|  auffgerid^tet 
ünb  bic  ©tabt  ©raff  engclbertcn  1100  ©ottgl.  gelic^nt  pr 
abtocnbnng  biefe«  Stnfd^Iag^  ber  ©d^tnfen,  toirb  nod^  alle  ^i^ar 
anff  SKontag^  nad^  gfttarc,  in  s.  JReinoIbl  ^farfird^cn,  ju 
®i>tt  ein  ©encrat*^®andtfagungl^  gci^altcn. 

aSciterö  loie  i.  3- 1373  ©raff  ©tl^clm  bon  bcm  SBergc, 
für  ber  Often^)f orten  ^tefclbft/  bon  bem  attgemctnen  »eftbott^ 
fd^cn  Sanbtagi^,  ta  bc^  Sanbfriebcn^  ^anbtungl^  ge^)fl[ogen, 
fommenbt,  oon  etttd^cn  debifd^en  JRentern  gefendtlid^  toeggef^ürt 
»orben  bnb  bie  SSnrger  begen  alfi  ßollnbcnten  Dcrbed^tig 
gehalten  bnb  ju  JRan^joun  geben  mfigen  40,000  alte  ©d^ilbc, 
l^att  er  i.  Q.  1375  bie  ©tabt  mit  ^ütff  beg  ©raffen  tjon 
©uKd^,  Serge  t>nb  eiebc,  neben  700  gu  9io§  bnb  1000  ju 
gnefe  in  bem  negft  gelegenen  S5or|)ff  2)orftfeIbe  belegert,  feine 
gl^cttlcin  an^  ber  nennen  SSJliüfUn  gcftod^cn,  gro^e  fteinre  Äugten 
in  bic  ©tabt  tjnb  bie  Söurger  wiber  l^inaug  gefd^o^cn,  bifi 
enblid^  wegen  SRangel  ^robianbt«  burdf^  einen  ta^jffern  «ittern, 
(gngettcrten  ©obbc  genanbt,  ein  Xagl^  gur  SBcl^enburg^,  fo 
brel^ma^jl  wegen  ÄrandEl^eit  »olgln.  ©raffen  anff gef droben,  gur 
0ribt^anbIung]^  angeftolbt,  metd^er  audj^  le^ttd^,  afg  fid^  bie 


857 

Dortmunbfd^c  gel^aBten  «rgtool^n«  flenugfam  cntfd^ulMgt,  effec* 
tuhrt  toorben.  S5on  bicfcr  ©elegerungl^  »erben  nad^folgenbe 
Serfi  gefunben: 

Anno   quintino  C  ter  Mque  septuageno 
Quando  de  monte  comes  obsedit  Tremonienses 
Alexi  biduo  campo  permansit  in  isto 
Penuria  viclus  fecil  quod  cito  recessil. 

golgcnben  Qifax^  ift  aixäf  ©raff  (SngelBert  bon  bcr  SSIlatd 
mitt  bicfer  ©tabt  berfo^net,  toeld^cr  SJertrag)^  i.  3.  1864 
auff  btcfe  gonbition  beftettigt  tüorben,  baß  bie  ^ortmunbfd^e 
ttolgtn.  ©raffen  5000  ©oltgL  Hennen  bnb  60  2War(f  i^arlic^«, 
fo  fange  ber  ^act  ftünbe,  fein  gebtag^  bnb  feinen  Srben 
ref))ectioe  geten  fotten. 

aßietooü  ©raff  ©ieberid^  Don  5Din§tafen  n?otgIn.  ©raffen 
engelBerW  fflruber,  mit  toeld^em  er  in  ber  fetnbßd^en  Sjr^^ebi^ 
twn  gegen  ©oeft^  tote  aud^  bie  Don  !3Dortmnnbe  bod^  at|  frieb* 
ßd^e  ÜHitteler«  getoefcn^  nod^  ingebend  eine«  Surger«  bon 
SBefel,  bcn  bie  3)ortmunbfci^e  eingejoggen,  biefelbe  biß  an  baß 
3)or|)ff  SBirfebe  »erfolget,  t^eit«  nibergef dalagen  ober  in  feine 
©tabt  $oIte  gefPrt,  ließ  einen  toolad^tb.  5R^abt  an  fein  ©e* 
rid^te  gu  ^iftfelbe  laben,  ba  fie  aber  nit  lamen,  ließ  er  fic 
fribloß  legen,  jogl^  mitt  einem  großen  §eer  in  bie  ©rafffd^afft, 
JjeTOfiftebe  bub  berl^erete  baß  ©etreibc  bnb  Äorn;  bnb  aüe« 
toaß  er  baröon  bringen  lonbte,  fl^ürete  er  mitt  fid^  toegl^,  fam 
toiberumb  ju  rauben  ic.  (JDol^e  fotgeten  jm  bie  SDortn^mbfd^e 
tnit  600  ^Jferben  biß  in  fein  2anbt  bnb  t^eben  wie  er  getl^an 
iiattt,  naäf  i^rem  beftcn  SSermugen.  ©raff  Sngelbert  gtoam 
l^att  gu  Sßen  einen  2:agl^  ben  grieben  ju  tractiren  angefeftt, 
\tatt  ober  feinen  gortgangl^  gctounnen.  S«  ift  aber  grieb  nur 
im  ©c^ein  gcmad^t,  ben  ber  ©raff  S)iebrid^  nid^t  lange  gcl^alten, 

e«  ift  i.  3f,  1377  toolgtr.  ©raff  oon  bem  95crge  toiberumb 
auff  btc  ©tabt  crgornet,  toeil  fie  jn  nur  mit  40  ^f erben,  alß 
er  gum  Äal^fer  Sarulo  IV,,  fo  in  ber  ©tabt  war,  giel^cn 
Jootten,  ingelaßen*  — 3m  Qf)ax  1378  ift  §enrld^  bom  $arben- 
berge  Slitter,  weil  i^me  nic^t  fo  fd^leuningi^  atd  er  begel^rt  in 
Sted^lffad^n  gewilfl^aret,   ber  ©tabt  geinb   worben   Dub   mit 


358 

3uitc^ung]^  öiclet  ^errn,  alg  toolgl.  ©raff  öon  35in6talcn, 
©raff  33cml^art  t>on  SBent^eim,  ©atbctütn  »on  ©tctnfurbt, 
Qoitm  öon  ©olm«  ^ern  gu  Ottcnftcin,  ßoer^rte  tjon  |)ctern 
^ern  ju  5B[meIo,  §enrtd^  bon  SSrcele,  ^enrlci^  33ofe,  ®o«tDm 
Don  getnbefe,  ^o^^an  t>on  §oöet,  §erman  t>on  bcr  9Jccfe,  ®er=: 
l^art  toon  8oi^c^  Strnotb  Ätbctogge^  ©cr^art  Äortc^jennind  k. 
einen  Slnfd^Iagl^  anff  btefetbc  gemad^et,  tuclc^^en  er  einem 
getoefen  t)nb  abgebandtcn  Dortmnnbfd^en  §awBtman  JRntgcrn 
t)Dn  bem  ©ifenberge,  be§  alten  JRntger^  jnm  ©ifenberge  ©ol^ne, 
committirt  :^atte,  ber  l^intöibernmb  ein  S5eiB^bitb  bnb  ©itti6e, 
Stgneta  bon  ber  SS^rBede  genanbt,  bargn  gelanfft  bnb  einen 
2^agl?  beg  ?lnf(^tage«  beftimbt  i)att.  (So  fein  aber  bie  ©nrger 
burd^  ti^re  greunbe  aüifiert  nnb  l^aben  begfate  ftcigld^e  SSSac^t 
bttb  Std^t  barauff  gei^abt,  ^nmittelft  famen  jtoe^  SSSagen  mit 
§oIfe  bnb  §eti>  belaben  gn  ber  SBet^ftragen^^forten,  tpeld^e  ein 
3eittangl^  ftittgei^alten,  Den  Signeten  et  compUcibus  bargn  ber^ 
orbnet,  ba^  ber  ^olfetoage  fürerft  ben  gatt  i)on  ber  (Bäfnii-^ 
p^oxttn  enH)fattgen,  ber  ^etotoage^  barin  Äreig^Ieute  verborgen, 
bie  SBad^t  ertoürgen^  anbere  aber,  fo  angcn  in  §ecfen  bnb 
©trend^en  fic^  berborgen,  bie  Pforten  auff^alten  foften.  fficH 
aber  biefetbe  tangl^  gu  blieben,  ^at  Stgneta  bem  SÖnrgermeifter 
bmb  Sroffnung]^,  bem  ^fortcner  aber,  bamit  fic  allein  tot^xt, 
gteifd^  au^  ber  ©d^ernen  abgu^olen  gebetten.  3nbem  tt)ie  fic 
bcrmeinte,  bie  Pforten  »eieren  alle  eröffnet,  gnm  bef^anbten 
3eld^en  ii^ren  ©d^nubtud^  bmb«  ^aubt  gelten  lagen,  barauff 
bie  eu^erfte  anlommen,  tt)ie  aber  bie  Pforten  gnbcrberft  noä) 
gngcftanben,  mit  gnrd^t  gnrndt  gef leeret,  bie  Surgere  anff  bie 
Xi^ürm  bnb  Pforte  gekuffen  bnb  alba  Signeten  bnb  i^ren 
©ol^n,  fambt  nod^  einem  anbern  gefunben,  toetd^e  anff  bem 
3HardEt  mit  bem  ©d^teert  ^ingerid^tet,  fie  aber  anff  guber 
§oIfe  gefegt  önb  gu  Slfd^en  berbranbt.  gitr  biege«  SSnfate 
Slbtoenbung]^,  toirb  nod^  aße  Qi)ax  beg  ©ontag«  nac^  s.  3Ki^ 
d^aeli«,  !DandEfagungi^  gel^aften.- 

S«  l^att  aber  bie  ©tabt  gu  feiner  Slul^c- lommen  Knncn, 
fonbern  i.  3f,  1384  ^aben  fid^  ber  erfebifd^off  gribrld^  t)on 
©anuerbe  gu  gölten  bnb  ©raff  Engelbert  bon  ber  äWardf  jegeii 
biefelbc  ijerbunbeu,  bajegen  bie  Dcrtmunbfd^e  and^  $ülff  bc^ 


359 

anbeten  J^errn  gefud^t  bnb  erlangt  J>nb  fauibt  bcnfelbcn  bag 
@d^to§  50icberi(i^  abgebrod^en,  ba  bon  bigc  äJcrg  gcfwnbc«. 
M  C  ter  ac  anno  quarto  simul  octuageno 
Festo  Ewaldorum  Mederich  est  depopulatum 
Per  Tremonienses  deslruiturque  cives. 
m  obtooö  ©raff  ßngelbcrt  bom  Qifax  1384  big  1388  beu 
griebcn  getroffen,  ift  t>o6f  bic  SBunbc  bol^emate  toibet  auffgc^ 
brafct  bnb  blutiger  »eber  gubol^r  gemad^t,  atfo  ba§  fie  bie 
Statt  ein  Q^at  bnb  etlid^e  SRonat  tang)^  l^ero  belegcrt  l^aben, 
totläfi  (ipie  oben  fc^on  angereget)  ber  SJrfac^^en  l^alben  U^dSfZ* 
^n,  ba6  biefelbe  bom  ffa^fer  ^od^gltn^  (Sr^bifd^offe  i.  ^.  1377 
mx  ein  fidlere  l^ol^e  ©umma  ®etb«,  neben  bieten  ^iifütn  auff 
bcm  SRl&ein  berfefet  bnb  biefetbige  gleid^looß  (ttjeil  bie  9ieid^^*^ 
fütften  bnb  ©tenbe  nid^t  coufentiert)  bon  ber  ©tabt  nid^t  ange* 
iwmmen  toerben  tt>oßcn,  toie  fotd^^  me^r  aßegirter  Sifd^off 
öon  Serben,  ©ictrldf^  bon  9Jiem,  an  bor  ertocl^netem  O^rt 
ipeiter^  bezeuget,  toan  er  atfo  fd^reibet:  pse  Carulus  displi- 
ciendo  Deo  et  complacendo  diclo  ponlifici  Friderico  (Tre- 
moniam)  impignoravit,  unde  archiepiscopus,  per  unimi  annum 
Tel  circa,  oppidanos  dicti  oppitii  valida  obl;idione  contur- 
bavit,  deinum  tainen  non  valens  ipsis  obs^'ssis  proficere,  ab 
inde  non  absque  confusione  recessil,  ipso  Carulo  diclo 
Augusio  hoc  etiam  dissimulante  Soßen  aber  buffe  Selege^ 
rmig]^  il^rer  SÖld^tigfeit  l^alben  ettoag  aufef^ürtic^er  erKercn, 
fintcmai^t  bem  ßrfebifc^off  bou  Sota  48  bnberfd^eiblid^e  8anb^^ 
^errn  be^gefprungen  bnb  nac^folgenbe  geiocfen,  ©rftlid^  imme- 
diate  bie  bre^  g^urfürften  ?IboIff  bon  5Raffato  (Srfebifd^off  ju 
3>icinfe,  ßono  bon  fjatlenftein  (Srfebifd^off  gu  Xricr,  äöerner 
m  tontgftein  ©rtoel^fter  gu  Srier,  SSifd^off  33urd^art  bon 
Äegenf^jurg]^,  SJifc^off  Lambert  bon  Sambergl?,  33ifdj>off  Simon 
bon  ^aberbom,  ©ifd^off  ÜDiebrid^  bon  O^nabrug!,  ^erfeog 
»ubert  bon  Sehern,  griebrid^  ^falfegraff  be^  9t^ein  bnb 
|)et^og  in  Sehern,  ©il^etm  bon  ©fittd^,  |)^t§og]^  bon  bcm 
Serge  bnb  ©raff  bon  SRabenPerg^,  ©raff  (gber^arbt  bon 
SBörtenberg^,  gribric^  S3urggraff  bon  S'iurenbcrg^,  ©raff 
^eurid^  bon  @^)an^cim,  ©raff  fjribrid^  bon  5Woer6,  ^crr 
Wii^  bon  goHenftein  bnb  STOintenbcrgl^ ,  $err  ßonrabt  bou 


360 

goßenftein,  |)ert  Ool^an  Dow  g^mborgl^,  ®raff  «rnotbt  Dim 
©(anfenftein,  $crt  ßonrabt  t)on  ©lebe  önb  Slctoenftcm,  §t, 
iDiebrici^  bon  Äer})en,  ©raff  3fo^an  bcn  ©c^ne,  ©raff  Sit 
i^elm  bott  SBeba,  §r*  ©atentin  bon  ^fenBcrg^,  §r.  ©iebric^ 
öon  2)«ne  ber  jünger,  |)r,  3o^an  bon  SBtnftermgen,  Sarttegcn 
t>nb  gaÄenftetn,  ^r,  ©ieberid^  bon  SBro^tborgi^,  ^x.  ^enrid^ 
öon  gledtctiftetn  bnb  ©ageftaK,  ©raff  Qoi)an  bon  ©c^ne,  ^ctr 
gur  Setoenborgi^,  $r.  ©erl^arbt  bon  S^^e^enfcorgl^,  f)r.  tjrtcbrid^ 
bon  Sii^ei^enBorg^  bnb  Sanbtfelrone,  ,^irgu  i^atte  fld^  aud^ 
gct^an,  jiegen  feine  ©elüBbe,  ftarde  bnb  feftc  ^n^a^e  r>nb  SSer* 
bnnbnig,  ©raff  ßngelbert  bon  ber  "SJlaxd,  totläftx  anäf  an 
feine  ©eit^e  gebragt  ifaite,  SBifd^offcn  ^enrld^en  bon  STOflnfter, 
•!g)er$ogm  Otten  bon  ©rannfd^n^eig^,  ©raffen  Otten  bon  Zti-^ 
Unboxff),  ©raffen  Otten  bom  SRctl^berge,  ©raffen  Ottcn  t)on 
^otftein  bnb  ©d^awenberg)^,  §erm  ^enrid^en  bon  ^omUxiff, 
§r.  Salbetoin  bon  ©teinborbe,  §r.  Qoifan  bon  ©olmig,  |)r. 
Qo^an  SBurggraffen  Don  ©tronibergl^,  mitt  btelen  anbem 
©raffen,  iJre^l^crrn  bnb  Sblen  oi^nc  ^ai)L  Sebten  ber  genfr* 
lid^en  ^offnungl^  bnb  3wberfid^t,  e«  toerbe  jn  mitt  iffXtmS^m 
Äreig^lenten,  lein  ©iberftanbt  fönncn  getl^an  »erben;  ban  fie 
l^atten  attentl^alben  l^erumb,  in  bic  anbcrtl^alb  i^unbert  3KeiIen 
toeit  bnb  breibt,  bal^in  fid^  il^re  ganbfd^afften  ftrerften,  Dicfe 
obgem*  Surften,  ©raffen  bnb  ^errn  :^aben  einen  grofen 
^auffen  ^reig^tente  jufammen  tauffen  lagen. 

ajer  er^bifd^off  baioetc  an  ber  5Korbtfeit^en  ber  ©tabt 
ein  ©d^Iog,  JRotoenborgl^  genanbt,  ©raff  ßngelbert  aber 
feftigtc  bie  netoe  aKül^Ien  be^  !Dorftfetbe  anff  ber  Smfc^cr, 
baö>ete  aud^  alba  eine  Surg)^,  bon  ben  ©teinen  ang  bem 
©teintoege,  bie  ©tabt  mitt  großen  fteinern  Äugten  befd^iegenbt 
©ie  SBurger  Ratten  fid^  mitt  Äreig^Dolgf  »oß  Derfe^en-  Q^x 
Dbrifter  toar  ber  Sbler  ©ittcr  bon  JRaetfetbt  gu  «aegfelbt  bub 
Oftenborff  bnb  neben  i^m  ©ernl^arb  S)roftc  bnb  ©anber  fein. 
Sruber  ju  SSifd^aringl^,  ©d^toeber  bon  ber  ©d^ulenborgl^, 
Diebrid^  bon  §emmeren  bnb  ©imon  bon  SSrenffelbe,  Qoifoxi 
SRorrian  jum  SPoßlar  toar  il^r  Wittmcifter.  ßö  »orben  beiber* 
fei^  )}iel  erfo^ofen  )}nb  gefendßic^  genommen.  'iDeg  (Sr^bifd^^offd 
^?reig^(cttte  i^aben  einen  oon  ben  -©ortmttubfd^cn,  3o^an  Ubac^ 


genanbt,  U\f  Som  gegangen.  Dp  Dcrbrennctcn  bic  S5ort«' 
munbfd^c  ©orftfdbc,  ncfccn  anbcrn  ©d^fingefö  ©ol^n  be^  bcr 
^ornborg]^,  tote  aud^  §errn  §ugcn  bou  ber  §orft  gefangen 
no^mm  bnb  gegen  große  9ian^oun  crlebigten.  ©raff  gnget* 
bert  batoete  gu  Äorn  ein  ®äflo%  8c:|)^)ebtn(I]^off,  barauff  er 
läge*  (5^  brenneten  aud^  bie  ©ortmunbfd^e  ju  8ütlen  ÜDort* 
munbe  bie  Äird^en  abe  tc  bnb  batorete  bte  33elegernng]^  ein 
3^ar  btib  neun  SKonat  5Wad^  Stbjiel^en  Keßen  fie  bie  ^laße 
moß  i)crtoa]^rcn.  üDie  Surger  i)er:^ereten  baß  8e^)rofen]^auß^ 
nahmen  SBeßelen  bon  SSSefter^oIt  gefangen,  f^)oUerten  33aro^. 
3itgen  aud^  mitt  netoen  anlommenben  Oftenbcr^)ffifd^en  JReu* 
tern  an^,  ftad^cn  35rafet  in  SSranbt  SSntcr  jnnen  aber  8üb* 
bert  Sitter  nal^me  be^  JRcIelincfl^aufen  gtoe^  j)om  Stbet  gefan^ 
gen,  branbte  bie  !Dor^)ffer  Äennindi^anfen ,  Sßeft^emmerbe  bnb 
35erne,  arnSf  züiäf  ^offc  Utf  Äefelincfl^aufen.  i)ie  bon  Often* 
bor^)ff  gegen  aud^  bber  bie  8i|)^)e;  raubeten  biß  gen  Samen, 
aber  bie  Seutlje  toarb  il^nen  toiber  abgejaget  bnb  8ubbert 
Sitter  fanibt  jtoel^en  anbern  gefangen,  bie  anbere  fl^uren 
gleid^TOoü  fortotönb  berbranbten  baß  ©orpff  ÜKengelindt^aufen,. 
©orftfelbe,  namen  9totoenborg^  in,  baranf  12,  »eld^er  alfc^on 
aift  antobet,  fambt  li^rem  §anbtman  ?ßetern  bon  SBefter^oItc 
gefangen  genommen,  ijer^ereten  aßeö  in  ben  ©rnnb,  barbon 
biefe  alte  SSerß  ge^inben: 

C.  tria  milleno,  bis  quatuor  octuageno 
Arx  concremata,  Rouffborg  quoque  depopulala 
Fustibus  atque  teils,  die  subbato  post  Michaelis 
Fortiter  hanc  ensis,  destruxit  Tremoniensis« 
vel  sie: 

C.  tria  millenis,  bis  quatuor  octuagenis 
Est  impugnata,  Rowenborgh  atque  cremata 
Octobris  mensis,  die  tertia  destruxit  ensis. 
Hanc  Trotmannoruin,  benedictus  rex  dominorum. 


vel: 


M.  ter  C.  ac  annis,  bis  quatuor  octuagenis 
Octobris  die  tertia,  Rovenborg  depopulata 
Et  a  Trottnannis,  Ewaldorum  pie  festis 
Septuaginta  viros,  de  quo  capiunt  quoque  binos« 


362 

3änbeten  anöf  mittx  an  ba^  3)orff  ^ctt^aufen,  raubeten 
abermal^I  (e^  Samen,  meldte  $eute  jenen  fambt  etttd^en  i^in« 
bcrla^enen  ©efangcn,  im  §ol4  9Httttcnft>c(f  toiber  abgenommen- 
gießen  nod^  nidft  ah,  fonbern  ftad^en  bfe  ©or^)ffer  ö^nerfe, 
©atblnd,  ®eft^anfcn,  SWanfeeto,  ©^toanöbett^  3Äengcttn(f* 
l^aufen,  ®cft^offen,  ÜWetter,  Sobindl^anfen  bnb  ©d^üren  atte^ 
in  ©Tanbt  35i6  a«eö  bnb  biet  mel^r  ift  i.  Q.  1388  an  önbcr*' 
fd^eiblid^en  a^agen  t>nb  Ol^rtern,  fo  geliebter  Äur|  l^atben  bor^^ 
be^gangcn,  gefd^el^en.  ^m  folgenben  Qf)ax  berl^ereten  fic  nod^ 
immer  bc^gelegene  2)or^>ffcr  at§  Äennindl^aufen,  Äleinl^olt* 
l^anfen.  ©raff  ©ngetbcrt  aber  befeftigtc  fiinben^orft  bic  6a* 
|)ette,  golden  barnad^  toiber  auff,  befolgt  bie  SBeftungl^  bem 
SSnrggraffen  ju  ©tromberg^,  »eld^er  ein  ebenem  gelbt  jii 
i^aben,  aüe  ömbUggenbe  Käufer  mitt  gett>er  berbrennete.  @« 
»el^re  tjiel  gn  langi^,  aüe^  gn  ergel^ten.  knx^üä)  gu  reben, 
fein  an  ber  ©tabt  ©eitl^en  in  n>e^renber  SBelegernngl^  30 
2Ran  bmbfommen,  12  ©ofbaten  bnb  150  Snrger  gefangen 
genommen  toorben  bnb  toar  fnnft  ba«  SScrberb  aUerfeife  fo 
grog,  ba§  and^  ber  ^a^fer,  fo  bod^  l^iegu  fti%  gefegen  bnb 
bigimniirt  (tt)ie  borl^in  aufe  SEi^eoborico  bon  9liem  angegogen 
toorben)  lefelld^  fein  änctoritet  inter^)oniren  bnb  bie  ©etege^ 
renbe  gnm  Äbftanbt,  bnrd^  Jlnfteünng  eine^  ßommunicationtagö 
ffatt  anmegen  lafen,  SBictt)oK  inmittete  beg  Sianbenö,  Sren* 
nenö  bnb  ©^)annend  nod^  lein  (Snbe  getoefen^  alfo  baß  and^ 
ber  |)er  Diebrid^  bon  SSoImefteine  gefangen  genommen  toorben. 
"Zoäf  ift  lepd^  burd^  ad^t  2:age  geiftnngl^  bnb  güttüd^e  ^anb* 
Inngi^  ber  grieb  getroffen,  toeld^en  bie  ©tabt  »ieioott  langl^ 
t>ern)eigerenb  bnb  bnrd^  SJberrebnng  ber  bon  ©oeft,  bamitt 
größer  SSnl^eil  bereutet  würbe,  mit  14,000  ®ottgI.  i^re  privi- 
legia  fürbel^alten  bnb  ben  bermeinten  ^fanbfd^ittingl^  bnge* 
red^net  l^att  fauffen  mfigen.  Sranfeiuö  bermeinet,  eö  fott  ein 
muluum  getoefen  fein  bnb  bie  ©nmma  bon  20,000  ©oftgL, 
baffir  fid^  ttlx6)e  SRarlefd^e  ©tebte  folten  berobügirt  l^aben^ 
loan  er  alfo  fd^reibt  bnb  bie  naml^afft  mad^et  Saxon.  üb.  10 
cap.  12.  Quo  tempore  bellum  sustinuit  Tremonia  adversus 
silii  viciiuini  comilem  de  Marka,  qui  a  veteri  memoria  diee- 
bantur  de   Altena.    Is   comes    adjutus    armis    archit*pisGopi 


863 

Colonicnsis,  infestos  tenuit  agi  os  civiuin  ut  egredi  non  sine- 
rentur,  ipsi  aliquantis  vicibus  arma  in  eiim  produxere, 
omnis  deinde  conlroversia  hoc  modo  tractalibus  fiiülur,  ut 
Tremonienses  in  reliquum  annuarn  comiti  pro  tuitione  pecu- 
niam  (ut  prius)  non  solveront,  ipse  arces  novas,  quas  sub 
nomine  archiepiscopi  erexerat  demoliretur,  cives  comiti 
viginli  florenorum  aureorum  millta  mutuo  darent,  qu»  non 
ipse  quoad  viveret,  sed  haeredes  ejus  solvere  tenerentun 
In  eum  modum  rebus  compositis,  ulrique  quievere.  Vades 
erant  vicinse  urbes  Susatuni,  Unna,  Hammona,  ut  omnia  ex 
fide  implerentur.  ß«  tt>irb  aber  Sranfetu«  bc^l^alkn  wxtäft 
berietet  fetnj  fint^cmal  ber  gr^bifd^off  bnb  ©raff  engct&ert 
bic  ©urnmarn  jur  ^albfd^cib  behalten  bnb  ber  ^Sfattbfd^iütng 
atfonbcrlid^  bcm  erfebtfd^off  gum  SlBftanbt  augelagt,  bic  60 
SRartf  aber  fo  i^arltci^  bie  @tabt  Oraff  (Sngelbcrt  gu  geben 
m\pxoä}tn  (tt)te  Sran^tu^  rec^t  gefegt)  nad^gelaßen  toorbcn» 
9nt  3^ar  1392  mad^ten  bic  'Dortmunbfd^e  net»c  SScrbunbntgen 
mitt  ©raff  (Sngetberten. 

g^m  3fl^ar  1420  am  JEage  s.  Kiliani,  fein  Dortmunbfci^e 
Seinbe  »orbctt  burci^  9lbfag«brieffc:  ^ol^an  bon  bem  ©rofc, 
^miä)  bon  bcm  ©omgarten,  ©obefe  bon  Ritten  SBaftert, 
3o^an  be  3Bate,  ^enrid^  gum  6ruce,  (J^^an  ber  Äleur,  ^ol^an 
m  'S)m,  Ärufc  3o^an,  ^aden  |)cunclc  bnb  t^rc  tttec^te, 
^aben  aber  ntd^^  auggerid^tet  —  3.  3f.  1422  fd^idEten  biefelbe 
alfe  ©eliebcr  beg  SReid^ö,  aud^  il^rc  treigölcutc  jegen  bie  |)ugi* 
ten.  -  3.  3-  1424  ben  17.  ®e<)t.  im  gef^ertic^en  Sruber- 
Wege  ^er|og  Slbolffen  bon  Siebe  bnb  ©raffen  ©ererbten 
t)Ott  ber  5IRardf,  l^att  ffa^fer  @igi«munb««,  ©iebrid^en  üon 
äÄoer«  (Srfebifd^offen  bon  ßoln,  ju  einem  ©d^ufel^erren  bber 
Wc  ©tabt  bon  ©ortmmibe  bcrorbnet,  toeil  aber  l^od^:=  bnb 
toulgebad^tcr  (gr^bifd^off  önb  ©raffe  ©cr^rb  gutte  ^ennbc 
toal^ren,  Inletten  bie  Dortmnnbfd^e  an  beßetben  ©Citizen,  gu 
i^rem  großen  ^aäfüfzil  bnb  ©d^aben  bnb  gogen  mitt  für 
©d^tDcrte,  l^olffcn«  bdcgcrcn,  aber  bergicblid^.  SBeil  aud^  t^mh 
^w6c  3eit  l^od^gl.  (grfebifc^off  mitt  ber  ©tabt  (Soßen  SSergtei* 
c^ung^  getroffen,  ift  bnber  anbern  SJertrag^articuIn  ein  6om= 
tJromtffion  gehalten,  baj  fo  ©trcit  gwifd^eit  i^m  bnb  gemelter 


364 

@taW  fütfatten  tpürbc,  \ei^tt  an  icbcr  ©eitlen  brct^  auffgcjcn 
ober  fo  btcfelbc  jin  niäft  einigen  fonbten,  ber  ©tabt  !E)ortmunb 
auffgetcn  tofirbc.  —  3.  Q.  1427  ©ontag^  nadf  s  ©te^^ni, 
nal^men  bic  bon  ©ortmunb  mitt  ©raffen  ©er^arbten  bon  bcr 
aRarfa  ^örbe  ein.  —  Q.  Q.  1431  iatt  fic^  ju  fflralct  itoU 
fd^en  ben  3KarIlfd^en  bnb  SDortmunbfd^en  ein  großer  Untoifl, 
toegen  ein«  SKanß,  fo  bon  biefen  beffate  bafelbft  gefangen 
gel^alten,  gwgetragen,  baf  fie  bier  ©tnnbe  langi^  toibereinanbet 
gefod^ten  bnb  obtooß  jn  bre^en  3Kal^Ien  bom  St^entemeifter  j» 
§örbe  bnb  etlid^en  ber  bornei^mften  Snrgern  bon  3)ortmunbt 
ber  ©treit  gelegt,  l)abtn  gteid^toott  bie  ©ortmunbfc^c  na^cr 
Dortmunb  gefd^idt  bnb  bte  anbere  Surgere  bmb  $ä(ff  angc^ 
ruffen,  aud^  ein  gan^  gel^nlein  erhalten  bnb  at[o  bie  SRarfifd^e 
an  ber  SKengl^e  toeit  bbertroffen.  —  3.  3-  1433  toarb  einer, 
gonrabt  bon  Sangen,  ber  ©tabt  ©ortmunb  geinbt,  ti^ebe  ben 
SBürgern  biet  aSberlaft«,  ber  toarb  feernad^er  i.  3^.  1444  ju 
Sötn  entlaubtet.  —  Qn  gemettem  ^l^ar  afö  §erman  bon 
SSBitten,  ein  SWarfifd^  (Sbetman,  gum  ©tein^aug  auff  ber  5R^ut, 
So^n  ©orftelman  33ürgern  3U  üDortntnnb  gefangen  genol^men, 
geugt  ©raff  ßonrabt  bon  ©ortmunbt  benfetben  toiberumb  ind 
@efendtni§.  SSnb  folgenben  ^l^ar«  joggen  bie  Surgere  mitt 
funffgig  JU  Stoß  bnb  700  gu  ^m%  12  SBageuIeittern  ober  bie 
9l^ur,  riegen  erntetten  ^erman  bon  SBitten  fein  |)au6  jum 
©teinl^aug  niber,  ber^ereten  alle«  bafelbft.  —  3.  3.  1441 
joggen  biefelbe  gteid^fal«  in«  ©ttfft  SWünfter  mit  100  ^ferben 
200  JU  gue|  onb  brenneten  ^ol^an  ^alcn  ju  2Bufff«berge,  fo 
fid^  innen  einen  geinbt  erclert,  fein  |)au§  ait,  toie  auc^ 
@e|)robe. 

Qm  3.  1444  »erben  Sotnifd^e  bnb  ©ortuiunbtfd^e  bcr 
gteblfd^en  geinbe,  jtel^en  auff  fie  auß,  brennen  gu  ^atingcn, 
nel^men  bie  9tid^tere  bon  §agen,  SOBetter  bnb  ©d^toetm  gefangen, 
ran^outtiren  bie,  giel^en  folgen«  in«  8anb  ©ingtafen,  ber* 
branbten  ^^ftfelbe,  ber^eren  aße«  bafetbft,  giei^en  bor  SBIand«^ 
ftein,  berbrennen  onb  bertoflften  alle«  ti>a§  gtoifd^en  Slandfen» 
ftein  bnb  ber  ^e^l^eit  §attneggen  toar,  bebtoingen  SBctter  bnb 
ffllandtenftcin  »iöen  gu  mad^en,  fpoßern  fort  bie  ©d^toger 
ÜRerfd^  bnb  ^eben/,  $)crman  bon  t)entten  Sße^aufung^.    ©ff 


365 

Oculi  gcntett«  !Saf)x9  ncmcn  bfc  »on  ÜDortmunbc  tl^rcn  Oraffen 
In  t^rc  Scfolbung^,  Dcrbrcnnen  SKc^ncll^ufcti  bei  ©oeft  SSff 
s.  (Sgbijl  8(Benbt  jogcn  bie  bon  ©ortmunbe  an^  ober  blc 
jRure,  mit  200  ?ßferben,  600  ju  gueg,  bcr  ©raff  bon  ©ort* 
munbe  toat  ffiranbtmetfter,  nac^  ©d^toelm  bnb  »on  bar  nad^ 
§agen,  tl^ebcn  offnan^px^äfUäf^n  großen  ©d^aben,  braubtc  atfo 
fort  gmebe,  ^tWmdiim^,  ®ebcrn  »nb  ^erbide,  tote  tmglcid^en 
fierrftoetter.  @^  toorben  bol^mate  binnen  X>ortninnb  belofligt 
1400  ^ferbe.  ©ontag«  mdf  3Wartini  giengc'n  50  au6  >Dort* 
mitnb,  branbten  ju  f)crbi(ie  toag  gebUeben  mar.  5Do  i)erf|)er* 
reten  bie  Süoifci^en  onb  SWarlifd^en  ben  ©ortmunbfd^en  i^ren 
$ag  bnb  commealum  fo  oiel  fie  lonbten.  Qn  biefem  S^rubbel, 
toenn  bie  ÜDortmunbfc^e  i^ren  geinben  jn  §agen,  ffläetter  jc. 
fein  Äorn  berlanfft,  i^etten  fie  berfd^mad^ten  mügen  ©ontag« 
für  5Karia  ©ebul^rt  joggen  bie  *Dortmnnbfd^e  auß,  oerbranbten 
oüe^  toaß  gtt)ifd^en  Stonlenfteln  bnb  ^attneggen  anffgebott>et 
toar,  tiefen  nid^fe  ol^nberboroen,  befd^uffen  Softe«  ^aug,  ba§ 
er  ranfeouniren  mufte. 

^m  Q^ax  1448  atß  bie  Dortmunbfd^e  burd^  atbfag«* 
brieffc  ben  ©tebten  ^amme,  Unna,  Samen  bnb  ^^fernto^n  ben 
grieben  auffgefünbigt,  fein  fie  aufgefallen  bnb  ©eorgen  bon 
SBo^nd  fein  |)an§  nibergerigen  bnb  berbranbt.  !Die  Maxti^dft 
^ben  fold^«  nid^t  bngerod^en  (aßen,  fonbern  fic^  gufammen 
gct^an  onb  obtooü  ber  SBurgermeifter  gn  !Dortmnnbt,  bon  ber 
©tabt  t^rennben  ein  ?(oifationfc^reiben  belommen,  ^att  er  boc^ 
boBetbigc  ein  5Rad^t  bber  onberlefen  be^  fid^  bel^aften.  ^^nmit* 
tclß  l^aben  "tie  9Karfefd^e  etlid^en  Dortmunbfd^en  ä(d(erlentcn, 
fie  augjulodten,  bie  ^ferbe  anßgef|)annen,  barauff  biete  ©etoaff^» 
nete  außgefaöen.  Stß  fie  aber  Utf  ber  ^orbcr  |)edfen,  be^ 
Älbindfl^offen  fommcn,  fein  bie  äRarfefd^e  l^erfürgetauffen,  l^aben 
bie  35ortmunbfd^e  bmbgeben,  t^eife  ertoorgct,  tl^eil«  in  bie 
benad^burte  ©tebe  gefendflid^  toeggefül^rt  bnb  ingejoggen,  anäf 
ein  ^annier  ober  ijcl^nlein,  fo  nod^  ju  Unna  in  ber  Äird^en 
gu  feigen,  genommen.  Die  ©efangene  l^abcn  große  Sianfeoun 
geben  müjicn. 

3fm  Qi)ax  1455  ift  ben  ©ortmnnbfd^en  bon  ben  SIei>i:i 
\äfer\  i>nb  SRarfefd^en  bcr  ^aS  bnb  commealus  oerfj>erret  bnb 


366 

Dolgenfe  t.  Q.  1457  f)aü  ®obeI  Stacht  ein  ättifd^Iag^  auff 
I)ortmunb  <)ractigttct  Dnb  ble  @c^lü|cl  i)on  bet  netoen  Pforten 
(aI6  er  bcn  ^fortcncr  feinen  gutten  fjreunbte  Sier  g«  l^aten 
anffgefcen)  in  ©ad^  abgebrudt  bnb  gu  $orbe  mad^en  la^en. 
^ft  aber  burd^  Dffenbal^rungl^  ^ol^anfen  Äetdl^orbc,  35ort= 
munbfd^en  §tftortenf(^retbern  »nb  SR^ab^öettoanbten ,  batüber 
ergrieffcn  bnb  anff  jagl^  s.  Clemeniis  auff  ein  Äarren  mit 
j)ie(  ©d^Iüßelen  bmb  ben  ^alß  gefegt  bnb  l^eruntB  auffö 
SKardt  gefü^ret  »nb  il^m  tefeßd^  bat  C^ciubt  abgefc^tagen. 
anmaßen  and^  nod^  aüe  3^^ar  auff  2iag^  s.  Andre®  bifeclben 
©ebed^tnüt  gel^alten  »nb  mitt  SDandffagungl^  @ott  almec^tig 
tmb  fernere  SSefd^üfeung  angeruffen  toirbt. 

Anno  1466  n)ie  öon  jtoe^cn  ißubcn  ©d^Iegcret;  angc^ 
rid^tet,  ift  abermal^te  auff  bem  SSrateter  ^l^armarft  gtt)tfd(^cn 
ben  5WarIefd^ett  bnb  ©ortmunbfd^en  ^in  (gnH)Srung  entftanben, 
toeld^er  t>m  bem  ©raffen  »nb  §errn  »on  ©ortmunbt,  nod^ 
^örbifdj^en  ?(mbtman  nic^t  l^att  bet^gelagt  »erben  Knnen ;  fon^ 
bern  e^  ^abcn  bie  3Warfefd^c  bie  ©todfen  gefd^tagen  bnb  ^en 
Dortmunbfc^en  Äürfeenern  ober  ^el|ern  (ban  fold^«  bie  ^rin^ 
ci^al  Äauffmanfd^afft  alba  ift)  il^re  $clfe  genommen,  bod^  au6 
SBef^cI  il^rer  Obrigteit  nad^mal^te  toiber  geben,  golgen^  i.  Q. 
1468  ift  aüe  3Snetnigfcit  gtoifd^en  |)crfeogen  Qo^an  bon  Qteu, 
©raffen  bon  ber  äWardf  jc.  »nb  ber  ©tabt  ©ortmunb  auffge^^ 
i^aben,  toeld^er  SSertragi^  i.  3.  1481  erneuert  loorben. 

Qm  Qfiax  1475  fd^idttcn  bie  ^ortmuubfd^e  afö  »eic^ö^^ 
gelittere  42  gu  9to6  in  bie  Setcgerunge  öor  5ßute,  toieiDoIl 
Sernl^arb  §er(jog]^  in  feiner  eifafeifd^er  S^ronif)  im  gleiten 
95ud^  am  62  ßa))itul  biefelbe  önber  anbere  abfiftirenbe  ©tette 
gtt  fe^en  bubertagcn.  —  3f.  3.  1485  auff  s.  ©aöi  lomen  gu 
©ortmunbt  ^ol^amie«  ber  gtoeite  mit  ^ma^mzn  ber  SBarm* 
l^er^ige,  ^erfeog  gu  Sleije  jc*  ©raff  ^enrid^  bon  ©d^toarfeen* 
burg]^  SBifd^off  gu  5Wilnfter  bnb  ^erfeog^  Sßil^elm  öon  bem 
83erge,  rid^teten  netoe  SScrtrege  t>n\>  aSftnbnüS^n  auff,  trieben 
aud^  aÖerleV  grcubcnf<>iet  t)ttb  2urnier,  breJj  S^agc  laugl^.  — 
3.  3.  1488  gugen  bie  !J)ortmunbfd^en  mit  tapfer  gribrid^en 
in  glanbern  alg  er  SSrugl  bclegerte,  il^r  Suntor  gu  crl^attcn. 
3.  3.  1497  ift  al^ie  ein  bürgerlid^r  treig  cutftanben,  aber 


3fi7 

t>om  (Si^urfürftcn  ju  6öüen  ^txmannc,  ta^fctl.  eommfffarlo 
beigelegt  tporben. 

Sm  3.  1506  itad^  Slbftcrben  3fo^an  ©tcden,  bcfe  festen 
©raffen  ju  J)ortmttnbt,  l^abcn  feine  greunbc  bnb  SBtttib,  (^cl^ 
t^artna  bon  Sinbcnl^orft,  bie  ^albfd^etb  ber  ©rafffd^afft  an 
[löf  gu  l^alten  getrad^tet  bnb  bcg^alben  ntttt  ber  ©tabt  geinbt* 
fd^afft  gemad^et.  I)te6cn  fein  and^  etltdj>e  geringer  @tanb« 
^erfonen  anff  il^r  gbentur  bt^gef))rungen  bnb  bie  ©tabt  in 
Sranbt  ju  fted^en  entfd^togen  getoefen.  SSnter  tpeld^en  ein, 
^ol^an  Sgimmcrman  genanbt,  gn  einer  SBittiben  be^  s.  $etri 
^farlird^en  ein  SQScrbt  entfalten,  ba§  er  »oö  etlid^e  n)üfte, 
toeld^e  bmb  fünff  ©oftgib.  SBedten  in  bie  ©tabt  legen  foften, 
baranff  er,  in  SRangel  Sürgfd^afften  in«  ®efendfnt§  gen^orffcn 
bnb  fre^  bel^anb,  ba§  er  ein  fotd^er  »el^re,  an^gemad^et  üon 
^ttman  Dnbenetter  bnb  Engelbert  ©rebefen  gu  ßaftorff.  tnr^ 
barnad^  ift  and^  gemefter  ©nbenetter  in  bie  ©tabt  fommen 
önb  gefendflid^  ingejoggen,  ©n  anber  aber,  SSernbt  Sierfette 
9«nanb,  toeld^er  gn  Stibeninnen  ein  S^ambnrin  ober  Sirnmmen^ 
fd^Ieger  bor  bnfer  tieben  Sratoen  ©Üb,  fo  afba  bere^ret  toarb, 
getoefen,  ift  bont  3)roften  bon  SOSerne,  anff  Slnclag]^  ber  bon 
3)ortninnb,  gefcndEIid^  ange(;aften  bnb  in  Set^toefen  etlid^er  an§ 
aKittel  beg  JR^ab«  mit  geioer  berbranbt  toorben;  babon  and^ 
ein  toolad^tb.  Sii^abt  ein  SSrt^eitebrieff  erl^aften,  ß«  toar  and^ 
einer,  ^fol^an  bon  SRe^erid^  genanbt,  an  ber  ©tabt  Pforten 
lommen,  toelc^er  al^  nid^t  Ingelafen,  el^rn  rürige  SD^orbt  anff 
ein  toolad^tb.  Sll^aebt  anggegofeen,  barüber  and^  angegriffen 
bnb  al§  balb  SBaffen  bber  ben  ©nbcnetter  gernffen,  toeld^er 
aud^  neben  nod^  gtoe^  anbern,  3fö^8cn  bon  ©oeft  bnb  Qi>f)an 
bon  @ten  genanbt,  anff  fein  eigen  Sefl^enbtnife,  in  iße^toefen 
bietet  benad^bnrten  ?lmbtleuten  bnb  ©roften,  mitt  gemr  ber^ 
branbt  ißatb  l^irnac^  ift  ber  ©nbenetter  auff  fein  boll^arblg 
ffleli^cnbniß  (anßgenommen  bafe  er,  bon  ßat^arinen  bon  8inben== 
l^orft  barg»  gelanfft  feie,  berleud^enct)  nad^  biet  iöitten«  bnb 
f^tel^en«,  mit  bem  ©d^toert  l^ingcrid^tet,  ber  ßeid^nani  begraben 
bnb  bafe  §anbt  anff  ein  SRabt  gefegt.  3taäf  biefem  ift  borgir. 
©rebefen  gn  SBefell  angeclagt  bnb  bnangefe^en,  bag  er  fein 
bermeinte«  ®eteibe   gerübmet,    im    baß  ^anbt  abgefd^tagen. 


368 

^t%Udf  ift  aud^  ^l^an  Ziimmttman,  xoddftt  anäf  tn  feine 
^erberg]^  gu  Soberid^  gunten  getagt  m\>  ba^  ®ot(>ff  ange* 
jünbet  l^tte,  ^tngerid^tct  toorben.  ©lefcr  grrettungl^  l^after 
töirb  nod^  aöe  ^l^ar,  im  Stugufto,  ©ontag  barnad^,  toan  e« 
3U  83rafel  ift  3Kardt  getoefcn,  SDandfagungl^  gehalten. 

3m  3f^ar  1512  faraen  belbc  dürften  $er|og]^  ^entid^ 
Wt>  ßrtd^  Don  SSraunfd^toeig^  atl^ie  mit  700  ju  JRog  t>nb 
1200  gu  5ue6,  betn  600  ^fcrbe  ttigelaten.  ©u^e  goggeu  gu 
^er^ogl^  ®eorgl^  gu  ©aci^fen  in  grei^Ianbt  jegcn  ®raff  ©garbten 
tm  Oftfrteglanbt.  -  3f.  Q.  1518  ift  gtoifd^en  ben  ©eifttid^en 
Dnb  ber  @tabt  SDcrtmunbt  ein  S^^^^P^^'^^  getoefcn,  barüber 
cud^  ein  toolad^tb.  W}att  ein  S^^^^^H^  ^  S3an  getl^an,  and^ 
<Sd^ti>er  ©if^)in(J  il^r  geinbt  Sorben,  jnnen  grogen  ©d^aben 
mit  SRauben  »nb  33rennen  gctl^on,  bargu  er  Diel  ©üben  gebrandet, 
toetd^e  aße,  tote  anä)  er  felbft  i,  3f-  1528  gn  Unna,  ^örbe, 
SRünfter  bnb  anbern  Ol^rtern  ^ingetid^tet  -  Q.  Q.  1534 
l^aben  bie  33urger  bie  Slrmbruft  Derlaßen  bnb  i^albe  ^alcn 
gefprt,  —  SSmb  bnße  ^zit  l^atte  bie  @tabt  einen  geinbt  %n» 
tl^oniu^  ®t^^)ct  gcnanbt,  toetd^er  aud^  bie  fflurger  offtma^Ö 
beranbete,  ift  aber  i.  Q.  1538  gn  Ütel^em  cum  complicibus 
angrieffen  bnb  ^ingerid^tet 

^m  Q^ax  1541  ift  gtoifd^en  bem  ©roften  Don  Cünen 
unb  ben  *Dortmunbfd^en  ein  ©treit  toegen  ber  Limiten  ent* 
ftanben,  toeil  bie  Don  "Oortmnnb  gu  JBrafet  bie  ^znm  Dmbge* 
rißen  Dnb  Si^ntgeb.  ^roften  gefangen  genommen.  —  3-  Qi)at 
1543  l^aben  bie  Dom  §am  ben  Dortmunbfd^en  bre^  SBSagen 
mitt  «ngelen  entf^ürt  —  3-  Q.  1547  off  Reuigen  Drei  Äönig^ 
lamen  bnrd^  bie  ©rafffdj^afft  Dnb  SSeft  SRcIelindf^aufen  3000 
©olbaten  Dnb  nai^men  bie  Söubbenborgl^  in  Dnb  goggcn  Dmmer 
fort.  —  3f.  3.  1567  ^att  C^ß^fe^g^  SBit^elm  mitt  ber  ©tabt 
üDortmunbt  freunbtid^  Dnb  frieblidjf  Derglid^en  Dnb  fein  aße 
^ptnnt  Dnb  ^rrnngen  beigelegt  —  Q.  Q.  1578  ift  ©eorgl^ 
Don  $abbel  beftelter  3fo^an  Safimir  ^fatfegraffcn  Obrifter, 
mit  800  ^ferben  onber  bem  ©attel  Dnb  für  ben  3Bagen«  ic. 
in  SDortmnnb  lommen  ben  10  Qniii  Dnb  bar  in  big  off  ben 
16  Xaoft  fettigen  ÜÄonaft  Derbtteben  Dnb  ob  er  ben  3^^  «i^* 
jal^ten  tooQen,  ift  er  genoetigt,  Stilen  gu  mad^en.  Sauger  l^att 


369 

bcn  19.  s^föfltc«  SWonafe  aSormittagl^  jtoifi^cn  JRattngcit  önb 
@§ctt  Bc^  bie  800  l^ij^antfd^er  ©olbaten  gu  guc§  jertrcnnet, 
fo  in  bic  SSefa^ungl^  gu  !Dci)cnter  getagt  fottcn  »erben  »nb 
fein  otba  be^  300  tob  biteben.  (£r  aber  gogl^  fort  ben  ©tabten 
öon  ^oßanbt  gu. 

3?m  3f^r  1586  ba  SKartin  ©d^endc  ben  27  gebrnartj 
ajerl  übertoelttgt  »nb  ingenommen  l^atte  (f.  oben  ®.  82),  Dotgete 
la  Barlotte  big  gu  Sütfenbortmunb  mit  einem  großen  Slnga^t 
^if](>anifd^en  treig^öolgfe,  branbten  ben  Äird^tl^nrm  gn  Sütfen:« 
bortmunb  ab  »nb  ben  ablid^en  @ig  JRubbingl^aufen  2C.  lamen 
öielmal^te  gn  2)ortmnnb  i)nb  l^aleten  i^re  ^roöianbe  tc.  — 
3;  3.  1598  ben  7.  ©ecembri«,  toie  bie  l^i^jjanifd^e  treig^Ieute 
önternt  SSelt^Obriften,  9lbmiranten  äWenboga  be  2trragon,  in 
ben  benad^burten  ©tebten  i^r  Duartier  gnm  Winterlager  anff«* 
gefd^tagen,  ^att  anä)  ein  Obrifter  ßapitain,  Sonife  be  SSittar, 
fettigen  (Sinb^  l^attcn  an  bie  üon  SDortmunb  gcfd^rieben,  toeld^e 
jm  aUx  fold^^  ate  ©elittere  beß  $Reid^ö  abgefd^Iagen  bnb  ben 
21  ©egembri«  ein  g^eulein  ©otbaten  önterm  Obriften  »nb  g^en* 
rid^en,  ben  geflrengl^  tDoßebel  mt  »eften  §arbenbergen  Stallt 
öon  ^olftein  gum  ©tein^aufe  önb  ßüerl^arten  öon  ^^elJgen 
<Boiin  üon  ?lme!e  angenommen,  auäf  bie  ©efd^üfe  anff  bic 
SSeften  gef^ürt.  ©raben  t)nb  SRatoren  tjerbeßert  önb  gnr  T)t^ 
fenfion  J)nb  3^egenme^r  gnbereitet.  "Den  8.  ^önnarij  a,  1599 
iiatt  ©l^renglr.  Dbrifter  ben  Surgern  o^ntoigenb,  üieüeic^t  bie* 
fetten  anguf^üren  J)nb  gu  üben,  in  ber  ^aäft  mit  Slbtagnng 
beg  ©efd^üfeeö  ein  J)ermeinfe  Slßarm  angerichtet«  ®en  8.  3Kartiji 
aber  ^att  berfettige  fein  ^Regiment  übergeben  ünb  ben  ©otbaten 
il^ren  Sl^bt  Derlaßen  önb  toie  er  in  fein  Sogement  in  ben 
Drad^en  giel^enb,  gegen  ben  3lbenb  be^  befe^ter  SBad^t  bie 
frommen  fd;tagen  tagen,  fe^n  bie  93urger  gngef^aren,  i^m 
abgenommen  tonb  gimtid^  benfetten  mit  ©d^tegen  gngebedt  tonb 
g^rngln.  gl^enrid^  in  bie  §anb  öertonnbet,  bag,  fo  e«  nid^t 
bnrd^  fnrfid^tige  |)erren  geftißet,  gu  großem  aSnl^eil  l^ette 
gereid^en  fönnen. 

3m  Q^ax  1600  ben  9.  5Roüember  toie  bie  aWarfefc^c 
gmjol^r  ben  7.  Octobriö  bie  ©d^anfee  am  SSeringenl^offc  inge* 
nommen,  fo  bie  ©ortmunbfc^e  anff  i^rem  ©runb  »nb  ^oben 

24 


370 

jtt  Itggen  Dcrtl^cbigten,  [ein  ctltd^c  gctoaffnctc  ©ütgcr,  in  SSRtu 
nung]^  blcfelb  nicberjureigcn ,  gegen  bic  5Wad^t  auggcjcggen, 
»ie  aber  »mbtrenbt  gel^n  ©olbaten  barin  genjefen  bnb  ftd^ 
bapffer  bafcgen  gefeftt,  fein  fic  bmb  äKorgen^  We,  bnbcr^ 
rid^ter  ©ad^en  toiber  in  bie  ©tabt  fommen  bnb  an  t^rcr  ®ct* 
t^en  jttje^,  ber  äKarlefd^en  aber  ein  tob  Mieten,  g«  ift  aber 
folgen^  bte  ©c^anfee,  ang  93cfeüig  fürftl.  Slebifd^en  bnb  5Karcfe* 
fd^cn  ^errn  SR^atten  nibergerifeen ,  ^aben  aber  auff  fa^fcrUcJ^c 
SDianbate  aüe«  reftitmren  mügen.  —  3.  Q.  1616  ben  6.  SlpriK« 
ift  ©raff  ^mxid)  bon  beut  Serge  be^  ©ortmnnb  l^er  gcgoggcn 
mit  elff  Sont^)agene^en  gu  $fcrbe  bnb  ol^ngefl^er  7OOO  ju  gucfe, 
eroberte  ben  8  JEagl^  felbigen  SWonafe  bie  bl^ralte  ©tabt  ©ocft 
bnb  ben  fotgcnbcn  JEag^  bie  8i|)ftabt;  l^att  biefelbige  befeftt. 
NuIIa  Salus  bello,  pacem  te  poscimus  omnes. 

^ü^  nenn  bnb  jtuan^tgfte  SQ^itnl 

aSon  ablid^en  fo  tooU  berftorbenen  at^  njod^ 

lebenben  ?ßatrigicn  bicfer  ©tabt,  fambt  il^ren 

Söaffen. 

e«  fein  ^iefelbft  öon  grbatonng^  ber  ©tabt  an,  big  auff 

JegentDnrtige  3^i^  ^ß^  3^^^  ablid^e  Oefd^Ied^ter  gewefen,  toie 

fold^«  3«?^önne«  ©ebaftianu«  JRei^tl^eru«  Spirensis  mit  nad^i^ 

folgenben  35erfen  begenget: 

Carulus  hos  Caesar  dignus  cognomine  magni 

Magni  sestimabat  aulicos: 
Nam  dextra  prompt!,  sie  ni  fera  bella  ruebant 

Cunctis  ut  incuterent  metum. 
Quin  et  consiliis  res  magnas  saepe  gerebant, 

Sago  togseque  aptissimi. 
Horum  Saxoniam  Caesar  virtute  subegit, 

Victamque  rexil  legibus 
Cumque  rebellandi  faceret  gens  barbara  finem, 

Christi  professa  jam  fidem. 
Westvaliam  multis  ornavit  moenibus  almam 

Gentis  misertus  Carulus. 
Auspiciis  hujus  turrita  Tremonia  tandem 
Hoc  orbe  sustulit  caput. 


371 

Qux  quia  rotnanis   urbs  paret  legibus,  atque 
Glebae  feracis  est  potens, 

Csßsar  eam  charis  habitandam  civibus  urbem 
Concessit  cgros  dividens. 
@o  fd^rcibt  anäf  ©tffrib«^  Dom  ©tctn,  ^aitn  Uif  ffa^fcr 
8ttbn>tg  bc§  jtDcttcn  S^it  gubolffu«  üon  bcr  ^i}nx,  ^enrtcu« 
bc  (Eampo,  ßrnft  ©tecfe  fcc^  ber  ffird^cn  s.  Sencblcti  il^rc 
SBol^nungl^  gel^abt;  auc^  fd^rcibt  8ambcttu6  bon  JÖtdebe,  bag 
6c^  Sebjeiten  Äa^fer  ^enrtd^«  be§  blertcn  an  btcfem  O^rt 
ßcute  gctool^nct,  toetd^c  fic^  für  cble  atömcrö  gehalten.  @o 
i^abett  avicif,  n)te  fd^on  bor^^in  gefagt  a,  1021  bte  bon  JRanben* 
ral^bc,  ©df^tDan^fcoHcn,  '©oBBc,  9ll^ur  2c.  all^ic  bnfer  lieBcn 
grotücn  6a))ctte  funblrt.  SBoücn  aber  ol^n  toeitcr  95crrebc 
aöc  [old^c  ©efd^tcd^tcr,  erftlid^  itrarn  bie  abgcflorbcnc,  barnad^ 
ni>ä)  tcbcnbc,  fo  btel  \o\fx  bctn  an^  attett  5Konumenten  »nb 
S)ocuntentett  auäf  alten  ©lafcfenfterit  ic*  l^aBen  lönnen,  nad^ 
Orbnung]^  be§  "älp^aU^,  bamtt  cö  niemanbtcn  bc§  33ortrtfe 
haften  :|5räj[ubtcfrlid^,  fambt  il^ren  ©äffen  ^')  nad^etnanber  bor* 
jeigen* 

Abbas,  1275.  —  de  Adene,  1276.  —  de  Aken,  1230. 
Albus,  1287,  1289  —  9(tbtnd(^offen ,  1360.  —  Stnnnentroft, 
1379.  —  «tnbemen,  1231.  —  «i^etcrbedfe,  1302.  —  «fferbe, 
1398.  —  Apriarea,  1271.  —  «ffetett,  1399.  —  de  Atrio, 
1230.  ~  »alfe,  1244,  1258.  —  »crcf^offcn,  1244.  —  Serge, 
1302,  1463.  —  aSerindt^offen,  1278.  —  »eriburg,  1418.  — 
»cfe,  1387.  —  «erftrate,  1344.  —  Ser^toort,  1292.  - 
39e^e,  1230.  ~  «olftoenge,  1310.  —  ©rafen,  1271.  — 
Sralotoe,  1278.  —  »rafete,  1253.  iBranbenbnrg,  1379. 
Srenfd^cbe,  1302.  —  »ofc^art,  1340.  —  iBrünindf^anfen, 
1230.  —  »nid^elnt,  1275.  —  «nnftrol?,  1399.  —  93nrd^art, 
1480.  —  SSnfd^,  1522.  —  Calvus  1268,  1287.  —de  Campo, 
1244.  —  Clericus  1244.  —  de  Coestfelde,  1287.  —  Sradtotoe, 
1310.  —  6rtfl>tn,  1230.  —  de  Dattelen,  1268,  1278.  — 
Dives,  1275.  —  ©obbe,  1230.  —  de  domo  lapidea,  1287. 
©orftetman,  1427.  —  Dnifer,  1344.  —  ©uifter,   1479.  — 

33)  ^er  2öa^)>cu  flnb  nuv  äiigerjl  toentge,  im  ^anjcn  8  auö  alten 
5o(3f(^ttittcR  cingeffebt. 

24* 


372 

ecf^olt,  1379.  —  etene,  1244.  —  QUpe,  1275.  —  (Si>f(^ebe, 
1310.  ~  de  Ergeste,  1278.  —  Fanlasma,  1239.  —  Forfex, 
©eiferen,  1275.  —  grlbac^,  1244.  —  ^agen,  1287.  —  ^aft, 
1253.  —  §ane,  1523.  —  §amer,  1399.  —  ^eberiiMf^ufen, 
1344.  —  .^eßene,  1244.  —  ^cnftcnfcerg,  1340.  —  §erre!e, 
1239.  —  »Ott  ^ttten,  1344.  —  be  §otteIotten,  1244.  — 
§oöeIe,  1310.  —  fictjencr,  1310.  —  .^ttnele,  1278.  —  ^tt= 
nette,  1301.  —  ^unnetter,  1271.  —  §u(fd^ebe,  1398.  — 
§«fctt,  1344.  —  In  occidente  —  in  Oriente,  1253.  —  Q\pt<= 
atidtobe,  1278,  1301.  —  Juvenis,  1244.  —  Satt,  1304.  — 
temttrf^ufen,  1239.  —  Äettind^oufett  —  Äe^fer,  1230,  1239. 
meppittd,  1310.  —  Äcntd^,  1301.  —  Äraletoogen,  1239.  - 
Äradotoe,  1268.  —  Ävufe,  1230.  —  Äüden,  1395.  — 
Äüdeletjeitt,  1344.  —  Äurlore,  1379.  —  Sattge,  1239,  8ettt< 
fcerg,  1400.  —  SoBbefe,  1544.  -  be  g^nben^orft,  1310.  — 
8ünen,  1230.  —  Süitbe,  1310.  —  güiifd^ebe,  1301.  —  g^titte— 
de  Macellis,  1244.  —  de  Manso,  1278  —  be  2»eiigebe, 
1230.  —  be  aKettebe,  1244.  —  be  aWettbette,  1287.  —  ÜRet» 
ler-^off,  1253.  —  üKe^enberg,  1340.  —  mm,  1389.  - 
monidf,  1310.  —  SKüermon,  1310.  —  5Wubbe|)etttttnd,  1344. 
Niger,  1230.  —  In  Occidente,  1239.  —  Odendail,  1289.— 
In  Oriente,  1253.  —  Oöentterg,  1344.  —  Palas,  1271.  — 
Palatium,  1271.  —  «ßa<>e,  1292.  —  «ßottuit,  1271.  —  W' 
30be,  1403.  —  de  Pede,  1289.  —  ^oe})tncf^auff,  1421.  — 
^tater,  1376.  —  ^lettenBerg,  1609.  —  de  Pole,  1271.  — 
de  Ponte,  1230,  1292.  —  Prope  fossam,  1268.  —  grünte, 
1396.  —  ^ütte,  1239.  —  WK  1271.  —  SRabeöand,  1230. 
atattbenrob  —  JRebtttctMeii  /  1271.  —  9JenteIeit,  1401.  — 
atibber,  1230.  —  »Menkde,  1344.  —  $RtIe,  1289.— 9Iogge- 
aiobe,  1289.  —  9iotert,  1305.  —  JRumetttge,  1269.  —  @o= 
letnan,  1239.  —  ©aftrutitp,  1383.  —  Sanctus  vir,  1278.  — 
©affutn,  1340.  —  de  Salicibus,  1230.  —  ©d^ap^ufen,  1484. 
©d^eibtttgett,  1476.  —  ©d^ibe,  1379.  —  ©d^otieioeber,  1271. 
©c^ulo,  1278.  —  ©(^uftete,  1310.  —  ©«»erbitc^,  1230.  — 
©ttteüttd,  1287.  —  ©mlt^ufen,  1301.  —  ©tetn^uiff,  1289. 
©tael,  1610.  —  ©tattgc»)oIe,  1244.  -  ©toloitid^,  1292.  — 
©tottinrf,  1301.  —  Stella,  1244.  —  ©d^tt)on«ieI— ©d^lDorte— 


373 

^ptdman,  1253.  —  @^)cfc,  1338.  —  de  Susato,  1287.  — 
©uberman,  1230.  —  STafd^e,  1376.  —  Teleonearius ,  1244. 
de  Treinonia,  1287.  —  Verneren,  1356.  —  üncus,  ^aU, 
1253.  —  Unna,  1391.  —  aSarfujn,  1540.  —  SBale,  1344. 
de  Werdene,  1239.  —  SBeffkrc,  1379.  —  ffiifebe,  1230.— 
SBidebe,  1338,  1344.  —  äöitbrcc^tind^aufcn,  1302.  —  ®i* 
meüttd,  1310,  bon  bem  SBinfel,  1344.  -  SBtntct,  1289.  — 
de  Wipperforde,  1289.  —  SBifc,  1289.  —  aSiftrate,  1230. 
Ybonis,  1230. 

9Jon  ben  ncd;  Icbenbcn  ^atrttien=^®efci^tcc^tcvn, 

fo  il^rcn  ^Bl^rf^^rung  mel^rtl^eiU  öon  ben 

atlercltiftcu  ©efc^Ied^tern  l^erbringen. 

ß«  ifobtn  btefe  Patrilij  nod^  i^re  ©efclfdbafft  ^nb  i^r^ 

Ii6f9  ein  ablid^c  3"fÄntmcn!unfft  bnb  3Äa^fäctt  auff  bcm  5Rid^t* 

l^aufc,  toeld^c  fic  ba§  ßloet^ßgen  nennen  i)ttb  geltet  ^te  nid^t 

ju,  ipte  an  etltd^en  anbern  D^rtern,  ba§  biefelben,  fo  nnr 

@ntt  bnb  5Dint  l^aben,   aud^   in   abelmeßigen  Äleibern  l^erin 

pranget  bnb  bod^  gering^  ©efd^Ied^t^  fet^n,  für  cbet  gel^alten 

»nb  in  biefer  ©efetfd^afft  anffgenomnten  werben  lönnen.  33er«* 

»ort  —  &cppmd  —  ^ane  —  ^arbenrl^ab  —   §obet  — 

^oe}>incf]^auff  —  ^lettenbergl^   —    @tt)artc  —  SSarffum  — • 

Sßicfebe.  »*) 

2)ag  ein  Httb  bteigigfte  So^iitttl 

SSon  getSrten  Senten  bnb  Ingenijs  biefer  ©tabt. 
2)iefe  ©tabt  ^att  and^  an  gelarten  geuten  niel^ntate 
9)iangel  gel^abt.  3«fonber^eit  aber  l^att  baß  Studium  histo- 
ricum  al^ie  einen  reid^en  SBad^^tl^nnib  befommen.  3n  maßen 
Don  etü^en  l^unbert  3^aren  \iäf  ieberjeit  ßeute  gefunben, 
tDcId^e  berfetben  bnb  ber  benad^burter  Ol^rter  ©efd^id^t  fleißig 
ftiiffS^i^i^tt^t*  3^  3^^^  855  ^att  obgemefter  ©ifribu«  bom 
©teine,  biefer  ©tabt  Acta,  biß  auff  fein  ßinbe  befd^rieben, 


^)    (S9  fin^  für  fle  9Bapptn\foti\äfn\ttt,  aber  mit  leeren  ©drüben 
eingtHeBt. 


374 

l^att  ati  biefem  O^rt  bte  8eutc  jwm  dfxi^Üidftn  Öelauieu 
belferen  l^clffcti.  —  Diefcm  ift  flcfolget  937  Tydemunnus  ab 
Hagen,  canonicos  ad  s.  P^inlhaleonein  üttb  StectoT  ber  ßird^en 
s.  ©cnebicti  für  ber  Often))forten.  —  SDarnad^  ift  forntnen 
Satnkrtud  bon  SSidebe,  canonicus  ad  s.  Paothaleonem,  lebte 
i.  3.  1056  bnb  bcmfettcn  einer  gcnanbt  granco  nati^gefolget.  — 
^aäf  im  fam  ^eijbenricuö  be  ftoeme,  fo  gctcBt  1180-  —  got== 
genfe  Theodoricus  de  Monte  t.  3.  1249.  —  SQSeiter«  f^er«' 
mannu«  9iector  ber  ßajjeüen  s.  Senebicti.  —  3^^m  fotgete 
Bertramus  ab  Hagen  ber  geftorben  ift  i.  Q.  1364.  —  I)eau 
ift  gefolget  fein  SSetter  Tydemannus  ab  Hagen  1375.  — 3la(l^ 
biefem  ift  fommen  Henricus  de  Broke,  ift  geftorjen  1399  — 
mäf  »eld^em  3«>^<^nttee  terdl^orbe  ein  9i^ab(j]^err  biefcr  ©tabt^ 
fein  S^ronicon  angefangen  bnb  anff«  3^t  1466  gefprt.  — 
3m  ^^ax  1414  oi^ngef^er,  l^att  33rnber  (Jfol^anue^  Sliberl^off 
obgle.  ©d^rifftc  k^einanber  gefnd^t  bnb  ermeitert  Slnd^  l^att 
i.  3.  1451  ein  toolac^tbar  SR^abt  fetbft,  alß  fonbertic^e  ber 
^iftorien  M®cenales,  il^r  ganfe  Archivuin  bnrd^fnd^en,  alte 
^rlbitegien  bnb  Stntiqniteten  burd^fel^en  bnb  bnrd^  3<>^Ättnem 
Äerdfl^orben,  ein  Sl^ronicon  berfaßen  tagen,  toetd^er  attc  ®c^ 
W^tf  3^it  f^in^^  geben«  fleißig  befd^rieben.  —  ^nv  felben 
3eit  ^tt  gelebt  Sieinolbt  ©orftelman,  tocld^er  aud^  gar  fCetfeig 
öom  gf^ar  1400  biß  1490  gefd^rieben.  —  ©arnad^  ^att  dit- 
nofenö  ÄerdE^orbe  0.  Q.  1490  biß  inö  Q.  1519  atte«  fleißig 
continmrt.  —  Qm  3f.  1553  ftarb  J)icberid^  SBeftl^off  ©eric^t- 
fd^reiber  ^iefelbft,  toetd^er  anüf  feiner  3eit  gebendfmftrbige 
©ad^en  anffgefd^rieben.  —  ®o  ^tt  aud^  ber  ebel  bnb  ebrnbeft 
6af^>ar  ©d^marfe,  fo  nod^  bnlangft  mit  Slobe  abgangcn,  ein 
fonberlid^er  ber  Slntiqnitet  bnb  ^iftorien,  ja  aüer  gacnitetcn 
giebl^aber,  ioie  feine  l^erlid^e  bibliotheca,  fo  er  nad^gela§en, 
anggetoiefen  bnb  bon  Hamelmanno  lib.  2«  art«  Dortmunde  de 
familijs  emorluis  gernmbt  »irbt,  toat  ju  feiner  3eit  fid^  jnge^ 
tragen,  fleißig  anffgefd^rieben,  aug  toel^en,  toie  and^  anbern  atten, 
»t^r  ban  bnfere  jegcntonrtige  SSefd^reibung)^  gejoggen,  voit  bie 
»berpgigleit  ber  aRaterien  genugfam  angreifet,  ol^ne  bag  tt>ir 
nod^  aug  alten  SWonnmenten  tc.  l^ingngeti^an  l^aben.  SSnb  toei^r 
in  ttjnnbfd^cn,  bag  in  aßen  8anb  bnb  ©tetten,  fotl^an^  8e«te 


875 

ftc^  gcfunbcn  Mt>  nid^t  foöict  l^crlid^cr  ©ad^cn  in  ctoigl^  aScrge^ 
gcftettet  toel^ren. 

Steten  biefem  Ratten«  andfy  etliche  barfür,  bap  ber  (£r* 
finbcr  bcg  gretoltc^^en  Süd^fcn^^^ufecr«,  fo  u  0-  1380  nad> 
«a»  aRctnung^  fott  gctcbt  ^abcn  (»etc^e  bag  ^ogftc  ift,  bar^^ 
burd^  menfd^Ud^  ©cfd^Ied^t  (cm  SDiad^t  crgcigct)  mit  9iamcn 
Sertl^olt  ©d^toartte  aug  biefer  ©tabt,  bon  ben  ©d^toarteti, 
wie  cl^rgtr.  gaf<)ar  ®d^tt>arte  felbft  bafür  gerattert  bnb  bnl 
niünbttd^  offenBa^ret,  foü  geboren  fe^n.  ©iemofl  anbere,  al§ 
3)ifinfteru^,  benfelben  m^  ©enemardfen  getoefen  ju  feJ^n  ber«» 
meinen-  ^^  ift  aber  an^  ©te<)^ani  gorcatuti  ffiorbt  abjn* 
nehmen,  baß  er  ein  3BeftJ>eIing^  ober  je  9iiberteutfd^er  getoefen, 
toeit  er  benfetben  nad^  bem  Diatccto  biefer  23o(dfger,  Suarlum 
Dnb  nit  ©d^toar^um  nennet.  @o  ift  aud)  ber  9k^me  Sertl^olt 
onb  alfo  beibe  ^ial^men  jn  ©ortmnnb  gar  gemein,  ut  tla  quee 
ad  singula  ad  verisimilem  probationem  hujus  non  prosint, 
multa  juvent.  SBeil  aber  ein  foti^ane«  l^o^e^  3»bent,  3)U6* 
braud^«  l^atber,  mcnfd^Ud^em  ©efdj^tec^t  mel^r  nad^ti^eitigl^  ali 
Dortragüd^ ,  mügen  to^r  biefen  dinffm  anbren  Stationen,  fo  e« 
anber«  ber  SBa^rl^elt  gemäeg,  gern  gnnnen. 

3m  3^ar  1554  tebtc  l^iefetbft  Jacobus  Schopperus 
Pastor  s.  Mari«,  toeldj^en  ©etärtigfett  önb  Wfai^  l^alben  Petrus 
Mersaeus  Cratepolius  l^od^  rfil^met,  a(d  anff  toetd^en  bie  ganlje 
®tabt  gcfe^en  bnb  ber  oiel  ebirter  Sudler  falber,  toeit  bel^anbt 
getoefen,  al|  ba  fe^n:  Etracheiiste*  sive  decollatus  Joannes. 
virtutis  et  voluptaiis  pugna.  Tragicomoedia  monomachi» 
Davidis  et  Goliae.  Tentatus  Abrahamus.  Enphemus  seu 
foeUcitalus  Jocobus.  Ovis  perdila.  Synonima  quoque  in  8 
Item  concionum  ä  se  habitarum  tomi  IIL  in  8.  Institutionis 
christianae  prscipumque  doctrinse  summa,  concionibus  aliquot 
succinctis  comprehensa  in  8« 

3m  Q^ax  1599  ift  Slnbrea«  ©^affmannn«,  ber  i). 
©d^rifft  £)octor,  al^ie  an  ber  ^eftitent}  geftorben,  toetd^er 
toegen  biet  gebrndfter  SSüd^er  berü^mbt  getoefen,  alt  bap  er. 
gcfd^rleben:  Prodromus  responsionis  su»,  pro  disputatione 
Tremoniana,  contra  refutationem  Joannis  Piscatoris,  Profes- 
soris  Sigenensis.    Excus.  Tremon.  1590  in  8®.    Item  Hype- 


376 

rasphisten,  scriptum  pro  suo  prodromo,  adversus  antidromam 
ejusdem,  Mulhusii.  1596  in  8.  Libros  II.  controversiarum 
de  peccatorum  caussis,  Francof.  1597  in  8. 

3fnigtctd^en  einen  tentfc^en  ßatl^ed^ifmum,  an(i)  anbete 
Sudler,  fo  no6f  ungebrucft  fein,  tiefem  öolgcte  fein  ©d^toi* 
gcröatter  ber  mcitBerl^umbter  bnb  l^oci^gelarter  ^er  M.  Fride- 
ricus  Beurhusius,  praeceptor  et  rector  noster  charissinius, 
fo  a.  1609  ben  6.  äugnftt  berftorben.  3Biett)oß  aber  berfet 
bige  all^ie  nid^t,  fonbcrn  in  einem  SDiarcfif^en  gleden,  3Rei* 
ner^l^agen  genanbt,  geboren,  l^att  er  bemnad^  l^icfclbft  aß  feine 
93üd^er,  barin  er  etoig  anfferbem  leben  toirbt,  gefd^rieben  bnb 
ju  feiner  geringer  ^ßnftration  bnb  S^txatff  bnger  ©tabt,  al^ 
conrector  et  rector  Schol»  gebienet.  ©onberlidj^  aber  ift  er 
ber  tiefffinnigen  ünb  ^od^üerftenbigen  SKamiftifd^en  $biIofoj>l^e^ 
t>r(t>  SSernnnfftfnnft  ein  t)nübcrn)inbtid^cr  athleta  geroefen,  toie 
fold^«  nad^benente  feine  ©üd^er  bejengen.^^)  —  e«  ift  aud^ 
Hermannus  Emsichovius,  liberalium  artium  et  philosophiaß 
magister  ünb  Pastor  ad  s.  Nicolaum  l^icfetbft,  loegen  feiner 
gefd^riebenen  a3üd^er  berül^mbt,  a(B  ba  fein  2c.^®) 

2)ag  mi  tinb  breigtgfte  S:a:))ttnl. 

aSon  a33nnber3eid^en   bnb  SSngetoetteren,   i^iefelbft 

fid^  jugetragen. 

Qm  3^r  1254  toarb  at^ic  »nb  anber«  tüo^e  ein  erfc^rcdE^ 

lid^er  ßomet,  etlid^e  3Konat  langl^  gefeiten.  —  3.  3.   1314 

l^att  man  bre^  äKol^nen  am  ^immel  gefeiten  bnb  abcrmal^I 

einen    großen   ßometftern    bre^    SWonat   tang^,    toeld^c    fein 

©trafen  in«  5Rorben  geftredEt.  —  3.  3-  1353,  tt)ie  auc^  in 

folgenbem  J^^ar,  fal^c  man  al^ie  ein  große  glamme  in  ber 

Sufft,  nad^  SSntergangl^  ber  ©onnen,  einem  Somet  geleid^.  — 

3^.  3.  1361  toaren  fetorige  S^idfen  am  ^immel,  babon  bie 

.  8eutc  fel^r  erfd^rodfen.  — 1376  ©rfd^ein  abermal^I  ein  crfd^redf^^ 

lid^er  Sometftern  bnb  jtoe^  Ecciipses  an  ber  ©onnen,  in  önb 

barneben    biel    ^^»rgeid^en.    —    1394    im    SWajio    toar    ein 

crfd^redHid^  ©rbbibem.  —  1406  beß  SWorgen«  mar  aC^ic  ein 

35)  gür  bie  a:iter  ift  ein  nid^t  au^gcfütttcr  «oum  aeraffen.  — 
M)  S)ie  Sitcl  fe^rcn. 


377 

bidc  t^nftcrntS  ba|  man  bic  @ternen  ^ait  feigen  lötmcn-  — 
1433  xoax  aUxma^l  ein  fcld^c  ginftcrniB,  ba§  bie  i^o^rleute 
fo  ^ot^  ju  5Diar(ft  bragt,  t^rc  ^ferbe  ntd^t  l^aten  feigen  Bnnen. — 
1443  ift  al^ie  in  SBideben  ©teinf^ulcn  ein  SBunbert^ter  gefun^ 
bcn,  fo  einem  fßcgenben  T)xaäftx[  gletd^  gewefcn.  ^^)  —  1465 
^att  \xä)  in  einem  §au§  auff  ber  93rncf [tragen ,  mlä}^  langl^ 
jngeftanben,  ein  spectrura,  einem  Sfet  gleid^  erzeiget,  toetd^« 
ben  Seuten  be§  ?lBenfe  anff  bie  Sld^feten  gefallen  bnb  grewüd^ 
gebel^ret,  bannen^ero  nod^  bagelbige  §anj3  im  ßfet  l^eiget  — 
1478  tpar  ein  gar  borrer  Sommer,  bat  SBatbe  bnb  SBiefen 
bon  §ifee.  angeftedt  worben.  —  1503  fielen  an^  ber  8nfft 
bfntige  onb  aüerlei)  garben  greufeer  anff  ber  graben  Züäftx, 
baranff  ein  grofee  STrncfenl^eit  bnb  ^eftifenfe  erfolgete, —  1504 
anff  s.  SSart^oIomäji  Stbenbt  toar  aK?ie  ein  ©rbbibem,  and^  im 
fetten  3fl^ar  gar  fein  Sinter,  ba§  and^  bmb  S^riftag^  aöerle^ 
aSlnmen  ti)ie  im  äKajo  i^erfür  giengen.  —  15rl3  mar  bon  3lüer^ 
l^iüigen  bi§  anff  $anfi  Sef^ernng^  ein  großer  f^orft,  bag  bie 
äRüIIen  ]^ie  onb  anberö  too^e  fttt  geftanben  bnb  bag  Äorn  im 
©überlanbe  gefotten  toarbt  omb  33rob  gn  bacfen. —  1522  fein 
bre^  @onnen  in  bfntigen  ßreufeern  in  i^rem  SSmbjircf  bnb 
bajcgen  bier  ^Regenbogen  gefe^en.  —  1526  toar  ein  großer 
aSSinbt,  toeld^er  bie  g^ane  bon  s.  ^Reinolbi  2:^nrm  toegge? 
nommen.  —  1534  xoax  fo  ein  toarmer  ©ommer,  baß  biel 
©tebt  bnb  35or))ffer  bon  §ife  anglengen.  —  1536  ift  ati^ie 
önb  in  ber  3iaci^bnrfd^afft  ein  fenrig^  tend^tenbe  tngel  alg 
ber  SDion,  üom  ©üben  in«  SBeften  fliegenb,  gefe^en  morben. — 
1539  l^at  man  oi^ngetoontid^e  Srbtoülff,  toie  Stmftertl^eirlcin 
gefnnben,  fo  ba«  Äorn  berberbten.  —  1541  ift  l^iefefbft  ein 
ol^ngctoontlid^e  SJIafenbt  onb  8erma  geboret,  baß  man  ni^t 
getoifeen,  too^^e  e«  ift  gemefen.  —  1568  xoax  ein  gratofam  bnb 
fd^äbüd^er  SOäinbt  —  1571  ^att  al^ie  ein  Än^e  brelj  talber 
getoprffcn.  —  1577  toarb  ein  ol^nbottenlommene  ©onne  in« 
9iorben  gefeiten,  barumb  mar  ein  firan|.  3m  f eibigen  3^i^ar 
»arb  ein  getoaltige  Sometftern  gefeiten.  —  gotgenbcn  ^l^ar« 
ift  ati^ie   ein   gewaltiger  Siumult  gei^ort,   atg   ob  bie  ganfec 

37)    !S)te  belannte  ^bilbung  eine«  fotd^en,  iß  im  $oI)fd^nitt  htu 
gefüöt. 


378 

©tobt  folte  ju  fd^cttcrn  ge^ii.  —  1684  fein  ^iefettft  fetottgc 
©traten  in  bcr  8nfft  gefc^en.  —  1585  i^att  anä)  ein  f^ati> 
bret^  lebenbtge  Äinber  gejeugct-  —  1589  bcn  18-  ^nüi  toar 
^e  ein  ©eüreiter  ober  ©augter,  l^att  tomiberfeare  Sogen 
Qtmadftt  Diefer  tft  ^ernad^r  1591  bcn  18.  Sl))rtli«  am 
anbern  O^xt  ^innnter  anff  ein  trotten  gu  Xobt  gefatten, 
toetd^«  tjieüeid^t  ber  S^enffel  getoefen.  Non  tenlabis  dominum 
Deum  tuum  —  1593  toorben  al^ie  olel  ^anicx^iSftn  bnxäf  bic 
SBafer^)roBe  ejaminirt  bnb  l^ingerid^tet  —  1594  toar  at^ic 
toibernntb  ein  anber  geinenreiter  ober  ©auMer,  f)att  ton  s. 
Sieinotbi  3Sntbgang]^  bi§  für6  JRl^abtl^anf  biet  Slbentetor  ge» 
trieben  bnb  einbüd^  bon  oben  l^inab  atf  ein  ?ßfeil  l^erüber 
gef^aren.  —  1612  bff  Äinbertag^  ts>ax  ein  bberauß  ftarder 
,  äBeftertoinb,  t^ebe  öberauß  großen  ©d^aben  an  SCPrmen,  Za^ 
dftxn  bnb  Käufern,  toarff  s.  Satl^arinen  S:^urnt  l^erunber 
babon  big  S^roni^iftid^on  Dr.  Jo.  Caesar  gentad^t: 

TvTbfne  eelsa  cadit  tvrrls  fornixqve  cavatas 
Qvo  pveri  fasoDte^  occvbvere  die. 

2)Qg  bret  tinb  breipgfte  Sa^itul 

SSon  ^eftilenfe,  anbern  £ran(f l^eiten  onb 
©terben^tenfften. 

3um  S3efd^Ing  iegentoertigen  SEracta^  tooöen  to^r  auc^ 
bie  ©terben^Ienffte ,  fo  für  etad^en  l^nnbert  ^l^aren  l^iefelbft 
getoefcn,  toeil  baburd^  öiel  S)inge  ocrenbert  toorben  bnb  tl^r 
©nbfd^afft  erreid^en,  l^ingnt^uen. 

e«  l^aben  i*  3f.  1348  ^iefelbft,  toie  and^  in  ganj  SEeutfd^^ 
tanbt,  bie  3^uben  ein  grog  ©tcrben,  mit  SSergifftung^  bcr 
©d^öj>ffbrunnen  angerid^tet.  —  1358  ift  and^  al^ie  ein  fd^ioel^re 
^eftilen^  getocfen,  barbnrdl^  biete  ©efd^ted^ter  auggctlttigt 
toorben,  —  1367  fein  all^ie  ol^ngal^ttgc  biet  gcnte  am  Ruften 
geftorben.  —  1374  erlaub  fid^  l^icfclbft  mib  anber^tool^e,  ein 
»ngctoonlid^e  fd^toere  ÄrandEl^eit  onb  aSnfinnigIcit  be^  ben 
gentcn,  ber  SSei^banfe  geitennct,  bag  fie  (gltern  onb  aüe«  öer* 
ließen,  fielen  anff  ben  SRndtcn,  toorben  ber:^alben  mitt  SC^üd^em 
Öebnuben,    alßbau   fprnngen  fic  in  ben  Ätrd^en  bnb  rieffen; 


379 

^er  s.  ^o^ati,  fo  frif(j^  mh  frol^  :c.  t>nb  baurctc  btcfdbe 

fünffjel^cn  ^l^ar  lang^,  bal^er  bomate  big  S5er|  gcmod^: 

Anno  milleno,  C    ter  quart  septuageno 

Corizant  gentes,  eheu!  ventris  patientes» 

1439  toax  abermote  l&iefcftft  ein  ffco^t  ^efttlcng,   tofe  m^ 

l  3*  1485,  1494,  ba  2000  äWenfc^en  gcftorten,  o^ne  500  fo 

au^gepd^tct,  toeld^c  aud^,  al§  fie  totber  tnlommen,  fein  ffinff 

im   geben  blieben,    aud^   fotgenben   ^^ax^  in   s.   ßatl^rinen 

ßtoftet  22  3^undfratDen ,  fambt  bem  ^riorn  »eggeraffet    ö« 

war  aud^  ein  grog  Sterben  1504,  1508,  ba  jtoifd^en  ^ftnften 

bnb  s.  SRartini  ober  1000  3)Jenfc^en  ftnrben;  1513,  bat  <»«!? 

einer  ©tragen  1500,  anff  ber  anber  1604  auff  ber  britten 

996  SÄenfd^en  l^infetten  sua.  3496.  —   1529  toar  allste,  tote 

aud^   in  ganft  Sieutfd^tanbt,    bie  bnerl^örte   ÄrandEl^eit,    ber 

engelfd^c  ©d^toeig  genanbt,  tt)etl  fie  il^ren  aJrf<>rnng!  in  (5ngd* 

tanbt   gel^abt,   alfo   bag   al^ie   in   4   2:agen  500  SRenfd^en 

fturben.    6^  batvrete  be^  einem  jiebttt>ebem  biefetbe,  tt>an  fie 

inm  ÜE^obe  gereid^te  nid^t  bber  24  ©tunben,  uerfd^tieffen  ti^r 

geben,  bag  and^  bie  ©efunbe  bernrfad^et  tunrben  bie  Ärandfe 

äu  ertoad^en,  fie  mit  Stinten  bnb  ©d^anmtöffeten  ju  f dalagen 

ober   9lablen   ju    fted^en,    and^    antgnfd^toi^en    mitt  Seiten 

inbedfen.    SSon  biefer  Ärandfl^eit  l^att  bol^emate  l^iefetbft  ein 

befteüeter  3)Jebicu^   ein   befonber   SCractattein   gefd^rieben»  — 

1496   Srregcte   fic^    at^ie   ein   fd^ttjere   Ärandfl^eit,   s.    ^cH 

Ärandf^eit  genanbt,  barbnrd^  bie  gente  mit  ©d^tperen  innertid^ 

ge^jlagt  tonrben.  -    1513  toar  l^tefelbft  nod^mal^te  ein  große 

^eftilentä  bnb    im  fetben    ber   bngeftümme  8anff   naiver   bem 

grünen  ©al^I  jn  3legen^bnrg^ ,   ba  bie  gente   alg  bnfiftnigl^, 

tt)ie  oben  anfef^ürttd^en  gefagt,  l^intieffen.  —  1546  loar  an 

biefem  Dl^rt  bnb  anber^wo^e  abermal^I  ein  lonnberbare  bner^^ 

l^ärte  Ärandf^eit,  baß  ein  ipautioirb  bnb  bie  grato  jngteid^ 

frandf  tonrben,  gngleid^  ftnrben  ober  genefeten.    SSnb  l^att  jnr 

fettiger    (3dt)    Tarqainius    Ocyorus    ober    Schnellenbergius 

medicinaB  Doclor  tjnb  befteöeter  3Webicn^  atl^ie  Experimenta 

XX.  ^efttlenfemnr^elen  an  berfd^eibenen  Ort^ern  gebrudtt  anß^ 

gelten  tagen.  —  1551  gragtrte  aberma^t  bie  ^eftilenfe  ^iefetbft 

gar  gre^olid;,  baß  bie  ©c^ule  üff  ©d^njerte  l^att  verlegt  loerben 


380 

tttüBcn.  ^mglcic^en  1566  önb  1578,  1583,  U^öf  1599,  bo^c 
in  s.  SRetnotbl  ^farftrd^en  1024  5{Kcnfd;en  l^tngeraffet  tourbcn, 
3U  tottäfzx  3ctt  auä)  MxäfaA  ©eBö^r  beiber  ^Irgene^  ©octor 
tnb  befteßcter  SKebtcu^  bicfcr  @tabt,  ein  Zxactatnm  bon  ber 
^cft  gefd^ricben,  l^iefelbft  gcbrucft.  Mors  ultima  linea  rerum^®) 

Finis. 


88)  SBa(irenb  bc8  ©rud«  bcr  9WäI^cr*fd^ett  (S^rontl,  ^at  ber  Heraus- 
geber im  griH^Utigc  b.  3^,  eine  litcrarifd^c  Sicifc  bur(i^  S'Jorbbcutfci^Iattb 
öcmadjt  unb  in  bcr  @tabtbibIiot(>cf  gu  Hamburg  ba6  Orißinalmanufcri^t 
ber  @.  285  gebadeten  meflfälifd^cn  (^efd^i^tc  toon  Urfmu6  miebergefunben. 
@ic  fü^rt  bcn  $^itel:  Johannis  Ursini  Assindiensis  Saxoii.  historia  West- 
phalise  seu  veteris  Saxoniae  (XXXIIL  Nro.  80  b.)  unb  flinttnt  genau  mit 
bem  3n](>aft,  ben  t).  Steinen  in  ben  Ouetten  ber  »ejif.  ^ifloric  @.  13 
fummarifd^  baöon  angibt.  S)a8  S3u(i^  ifl  au8  ber  ©ibiiotl&el  bc«  S5icar8 
Ortmann  ju  (Steele,  an  ben  au^  nodj  «in  ^rief  to.  (Steinend  öom 
7.  3uU  1737  beilicgt,  in  »eitlem  biefer  für  bie  ÜÄitt^cilnng  be«  Sffianu* 
fcript«  banft.  @o  rci(i^  aber  audfi  bie  attgemeine  ^n^^attS^Slnjeije  bei 
biefem  Hingt,  fo  bürftig  ifl  \)o6f  ber  3nl?aU  fclbp.  S)a«  äßanufcri^t  i(l 
gtöar  tooluminö«  genug,  in  folio,  fel^r  enge  gefi^iriebcn  unb  brei  ginger 
bi<f;  aber  eö  entbält  ni*t  toiel  mel^r  aU  aßgemcinc  9ieben8  *  Sorten  unb 
Sluöjügc  an^  öfteren  @efci^idi>ttt>erfen;  am  reid^Ud^Pen  aus  bcr  3"*  ^^^ 
fftdmer  unb  gronfeu;  tft  me^r  ffatiflifdiie  S5efdi>reibung  al«  ®t\6)i6)tt  ein- 
geluer  Völler  unb  @täbte  unb  fd^Uegt  mit  bcr  f.  g.  historia  moralis, 
naturalis  anno  1616  ben  17.  S)ea.  ^nSbcfoubere  finbet  ftd^  au8  unferem 
SBefifalen  nid^tö  bes  ^Rennen«  Sßcrtl^e«  bartn.  @6  iji  augenfd^einlid^  ber 
erje  (gnttourf  beS  SJerfaffer«,  ber  feinen  ©egcnjlanb  orbentUd^  burdi^gear* 
beitet,  aber  eine  iWcnge  Sorrecturen  gemacht  unb  bann  faji  jcbc  @eite 
t)ott  oben  bis  unten  einfach  tüieber  bur(|jirid^en  ^t.  3^  ^^^^^  SD^tittietlung 
in  unfereu  Oueüen  ift  baber  baS  ©anjc  nid^t  geeignet.  5lufferbem  befinbet 
fld^  in  ber  Königin.  SiegierungSbibtiotbcf  gu  Slrnöberg  nod^  ein  SRanu» 
fcri:|)t  toon  Urjinu«  unter  bem  2^itcl:  Diplomata,  documenta,  epistolae, 
recessus,  privilegia  etc.  ducatum  Clivensein  et  comitatum  MMrcunuiu 
concernentia,  »cld^cs  aber  nur  au3  einer  ©ammlung  toon  ^erorbnungen 
au9  ben  ^afyxta  1496  bi«  1600  bejtc(>t. 


■^ö»««*- 


381 


XL 

1314. 


<©a^  nad^ftel^cnbc  ©ütcrüerjeid^niß  tft  etn6  bcr  tcl^r*' 
retdbften  für  imfere  ©cfd^id^te.  5Dtc  (gntftc^ung  bc^  ®ttft« 
5!Kefci^ebc  faßt  in  bie  ^txt  ber  Äarotingcr.  Sine  Urfunbc  über 
bie  Stiftung  bcffetbcn  liegt  gtpar  nid^t  bor;  aber  eine  anbere 
be6  Äönigö  Sonrab  I.  b.  913,  toorin  er  auf  33itten  be«  toeft^ 
fätifd^en  ©rafen  §ermann,  ben  5Ronnen  be«  Ä'tofter^  SKefd^ebe 
alle  ^tnmunitäten  beftätigt,  toeld^c  fic  unter  ben  frül^eren  Äö** 
nigen  genoffen,*)  toeifet  unmittelbar  auf  bie  ffarofinger  l^in, 
loie  bann  aud^  eine  fränfifd^e  gürftin  (gml)itbe  auöbrüdftid^  aU 
©tifterin  genannt  toirb.^)  ÜDag  ein  fo  altcö,  öon  ber  frSnli^ 
fd^en  ftöntgöfamitie  geftiftete«  Älofter,  gteid^  auf  breiten  ®runb^ 
lagen  angelegt  tourbe,  lägt  fid^  ertoarten.  Unb  fo  toar  c« 
aud^,  X^er  ©ut^befife  beffelben  toar  fel^r  au^gebel^nt  unb  reid^tc 
in  Dielen  SSerjtoeigungen  faft  burd^  ba^  ganje  8anb  bi^  an 
ben  {R^ein.  ß6  ^atU  eine  bebeutenbe  gel^nfammer  bon  utel^r 
ate  350  ®ntttn  unb  auger  bem  ©d^irntbogte  (advocatus) 
einen  eigenen  dapifer  (2irud^fe^)  einen  marschalcus  unb  Ca- 
merarius  jur  23ef orgung  ber  Süuffid^t,  fotool^I  über  bie  jal^I* 
retd^e  itiin^  unb  ©ienftntannfd^aft,  al«  über  ben  ©ut^befi^ 
unb  beffen  ginfünfte.  S)ie  alten  barüber  aufgeftefiten  SSer* 
geid^niffe,  finb  bal^er  fel^r  toid^tig  für  bie  Zopoffcapi)k  unfere« 


1)  @etberft  VUl  Bn6^  I.  ^o.  5.  —  2)  2)afelbtl  IL  STh:.  567 
unb  fielet  ®efd^.  U9  @tift9  iDlefd^ebe  in  Siganbd  %x^ii>  VIL  32, 


382 

Sanbe^.  @tc  finb  c«  aBer  aud^  für  bie  alte  §ofe^Dcrfaffung, 
töclt  ftc  im«  eine  STOenge  alter  ^au^Jti^öfe  (curtes)  mit  ben 
baju  gel^örenben  Unterliefen  (mansi)  in  i^rem  3«f^tnmen^ange 
3«r  Änfd^auung  Bringen.  ®te  finb  ferner  mld^ttg  für  bie 
tnltnrgefd^id^te,  inbem  fie  nn«  mit  bem  inneren  ^an^l^att  bcr 
bamatigen  tWfter  Befannt  mad^en.  SKefd^ebe  ließ  fid^  Don 
feinen  §öfen  aße  5lrten  bon  ^latnratien,  bie  jum  8eBen«Bebarf 
gehören,  SBeljen,  9ioggen,  ©erfte,  SDZafg,  §afer,  ^ladi)^,  Snttcr, 
ffäfe^  dxtt,  §onig,  «Bad^,  ^afetbr^be^  C)ätinge,  ©ein,  ^flr* 
fid^e,  Äü^e,  ©d^toeine,  ©d^afe,  ^ü^ner,  ©änfe  n,  f.  to.  tiefern, 
fo  ba§  bie  ^onmn  eigentttd^  gar  leine  Oeconomie  ju  fül^rcn, 
fonbern  nnr  bie  SBirtl^fd^aft  in  ^üd^e  nnb  Äetter  jn  Beforgen 
Brandeten,  ©eil  aBer  anf  biefe  Sßeife  eine  unüBerfel^Bare 
9Kcnge  Keiner,  toeit  jerftrenter  5WatnraIpräftationen  jn  l^eBen 
toaren,  beren  (Sinjiel^ttng,  Befonber«  Bei  ber  bamaligen  Sinrid^* 
tnng  be«  ©erid^t^toefen«,  mit  nnfägtid^en  ®d^ti)ierigleiten  ber* 
Bnnben  toar,  fo  oerfiel  ba«  ©tift  anf  allerlei  ijerberBIid^e  "än^^ 
fnnftmittel.  5Da«  eine  toar,  ba^  bie  einzelnen  Weinen  ^räftan:= 
tiarien,  aU  fogenannte  ^ofeöjünger,  mit  i^ren  SlBgaBen  an 
einen  ^anptiio\  üBertoiefen  »nrben,  beffen  ©c^nlte  (villicus) 
bem  ©tifte,  ben  |)anptBetrag,  nad^  SlBjng  eine«  2:^eit«  ber== 
felBen  für  feine  SKü^e,  aBtiefern  foUte;  ba«  anbere,  bafe  bie 
9iatnrat^)räftationen,  namentüd^  bie  3^^«^^^^,  in  ®efb  gefegt 
»nrben.  X)nrd^  biefe  O^)erationen,  bie  fid^  t^eil«  an«  Urfnnben, 
t^eit«  an«  bem  ©ütcrberjeid^niS  ergeben,  geriet)^  ba«  ©tift 
aÖmäl^Iig  in  SSerarmnng.  SBäl^renb  bie  ©d^nlten  bnrd^  S(B= 
l^anbetn  ober  StBtöfen  il^rer  ^räftationen  Bei  bem  ©tifte,  fo 
tt>ie  bnrd^  SSerbielfältignng  il^rer  Slnforbernngen  an  bie  Meinen 
^ofBefifeer,  il^re  §ofe«jiänger,*)  benen  fie  ftatt  be«  ©tift«  aud^ 
bie  ®ett)innBriefe  an«ftefiten,  immer  too^Il^aBenber  nnb  ju  einer 
Art  bon  ®nt«^erren  tonrben,  toenngleid^  il^r  eigentliche«  StB-- 
Pngigleitber^ItniS  gn  bem  ©tifte  beutlid^  genng  babnrd^  an«^ 
gefprod^en  toar,   ba|  fie   bemfelBen   aU  6olon«n   namentlid^ 


3)  2)em  @t^>u(ten  t)on  !Drafcnbc<f  mußten  feine  ©ofcSiünger 
unter  anbeten  anä)  ©ufeifen  unb  «abfd^tenen  liefern,  obgleidj  fold^e  ¥tä* 
flatiottfti  in  b«m  ^Üterregijler  be«  @ttft«  nitÄenb  borfontmeif.  @etberfa 
Urt  «ttdj  n  ^to.  505. 


r 


383 

©d^utbfd^tocine  Itefcrn  mugtcn/)  fielen  bte  bieten  Meinen  So* 
lonatgütet  aM  ber  Scntrote  unb  ber  unmittelbaren  äJertDoI- 
tnng  be«  ©tiftö  unb  toäl^renb  bie  giaturatien,  »eld^e  bie  Reinen 
Colonen  an  bie  großen  ablieferten  ober  bie  einen .  ttne  bie 
anberen  mit  (Selbe  töfcten,  ben  immer  gleid^en  SBertl^  für« 
Öebei^Bel^ietten,  fanlen  bie  @eIb^)räftationen ,  toetd^e  ba«  Stift 
crl^iclt,  immer  mel^r  mit  bem  greife  beö  ©elbe«/)  fo  baft 
3cne«  am  Anfange  be«  13»  ^^^^^wnbert«  faft  ganj  berarmt 
mar.  3^iefeö  unb  bie  toeiblid^e  ©d^n)aci^^eit  ber  Spönnen,  »elc^e 
meift  alle  bem  9)iinifteria^2lbet  angel^örenb  unb  in  bem  bama* 
(igen  gud^tlofen  geben  beffelben  aufgeipac^fen ,  i^re  ®üter  toie 
il^re  ^erfonen  bor  ben  ^^^i^i^S^i^^^^**^^  ^^^^^  Selannten  nid^t 
gu  fd^ü^en  toußten,  bermogten  ba^cr  1310  ben  grgbifdöof 
^einric^,  ba«  biöl^erige  Ätofter,  bon  bem  er  fettft  Hagt,  bag 
e«  einem  §aufe  fünbiger - fiuft  äl^ntid^et  geworben,  atö  einem 
©otte^l^aufe,  in  ein  Äanonid^cnftift  umjutoanbetn*^) 

!Diefe  Äanonid^e,  unter  einem  ^xop^t  au«  ber  ?5amitte 
ber  (Srafen  bon  Arnsberg,  toeld^e  bi«  bal^in  bie  ©d^irmbogtei 
über  ba«  Älofter  gel^abt  l^atte,  xttUUn  bann  bon  bem  cl^emate 


4)  Sollt  ben  @(t>urtcn  bev  $ö«bt(>8fc  @töd(>aufen,  !Drafcnbc(f,  fjorbaci^, 
gangcitbed  unb  9Jcifte,  toon  bencn  bev  crftc  U\)aii)i>tdt ,  er  brauche  für 
jcbc«  ber  16  Sd^meine,  meiere  er  Ucfern  mußte,  nur  einen  @oItbu«  ju 
geben,  würbe  1342  ein  ?JergIetdb  ba(>tn  getroffen ,  bag  pc  bie  @t3(itt>eine 
jä^irUdJ  in  natura  nod^  iWefd^ebe  bringen,  bann  aber,  lüenn  baS  Stift  fotd^e 
ni(^t  annel^nten  tDotte.  jjebeS  mit  16  ©oejler  Denaren  bcgaten  foUten« 
@ciber^  II.  9^ro.  682.  —  &)  @o  j.  5Ö.  würbe  ber  Sehnte  beö  ^aiVßU 
^ofe8  gu  Ofiwig  1200  mit  12  2)enaren  abgcfauft,  bie  aJiü^Ie  \\i  ?ebrife 
1324  für  bie,  bon  früheren  ^txtm  Ifjergebra^te  ^ad^t  toon  18  Schillingen, 
in  ^m^^^teufc  gegeben.  @eiberö  cl  O.  I.  9iro.  115,  H.  SRxo.  606. 
(Sine  3Jlarf,  weld^c  1346  minbeften«  2%  3Äattcr  Äorn  toert^i  »ar,  gaU 
1667  nur  10  ©rofd^en,  !J)ie  4  ^farrfircben,  Welche  1319  ben  3)ignttarieu 
be«  Äa^ttclö  ü6enoiefen  mürben  (Scibertj  H.  dlxo  162)  ertrugen  baroal« 
80  SWarf,  batoon  mußten  an  ba«  Äa^itel  12  aKarf,  alfo  bcitäufig  M,  ber 
@infünfte  gejault  »erben.  2)iefe«  %  betrug  1667  nur  4  2:(ilr,,  a(fo  für 
jeb«  Pfarre  nur  1  X^t,  ^ielcr  a.  O.  @.  20.  —  6)  D^ad^bcm  ber  @rj* 
bifd^of  i)on  bem  ^erfatt,  ber  burd^  ©d^enlungen  ber  Äaifer  unb  tönige 
gegrünbeten,  xt\6)tn  ^Dotation  be8  @tift«,  morin  nur  personae  ex  utroque 
parente  nobiles  seu  ingcnuae  aufgenommen  »orben,  gef^tod^cn,  fSl^rt  er 
fort,  baß  bie  corrosores  ber  in  loco  campestri,  absque  munitione  aliqua 
gelegenen  tird^e,  nid^t  nur  tl^re  ©üter  unb  Siedete,  fonbern,  voa.9  no(^ 
me^r  gu  beflagen:  statutn  personarum  -  adeo  jarn  muUts  annis  depra- 
varunt,  quod  incoutinentie  vitium  pudicitin  meritum  expellebat,  ita 
quod  progdolor  de  domo  dei  quasi  extitit  lupanar  factum.  Reibet (  If. 
Äro*  535. 


384 

fo  reichen  ©cjtfte  toa«  noäf  gu  retten  »ar.  @te  legten  auöf 
baö  ©uterDergcid^mg  an,  mldft^  toir  nad^fte^enb  liefern, 
©affelbe  liegt  in  gtoei  Slu^fertignngen  üor,  ton  benen  bie 
eine  nuifänglid^ere,  mit  L  204.  A,  bie  onbere  ntit  L  204. 
B,  im  ^robinjiaI*ärcl{^ibc  gu  9Künfter  begeid^net  ift,  35ad 
ejcentplar  A-  ift  mit  gotl^ifd^er  SKinuffel,  baö  anbere  ^  mit 
großer  gurfib,  Beibc  finb  auf  Pergament  gefd^rieben-  5Der 
erfid^tttd^eu  erften  Slnlage  nadf,  fottten  in  bcfonberen  SO&faften 
bie  §au<)t]^öfe  (curtes)  eingeln,  mit  ben  bagu  gcl^örigen  Unter* 
l^öfen  (mansi)  jcber  mit  ben  babon  gu  entrid^tenben  abgaben, 
eingetragen  »erben.  §inter  iebem  fold^em  Slbfafee,  toax  ein 
ber^toilmäfeiger  leerer  JRaum  gu  5Rad^tr5gen  gelaffen  »erben. 
*Diefe  JRäumc  finb  aber  f^jäter  fel^r  toiülfil^rlid^  benu^jt  unb  ift 
tl^eite  burd^  bie  bort  eingefd^riebenen  9iad^träge,  tl^eite  burd^ 
eingelne  3"f^^  ^^  <^ften  J^ejte,  bie  Orbnung  fel^r  geftört 
toorben,  fo  ba|  g.  35.  bie  SRanfen  be«  SSetter^ofe«  tor  ber 
curlis  ©todfl^aufen  unb  bie  Eurti^  SJetterl^of  fclbft,  nad^  bem 
^ofe  ©todfl^aufen  gu  ftel^en  gefommen.  ^n  ben  Originalen  ift 
biefc«  toeniger  ftörenb,  toeil  bie  toerfd^iebenen  ^anbfd^riften 
gleid^  funb  geben,  toaö  au«  frül^erer  ober  f<>ätcrer  ^üt  xüS)Xt; 
im  !Drudfe  l^aben  toir  baburd^  nad^gul^etfen  gefud^t,  bafe  aßc 
iRad^träge  in  Älammern  [  ]  gefegt  unb  mitunter  aU  fotd^e 
aud^  nod^  befonber«  in  ben  5Roten  begeid^net  toorben. 

93cim  Stbbrudfe  ift  baö  (gfcmplar  A.  afö  ba«  bofiftänbi- 
gere  gum  ©runbe  getcgt,  »ietoo^t  B.  ba«  ältere  gu  fein  fd^eint 
(5ö  fommen  nämlid^  barin  mel^rcre  ©tcßen  aU  9?ad^träge  toor, 
»eld^e  in  A*  bereit«  ate  integrirenbe  X^eile  be«  2^ef t«  crfd^einen. 
@o  l^cigt  e«  g.  33.  in  B.  öon  ber  Curlis  Wedeslapel:  quam 
opidani  de  Eversberg  habent  sub  se,  qui  dabunt  etc.  [pro- 
consul  et  consules  pro  tempore  dabunt  et  extorquentur  ] ; 
in  A.  bagegen  ol^ne  9iad^trag:  quam  habent  sub  se  opidani 
in  Euersberge.  Proconsul  et  consules  pro  tempore  dabunt  etc. 
3fn  B.  »erben  bon  ber  Curtis  Reiste  ©d^toeinc,  SBeigen,  §onig, 
^aferbrob  unb  ©änfe  nod^  eingeln  al«  5WaturaI<}räftationen  auf== 
geführt;  in  A.  bagegen  l^eifet  e«  cottectib,  bie  ßurti«  gal^Ie  für 
©d^toeine,  ©eigen,  ^onig,  ©änfe  unb  ^afcrbrob  2V2  9Äart 
3n  ben  5Roten  finb  bie  »id^tigeren  ?lbtoeid{^ungcn  be«  ß^em- 


385 

plat^  B.  aü  SSartantcn  ^inaugcfügt.  IBeibc  (gfem<>Iarc  finb 
üferigen«  in  H.  fol  A,  enthält  22  Sfötter,  tft  in  einen  ftarlen 
^oCgBanb  gefcunben,  bie(  gebrandet  unb  erft  im  18.  ^a^x^. 
fottirt.  B.  ^äft  18  in  fe^r  früher  S^it  nnuierirte  »tcittcr,  in 
einem  cinfodS^en  ^a^jicrumfci^Iage  au«  längerer  3eit.  Seibe 
fallen  übrigen«  ben  ©d^riftjügen  nad^  in  bic  erfte  §ätfte  be« 
14,  3fa^r^unbert«,  toa«  and^  burd^  ba«  in  ber  crften  5Wotc  gur 
ßurti«  gebrile  ©efagtc  beftätigt  toirb;  ba«  ältefte  fd^eint  1314 
angelegt  gu  fein,  toeit  in  biefcm  ^a^re  aud^  ba«  ©|)egialgutt* 
»ergcid^nig  be«  ^au^Jt^ofe«  ©rafenbedf  aufgeftcüt  tourbe,  beffen 
©ngang  faft  toörttid^  mit  bem  iRegtfter  be«  ©tifte«  ftimmf) 


Aiutor  meus   esto  domine. 

Redditus  de  singulis  Curtibus.  Mansis  et  ceteris  Bonis 
ecclesie  Meschedensis  in  hoc  Registro  continentur. 

Primo  de  Curt()  in  Wedestapel  quam  habent  sub 
se  opidani  in  Euersfoerge.  Proconsul  et  consules  pro  tem- 
pore dabunt  Capitulo  ecclesie  meschedensis  predlcte  XVL 
maldr,  auen.  Cathedra  petri.  —  Item  predicti  dabunt  de 
mans«  XVTT  maldr.  auen»  eodem  tempore.  —  Item  dabunt 
XXX.  sol.  Capitulo  monete  Amsburgens.  Et  custodibus 
vnum  sol.  pro  porcis  in  feste  bti.  martini. 

Item  in  Yelmede  vnus  mansus  subtus  heymberch 
dabit  XIUL  scep.  auen.  II  scep.  siiig.  II  sol  II  pullos.^) — 
Item  alter  mansus  ibidem  III  sol.  dabit  et  II  pull  ®)  — 
Item  tertins  mansus  ibidem  dabit  II  sol.  et  II  pull.  ^^)  — 
Item  quartus  mansus  ibid  dabit  XVTII  den.  11  pull.")  — 
Item  vnus  mansus  in  Bernswych  dabit  XIII f  scep.  auen. 
n  scep.  silig.  II  sol.  II  pull. *^)  Item  in  Ramelsbeke  IX 
den.*3) 

Item  vnus  mansus  in  Halveswych  dabit  XIII f  scep. 
auen.  li  scep.  silig.  II  sol.  II  pull.^^)  [Gobele  ibidem  colit.]  — 

7)  IBcrgl   ©etbcrfe  lt.  9iro.  565.  —   »)  et  U  vucias  ovornm.  R.  — ■ 

9)  [Quem  colli  dictus  Heger  ]  B.  -^  lO)  Quem  colit  Henke  VoUuersJ  B. — 

U)  [quem  colit  Hinricus  Knüpp,  dicta  Quantesrbe  dabit.]  B.  —  i2)Uvnr 

OYonim    [quem   colit  Hinricus  de  Bernstwich],  B.   —  ^S)   [dict.  Speyde 

dabit].  B. —  14)  U.ync.ouor.  [Volmeke  colit  eum.  nunc  GobelinusJ.  B. — 

25 


386 

Item  alter  mansus  ibidem  dabit  XIX  den.  II  pulK  *^)  [theo- 
dorieus  melichsupen  bab.]  —  Item  tertius  mansas  ibidem 
dabit  II  soL  II  polL^^)     [Gobelinus  ibidem  colit«] 

Item  mansus  in  Ostwych  dabit  VI  soL  martini«  Et 
y  solid,  circumcisione  dni.  [Lareman  habet  sub  se.]  — 
[organista  habebit.] 

Item   curtis  in  Rodelinchusen  dabit  II  soL  et  II 

craAeres  buttiri  Ja4;obi.    [Arnoldas  de  berninchusen  colit.] 
lt.  vnus  mansus  in  Schede  dabit  i  solid,  [organista.] 
It.  ynus  mansus  in  Bye  dabit  1  solid. ^'^) 
It  vnus  mansus  in  Antueide  dabit  II  solid« *^) 
It.    vnus    mansus    in    Helmerenchusen    dabit    VI 

solid.  ^^)  [modo  soluit  6  Imperial.]   [ad  presentiam]. 

[It.  in  Bluenscbede  de  bonis  Henkini  ibidem  decem 

solid,   quorum  quatuor  solid,  cedunt   ad  presentiam  et  VI 

sol.  ad  communes  distributiones]. 

Curtis  inLederike  est  locata  temporibus  perpetitis 
Hospitali  in  Brylon  et  dabunt  magistri  hospitalis  annuatim 
XXX  solid,  in  natiuitate  dni.^®)  —  Item  de  molendino  ibidem 
quod  possidet  Hermannus  erpes  [Johan  Roderfey]  dabit  II 
marcas.  vnum  puUum  I  vnciam  ouorum  Petri  ad  calhedram. 
[ad  presentiam  II  marc]  —  11.  de  alio  molendino  quod 
possident  dictus  Schemm  et  Henne  Henkelen  ^0  dabunt 
XYIII  solid.  Martini,  [de  quo  ad  presentias  XII  sol] 

It.  vnus  mansus  ibidem  dabit  VIII  scep.  auene^^)  II 
pull.  V  den.  2^)  [Tasche  XVI  scep.]  —  It.  alter  mansas 
ibide^n  dabit  VIII  s^ep.  auene  1  pull.  V  den,^)  —  \U  ter- 


15)  II  vnc«  ouor.  [quem  colit  Henke  Melksupen].  B  —  ^^  II  vac. 
ouor  [predictus  Volmeke.  Gobelinus].  B.  —  17)  [quem  colant  Kor- 
noy»^  elc]  B.  —  18}  [dic|  P<»ljn»n].  B.  —  ^9)  [die*  Stot^r].  2)a« 
fotöettbc  3tcm  fel^It  in  B.  —  20)  ^n  B,  IJcißt  c«:  Opidani  de  Brilon 
babent  sub  se  curtem  de  Lederike  cujus  locatio  pertinet  pposito.  Me- 
schedensi.  f&on  einer  locatio  perpetua  mirb  ni^td  9efagt,  n)et(  biefe 
Bei  3Cttf|lettung  be«  »eg.  B.  »lellctd^t  nw3^  ntd^t  bejtanb.  @ie  erfolgte  aber 
am  18.  9'Joto.  1346.  @eiber^  Urf.  ©ud^  II  ißr.  702.  —  «')  Ly»egh»nc 
et  Schemer.  B*  ~  S2)  [quondam  fecit  XVI  so.  auene]  quem  po^sidel 
dnus.  Hertn.  Wesscel.  B.  —  2i)  y  den.  cruc.  et  altero  anno  II  turo- 
nens.  antiquos  pro  veetura  vini.  B.  —    S4)  y  den.  orue.  B. 


387 

lius  mansus  ibidem  dabit  VIII  scep,  auene  XXI  den.  — 
[Gobele  Junker  in  Tulen  III  scep.  aoene].  —  lU  quartus 
mans.  ibid.  dabit  III  mald.  auene  XYII  den.  —  [Henke  En- 
gelen  IX  scep.  Gerhardus  Treis  V  scep.  Schoteler  V  scep.]**)— 
It.  communis  populus  [in  Brilon]  II  marc.  ibidem  [üd  vie* 
tualia]. 

Item  vnus  mansus  in  Hallenberge  dictus  in  der 
groyuen  X  turonenses  antiquos  [Herm.  Faber  possid.]  — 
It.  alter  mansus  ibidem  IUI  sol.  in  Womboldinchusen 
[filius  Mathei^*)  possidel].  —  It.  terlius  mansus  ibidem  in 
der  Vylden  [Brynkman]  dabit  XVIII  den.  et  IH  den.  11 
pull.  —  It.  quartus  mansus  ibidem  [Gerke  in  der  Medebeke] 
XXVI  den.  circumcis.  et  III  den.  1  pull.  Martini.")  —  Item 
vnus  mansus  in  Wernstorpe  prope  Wynterberge  XI 
den.  [Borchard  ibid.  possid.] 

lt.  vnus  mansus  in  Glyntvelde  dictus  des  beckers 
gud  II  sol.  [tzyrenberch  possid.] 

It.  da  curin  in  Glyntvelde   II  sol  et  U  puU.^^) 


25)  ^att  be6  fotgenben  9temd  finb  in  bem  9teg.  B.  nt^  naäfftt* 
(enbe  eingetragen:  It  mans.  in  Su4erwalde  1  i«l.  —  lt.  roans«  in 
Brochusen  II  sol.  I  vnc.  ouor.  I  pullum.  —  It.  mans.  in  Ober- 
ninchusen  l  sol.  —  II»  de  Pndberg  possident  II  mans.  -^  It.  in 
Hersinchusen  mans.  tenetur  I  sol^  —  lt.  in  Ratier  duo  mansi.  -^ 
It.  in  Bunkirchen  de  manso  V  den.  —  It.  conuentus  de  Breyde- 
lacr  I  talentum  cere,  —  It.  pastor  ecclesie  de  Oltope  IX  de«,  ■»— 
lt.  mans«  inLederike  tenetur  II  sol  — ^  It.  de  alio  maoso  ibid, |  sol. — 
It.  de  tertio  manso  ibid.  XV  den.  —  lt.  de  quarto  ibid  11  sol.  —  It.  de 
quinto  XVIII  den.  2)ad  fotgenbe  bi6:  Item  vnus  mansas  in  Hallenberg«, 
i^  anf  einem  Utx  gemfenen  pa^e  f^äter  na^getragen.  [Ft.  in  Elen- 
rinchusen  Hinricus  Gogreue  de  bonis  suis  super  quihus  inbabitat 
XII  den.  f  pnll.  et  rnc.  ouorum.  —  It.  idem  Hinricus  ibid.  de  bonia 
Hermanni  Duen  I  sol.  vnum  pullum,  vnc.  ouorum.  —  1t«  ibid.  Meyneke 
I  sol.  vnc.  ouor  et  puUura.  —  It.  in  Brochusen  Willeke  kock  I  soL 
vnc.  ouorum  et  pullum  [in  toto  XVHI  denj  —  It.  ibid.  Willeken 
Storlore  I  sol«  vnc.  ouor.  et  pull,  [in  toto  XVIII  den]  —  It.  Hannes 
Kerstiens  [modo  Winlke  Abbates]  ibid.  I  sol.  vnc  ouor.  et  pullum.  — 
It.  Gotfridus  in  Wulberinchusen  1  sol.  vnc.  ouor.  de  bonis  Euer- 
hardi  Bunten,  gemer  flnbet  fl(^  ffitv  nad^getrogen  eine  9l^ta  über  ^te# 
llcrianb,  bte  aber  nld^t  l^tel^cr,  fonbem  ju  bcr  Surtt«  SWeWebe  gepBrt 
nnb  ba^«r  bei  btefer,  »citer  unten,  i^on  mx9  etnge[d^«ltet  ifl.  -  w)  (de 
Hailenberg].  —  «»)  !8>te  fol^nben  9tet»«  bi«  Oi^t^rljufe«  jlnb  In  B.  anf 
einer  leeren  ®eite  fester  naci^getragen.  —  *•)  prepoeitus  pro  tempore 
dabit.    6« 

25  * 


388 

It.  vnus  mansus  in  Wernsinchusen  dictus  domes 
hof  II  sol.   [Storm  possidet]« 

IL  vnus  mansus  in  Medelon  IKT  modios  silig.  qni 
faciunt  XVF  scep.  [dictus  voyle  et  Conrad  Almoyt].  —  It. 
duo  mansi  ibidem  dabunt  V  soL  circumcis.  et  VI  den.  et 
II  pulL  martini.  [vundengut].  —  lt.  in  Medelon  dat  vle- 
genlant*«)  dabit  IX  den.  [voyle]. 

It.  vnus  mansus  in  Ekkerinchusen  XVIII  den. 
[metle  geroldes]. 

It.  vnus  mansus  dictus  Regenhardes  houe  XXVHI 
d.  circumcis.  et  III  den.  11  pull,  martini  [famulus  dominorum 
dictus  Bodo  habet  sub  se]. 

Item  de  bonis  in  Oysterhuzen  prope  Meynge- 
rinchusen  dabit  in  festo  penthecostes  VI  maldra  silig. 
et  in  natiuitate  Christi  IX  sol.  Corbicens.  ^®)  uel  quinque 
quadrantes  pro  vno  den.'*) 


Curtis  in  Drasenbeke  dabit  VII -f  mald.  auene 
maioris  mensure.  —  Item  vno  anno  adducet  dimidium  pläustr. 
vini  de  Lympurch  vsque  Meschede^^  [pro  quo  dabit 
dttos  florenos  et  sex  solid,  alternis  annis].  Altero  anno 
tenetur  IX  den.  pro  Wynschar.  —  It.  pro  porcis  YIl  sol. 
Uli  d,  martini,*^)  —  It.  Uli  plauslra  lignorum.  martini.  — - 
It  XI  pull,  vno  anno,  altero  anno  X  puU.  martini.'^)  — 
lt.  V«;*  vnc.  ouorum.  pasche.  —  lt.  VI  den.  ad  mandatum 
in  cena  domini  et  vilicus  rehabebit  vnam  semellam  de  IX 
quadr.  —  It.  custodibus  VI  den.**) 

Item  vnus  mansus  curti  Drassenbeke  pertinenti  in 
der  Helle  prope  Reyste  dabit  curti  II  mald.  auene. 


Curtis  in  Horbeke  dabit  XI  mald.  auene  maioris 


»)  fleygeulanl  B.  -  «o)  monete  B  —  8i)[Nota  anno  etcXXXVW» 
locavifc  a  nobis  dictam  curtem  dictus  Manenhouet  vrygreue  in  Menge- 
rinchusen  et  dnbit  nobis  II  flor.  annuntim  die  Martini  episcopi]  B.  — 
82)  suis  expensis.  B.  —  83)  [vilHcus  habrhit  vnum  cyphum  yinij  B.  — 
84)  et  IUI  preposito.  B.  —  86)  Martini.  [Item  die  purificationis  beate 
Marie  villicus  debet  circaire  cum  reliquiis  et  hahebit  \iiam  candelam 
ceream  de  quarta  parte  talenti.]  B. 


389 

mensure. — U.  pro  porcis  VII  soL  IUI  den.'*)  —  It.  vno  anno 
adducet  dimidium  plaustr«  vini  de  Lympurcb  vsque  He- 
schede^''')  [pro  quo  dabll  ITT  flor].  Allero  anno  IX  den, 
pro  wynschar.  —  It«  Vlil  plaustra  lignorum.  roartini.  Tt. 
IXI  scep.  tritici  minoris  roensure.  —  It.  vno  anno  XI  pull, 
altero  anno  X  pull,  martini.  —  It.  V^ij«  vnc.  ouorum  pasche. 
It.  VI  den.  ad  mandatum  in  cena  domini  et  villicus  reha- 
bebit  vnara  semellam  de  IX  quadr.**)  —  It.  custodibus 
VI  den. 

It.  vnus  mansus'*)  dictus  to  den  Cotten  curli  per- 
tinet. 


Curlis  in  Wulfstern  dabit  II  scep.  Silig.*®)  — 
II.  vnum  porcum  valentem  Uli  sol.  martini.  et  IUI  den. — 
It.  ynam  quem  ^0  Johannis  baptiste. 

Curtis  in  Reyste  dabit  XVITT  ")  mald.  auene  mi- 
noris mensure.**)  —  It.  \  marcam  pro  houesloze.  martini.**) — 
It.  III  marcas  pro  porcis.  tritico.  melle.  anterib.  et  panib. 
auenaticis.  *®)  —  It.  XX  pull,  et  XX  obolos  pariter.  mar- 
tini. —  It.  XII  plaustra  lignorum.  Jacobi.  —  It.  L?  alletia 
in  festo  palmarum.*®)  —  It.  X  vnc.  ouorum  pasche.  —  Ft. 
XII  oues  in  asscencione  domini.      Tt.  III  crathera  buttiri. — 

Mansi  curti  in  Reyste  pertinentes. 

Primo  vnus  mansus  in  Boysinchusen  dabit  curti 
III  mald.  auene.  ouem.  !TI  sol.  pro  dimidio  porco  et  II  pull, 
et  obul.  Ebdomedarijs.  III  mald.  auene.*"^)  —  It.  ibidem  alter 

36)  [Martini  et  vtilirus  habebit  vnum  cyphum  vini.]  B.  —  87J  suis 
expensis.  B.  —  38)  2)a«  folgenbe  9tcm  fc^t  im  Äcg.  B.,  bogcgcn  pat  c« 
folgenben  3ttfa6*  pt.  die  purificat«  b.  M»rie  villicns  dt^bet  circuire  cum 
reliquiis  et  habebit  vnani  candelani  ccream  de  quarta  parte  talcnli].  — 
3»)  prope  curtim.  B. —  40)  carnifez  habebit.  B. —  *i)  ovem  bonum.B. — 
48)  XX  [modo  XVIII]  B.  —  43)  que  exteadunt  se  ad  XVI  maldra  niaior. 
mensure.  B.  —  44)  [villicus  habebit  vnuiii  ryphuin  vini].  —  45)  5^a« 
9lca.  B.  f^)cjtflcirt  biefen  <5olIecttt)^)oflett  fo:  It.  V  porcos,  quivis  valens 
XV III  den.  —  It.  porcum  ad  modum  pollicis  pinguem.  —  It.  X  Schepel 
tritici  minoris  mensure.  —  U.  XVIII  oraler,  meliis  martini.  —  It.  LX 
panes  avenaticos,  omnium  sanctorum.  —  It.  V  anseres.  —  46)  U.  XXXVIl 
panes  avcnaticos.  B. —  47)  Nicolai.  B.  ®ie  bctbctl  folgenbcn  3tem«  feilten 
in  B.  !S)agegen  {le^t  ^ier:  It.  in  Nichten  husen  mans.  tenetur  curti 
III  mald.  auene,  III  sol.  pro  porco  t«*'«,  !I  pull.  «Mim  obul.  viic.  ouoi  um.  — 
lt.  Ebdomedariis  II -f  maldra  auene. 


390 

mansQS  dabit  cnrti  IIT  mald.  auone*  III  soL  pro  dimidio 
porco.  ouem  et  LI  puIL  et  obolos.  Item  Ebdom.  III  maid. 
auene.  —  It.  tertius  mansiis  ibid.  dabit  curti  III  mald.  »uene. 
III  soI.  pro  dimidio  poreo.  ouem.  11  pull,  ei  obol.  Item 
Ebdomedarijs  III  mald.  auene. 

Item  rnus  mansus  in  Bredenbeke  dabit  eurti  IK 
mald.  auene  UI  sol.  pro  dimidio  poreo.  ottem.  II  pull,  et 
obulos.  It.  Ebdomedarijs  III  mald.  auene.  *®J  —  It.  alter 
mansus  ibid.  dabit  curti  XVI  seep.  auene.  III  sol.  pro  di- 
midio poreo*  ouem.  II  pull,  et  obul.  It.  Ebdomed.  in  mald. 
auene.—  It.  tertius  mans.  ibid.  dabit  curti  VII  scep.  auene.— 
n  pull,  et  obul.  ouem.  Ebdomedar.  V  scep.  auen.*^)  [It. 
Amt  domeke  in   bredenbeke   dabit  curti  ouem]. 

It«  vnus  mansus  in  Vrylinchusen  dabit  curti  XIII 
scep.  auen.  ouem.  II  pull,  et  ob.  It.  Ebdomedar^  X  scep. 
auene. 

It.  in  Boydenbeke  vnus  mansus  dabit  eurti  XIII 
ficep.  auene.  III  sol.  pro  dimidio  poreo.  ouem.  11  pull,  et 
obL  [Ebd.  X  scep.  av.] 

It.  in  Nedernreyste  vnus  mansus  dabit  III  mald. 
avene.  III  sol.  pro  dimid.  poreo.  ouem.  11  pull,  et  obl 
[It.  Ebd.  X  scep.  av.}  —  It.  alter  mansus  ibid.  dabit  curti 
II  mald.  auene  maior.  mensure.  ouem.  II  pull,  et  obl»  — 
If.  tertius  mansus  ibid.  dictus  brochoue  dabit  curti  III 
[mald  ]  auene  ouem,  III  soL  pro  dimidio  poreo  11  pull,  et 
obl.     It.  Ebdomedar.  II  mald.  auene. 

It  ynus  mansus  in  Nederndorpe  dabit  capitulo  I 
sol.  et  II  pull.  5«) 


Gurtis  in  Langenbeke  dabit  XVI  mald.  auen. 
minoris  mensure.**)  —  It.  t  marcam  pro  houesloaie.  mar- 
lini.  —  it.  m  marc.  pro  porcis.  tritico.  melle.  anteribus  et 


48)  X  SC.  auene.  -  49)  2)«^  fMgcnbe  3tm  ^U  te  B.  —  so)  in 
rogationibus.  B.  -~  5i)  qae  se  extendit  ad  XIII  maldra  et  II  i»Gep.  m*- 
joris  mensure.  B. 


391 

panibus  au^naticis. ")  —  iL  XX  pull,  com  XX  »bul.^O  — 
It.  II  craihera  butliri  —  It.  X  yncias  ouor.  pascbe.  [Pal- 
marurnl.  **)  —  It.  L\f  alletia  in  festo  palmarum. '^)  —  It. 
XII  p]aus(ra  lignorum.  Jacobi.  —  It.  XII  oues.  in  ascentione 
domini.  ^^) 

Mansi  pertinentes   curti  in  Langenbeke. 

Primo  vnus  mansus  in  Herhagen  dabit  XIII  scep« 
auene  minoris  et  III  scep.  maioris  mensure.  ouem.  11  pull, 
cum  obul.  vnciam  ouorum.  I  sol.  pro  melle.  It.  Ebdom.  X 
scep.  auem — It.  alter  mans*  ibid.  dabit  curti  Isolid.  ouem. 
n  pull,  et  obul.  vnc.  ouorum. 

It.  vnus  mans.  inBosinchusen  dabit  curti  III  mald. 
auen,*"'')  III  sol.  pro  porco  dimidio«  ouem.  II  pull,  et  obul. 
vnc.  ouorum.     It*  Ebdomed.  III  mald.  auene.  ^®) 

It.  in  Nichtenhusen  vnus  mansus  dabit  curti  III 
mald.  auen.  III  sol.  pro  dimidio  porco.  II  pull,  et  obul. 
vnc.  ouorum.    It.  Ebdomedariis  III  mald.  auene* 

It.  in  Budenbeke  vnus  mans.  curti  dabit  lU  mald. 
auene  III  sol.  pro  dimidio  porco.  ouem.  II  pull,  et  obul. 
vnc«  ouorum.     It.  Ebdomedar.  II  maldr.  auene. 

It.  vnus  mansus  in  Bredenbeke  dabit  curti  If  mald. 
auen.  ouem.  11  pull,  et  obul.  It.  Ebdomedar.  V  scep.  auen.**) 

It.  mans.  in  Langenbeke  dabit  curti  X  scep.  auen. 
ouem.  II  pull,  et  obl.  It.  Ebdomedar.  X  scep.  auen.  — 
It.  alter  mans.  ibid.  dabit  curti  X  scep.  auen.  ouem.  II  pull, 
et  obl.  It.  Ebdomedar.  X  scep.  auen.  —  It.  tertius  mans. 
ibid.  dabit  curti  ouem. 

It.  vnus  mans.  in  Henbern  inferior!  dabit  curti 
mald.  auene.  ouem.  If  pull,  et  obul. 


.52)  S)tcfc«  Sitm  i|i  in  B.  fo  f:|)cgtflctrt :  It.  IIII  pwrcos,  valcns 
qoivi«  XVII  den.  —  It.  porcum  »d  inodum  poHicis  pinguem.  —  It.  XVIII 
crater.  inell»  martiau  —  It.  X  Schep.  tritici  minoris  mensure.  —  It.  LX 
panes  avenatico»  OHinium  sanctorum  [qiiiUbet  yaloris  obb.]  —  It.  V 
anderes.  —  53)  Martini.  B.  —  64)  et  IUI  ava  ansertna.  R,  —  5ö)  ft.  XXX 
penes  avenatieas  palmarum.  B.  —  56)  [Note  ^o  houesloxe^  fiorcis, 
oi«He,  ta»rtico  et  pdnibus  dabit  annuatim  III  marc]  B.  —  57)  mfnoris 
BteimuFe.  B,  —  5ff)(  Nicolai.  B.  —  5D)  3m  SRcö.  B.  Umttt  Wefc^  Kern; 
[It.  ibid.  secuudus  mansus  dabit  Ebdom.  II  maldra  aueAfe.) 


392 

li,  Yiius  mans.  in  Selinchusen  dabit  curti  III  mald. 
auene.  ouem«  11  pulL  obuL  el  vnciaiu  ouorum. 

It.  vnus  mans.  in  Buden  fei  de^^)  dabit  curti  \  mald. 
auen.  II  \  sol.  ouein.  II  pull.  obul.  et  vnc.  ouorum. 

Mansi  pertinentes  curti  in  Cottinchusen:**) 

Mansus  in  Yphelpe  [Aldenifelpe]  dabit  \U  den.  in 
rogationibus.  III  sol.  Thome.  ouem  et  XX  oua.  [Heyne- 
uiannus  veische  habet  a  dno.  Jo.  Uanxlede  milite.] 

It.  maus,  in  Vrylinchusen  ^^J  XX  den.  II  talenta 
buttiri.  ouem.  XX  oua.  —  II.  alter  mans.  ibid.®^)  XII II 
den.  11  talenta  buttiri.  ouem.  XX  oua.  —  It.  tertius  mans. 
ibid.  ®0   XIIIl  den.    II   talenta   buttiri.  ouem    XX  oua. 

lt.  mans.  in  Ysenkhem  [in^parochia  Esleue]®')  II 
sol.  ouem.  XX  oua.  [pro  oue  dat  11  sol.] 

It.  mans.  in  Do  erler  V  sol.  vnc.  ouorum. 

lt.  mans.  in  Westerenbodeuelde  III  sol.  vnum 
maldrum  auene*®)  celerl  mansi  dabunt  duo  maldra  auene.®^)  — 
lt.  ibid.  alius  mansus  XVlIl  den.*®)  —  IL  tertius  mans. 
ibid»  XVIII  den.  —  It.  quartus  mans.  ibid.  XVIII  den.  — 
It.  quintus  mans.  ibid.  XVIII  den.  —  lt.  sexlus  mans.  ibid. 
XVIII  den.  —  It.  septimus  mans.  ibid.  XVIII  den.  -  lt. 
octauus  mans.  ibid.  XVIII  den.  —  It.  nonus  mans.  ibid. 
XVIII  den. 

It.  vnus  mansus  in  Halueswich  II |  sol.  et  ouem. 
[Theodoricus  Melichpiper  habet].  ®®) 


60)  cuius  locatio  perlinet  capitulo.  B.  2)icfcr  8ocatton8^)affu«  tfl 
\p^ttx  bur^flrid^ctt.  —  e")  3n  bcm  S»cg.  A  fcl?It  folgenbc«:  It  curti» 
de  Cotinghusen  tenetur  in  festo  beati  Thome  Apostoli  IIÜ  marc. — 
It.  I  maldr.  siliginis  Martini.  —  U.  V  crateres  buttiri.  —  It.  in  rogatio- 
nibus XI  caseos  veteres  et  tot.  crateres  buttiri.  —  It.  penthecostes 
VIII  crateres  buttiri  —  It.  Johannis  baptiste  XVIII  oues.  —  It.  in  festo 
natiuitatis  b.  Marie  dimidiam  vaccam  pinguem  excoriatam.  -  It.  alter o 
anno  Martini  vaccam  integram  pinguem  et  excoriatain.  —  It»  pnsche 
ägnum  pinguem  et  XXXIIII  vucias  ouoruii).  —  lu  Jacobi  III  maldra 
caseorum.  —  It.  Martini  IUI  talenta  cere  ad  luminaria  [It.  XIl  pnllos 
Martini.]  B.  —  62)  [de  ouer  Gerke]  B.  —  63)  [de  neder  Gerke]  B.  — 
64)  [Herman.JB.  -  65)  Stichtebose  possidet.]  B.  —  66)  VI  sc.  auene.  B.— 
67)  2)iefer  passus  lautet  in  B.:  [It.  in  Bodeuelde  alii  mansi  ibidem  Itl 
mald.  auene*  summa  auene  omni  anno  IIII  maldra.]  —  68)  ©icfc«  Stellt 
ij^eigt  in  B  :  Item  molendinarius  ibid.  de  manso  XVIII  den.  —  69)  2)ie{e9 
^tm  fe^t  in  B. 


393 

It.  vnus  mans.  inDrasenbekc  XYIII  den.  et  ouein. — 
lt.   alius  inans.  ibid.  XVIII  den.   [Else  vxor  parui  gotfridi]. 

It.  vnus  mansus  in  Erfiinchusen  porcum  de  f 
marca '®}  et  ouem  Johannis  Baptiste  et  XV  scep.  auene. 
totum  capitulo. 

It.  mans.  in  Bredenbeke^O  XIIII  den.  oueni»  XX 
oua  et  XV  scep.  auen.  [Nota  jn  Bredenheke  I  mans.  dabit 
III  sol.  frater  dicti  Doylen  possidet.]  ^^J 

It.  mans.  in  superioriSorp  VIII  crather.  buttiri. 

II.  vn.  mans  in  nyderenreyste"'^)  XX  den.  ouem. 
XX  oua  et  XV  scep.  auen.^^) 

lt.  vnus  mans.  yp  dem  boydenuelde  II  sol.  ouem. 
XX  oua  ^5)  [Slueke].  —  lt.  alius  mans.  ibid.  XVIU  den.^«) 
[vacat.] 

It.  vnus  mans.  in  Merkelinchusen  XYIII  den. 
[vacat.]  -   It.  alius  mans.  ibid.  XVUl  den.  [vacat.] 

It.  vnus  mans.  in  b  e  r  c  h  u  s  e  n  '^^)  111  maldr.  auen. 
ouem  et  XUll  den.  [Haue].  —  It.  alius  mans.  ibid.  Vlll 
maldr.  auen.''^®)  [Krule].  —  II.  tertius  mans.  ibid.  XV  scep, 
auen.  ouem.  XIIU  den."^®) 

It.  vnus  mans.  in  ymmenhusen*®)  11t  sol.  et  ouem. 
[Schouse  hab.]  —  It.  alius  mans.  ibid.  ®0  XllU  den.  et  ouem 
[Schoeuse  hab.]  —  It.  tertius  mans.  ibid.  1  sol.  [Gert  alibi 
etiam  habet  idem.] 

It.  in  Berenbroke  vnus  mans.  II  sol.   [vacat] 
It.  vnus  mans.  in  Herhagen  1  sol.  [vacat.] 
It.  vnus  mans.  in  meschede  subLangelo  I  maldr. 
siliginis.  ®*) 


Item  curtis  in  Ouerenkerken  11  maldra  auene. 


70)  Martini.  B.  —  7i)  [de  Dole  possidet.]  B.  —  72)  tiefer  passu* 
feWt  tttB.— .  79)  [Sagel  pos8id.]B  —  74)  Capitulo  B.—  75)  Capitulo.  B. — 

76)  [It  in  Bjridenuelde  vnus  mang.  YIII  den.]  B.  —  77)  [Tyleman  filius 
kuteo.]  B.  -^    78)  [dentur  custodibus  IB.—   79)  [vacat  quidem.]  B.  — 

80)  [major  Otto.]  B.  —  «>)  [minor  Otto.]  B.  2)a«  folgenbe  9tetn  fe^It 
in  B.  ^  82)  S)tefc0  3tm  fe^it  in  B ,  flatt  beffen  fleltft:  lt.  II.  mansi  in 
Halueswich  ouem  et  XXX  den« 


3»4 

Item  curtis  in  Durrenhollhusen  Vlll  maldr  auen. 
Xll  oues.^O  porcum  de  dimidia  marca*^0  1  maldr«  caseorum 
Jacobi  et  1  maldr*  Bartolomei^  omni  anno«  X^  pullos.  Pro 
i»tis  Omnibus  dabit  Vi  marc«  ex  gratia«^^) 

Mansi  curti  pertinentes  [dabunt  curti]. 

It.  vnus  mans.  ibid.  1  maldr.  auen.  et  ouem.  —  It. 
alius  mans.  ibid.  1  maldr.  auen.  et  ouem. 

iL  vnus  mans.  in  superiori  sorp.  1  maldr.  auen. 
ovem  et  11  pull. 

..iL  alias  mans.  in  inferiori  sorp  11  maldr.  auen.  et 
ouem. 

It.  vnus  mans.  in  ouerenkerken  1  sol.  et  11  pull. 

It.  vnus  mans.  in  spurkey  dictus  catten  11  sol. 

It.  apud  leyue  1  sol. 

It.  in  Ryferinchusen  duo  mansi  Vlll  den. 


Item   curlis  in   Henstebeke  dabit  Jacobi   HU  sol. 
et  111  sol.  martini. 


It.  curtis  in  Sterte  dabit  V  maldr.  auene  et  porcum 
de  dimidia  marca  martini. 


It.  curtis  in  Vrylentorpe  111  sol.  et  1111  den.  mar- 
tini. [Jagedüuel]. 


It.  Curtis  in  Royrne  dabit  V  maldr,  auene.  11  mod. 
tritici.  II  modios  siliginis.  porcum  de  dimidia  marea.^®)  11 
oues  Johannis  bapliste.  agnum  pingwem  pasche,  lt.  XIllI 
cratheres  mellis  et  sex  pullos  martini.  Pro  istis  omuibus 
absque  auena  dabit  XXYl  sol.  ex  gratia. 


Item  curtis  in  Stortwinkel  possident  opidani  in 
Attenderne  et  dabunt  annuatim  tria  maldra  siliginis  et 
ordei  equepartim  Petri. 


83)  Johaaii»  Imptiste..  B.  —  84)  MartinL  B.  -  85)  2)it  ^tW  VI 
ift  tun  comgirt  m^  %^m  ittel  f^aterev  ^mi^  ht^^dfdH^:  ex  postdrUm 
conventione  de  1617.  3«  B,  fc^t  ber  ättf«4«  P'«  wti«.-  96}  MarÜniB. 


d»5 

It.  in  Hunschede  [in  parochia  Ludenschede]  tarn  in 
superiori  quam  inferiori  XII  antiquos  gailos.  [Nota.  In  sup^ 
riori  Hunscliede  de  duobus  casis  V  soL  1  anser.  In  infe- 
riori Hunschede  X  albos  den.  It.  in  der  Rechardes  Bamede 
V  albos.]  —  [Nota,  prope  Ludensche  Relicta  quondam  Ni- 
colai de  Hunschede  111  alb.  den.  It.  Gerd  in  der  Ramede 
111  alb«  den.  Johan  NigehofT  in  Nederenhunschede  X 
alb.  den.  Engele  quondam  relicta  Werneri  -  V  alb.  den. 
Scriptum  anno  M.  CCCC^  XXIX.]  —  [Gert  in  der  ramede 
X  albos  den.  Hans  van  Hunscbede  V  alb.  It.  gert  in  der 
ramede  etiam  V  alb.    It.  Dideric  van  Hunschede  V  alb.] 

It.  in  Lantenze  prope  yserenloyn  V  sol.  duy- 
tenner  martini. 


Item  curtis  in   Lynne  in  parochia  Eigincbusen  Vi 
soL  ad  presentias. 


It.  curtis  inGeaeren  XI  sol.  mansionarü  infrascripti 
dabunt  in  Lynne  XVUl  den.  In  Wetmerschede  Uli  sol. 
In  Alberinchusen  [in  parochia  Egincbusen]  111  sol.  — 
In  houerinchusen  [in  paroch.  Balue]  111  sol.  —  It.  in 
Rymbeke  11  sol.®^) 


Item  curtis  in  Hakenloy  prope  Neyhem   X   sol. 
Theodericus  Frezeken  dabit. 


Item   conuentus  in  Oylinchusen  VI  sol.  in  con- 
uersione  s.  Pauli  de  manso  in  Clyue.®^) 


Item  curtis  in  Endorpe.  XV11|  maldra  auene  ma- 
joris  mensure.*^ —  It*  alternis  annis  integram  vaccam  ex- 
corktÄÄi  et  pingwem.  ^^  —  It.  XVlll  crather.  meHis  mart*Bi. 
It.  VI  unciaji  aUecum  Palmarum. — It..  eod^m  tempore  XXIX 


8'0  S)iefcs  »ab  ^9  f^tgenbe  dttm  fehlen  in  B.  —  ss)  Martwi  [ad 
pretfCntMifi]«  B«  —  89]^  [Solet  dare  YII  maldnü  maiori«  meMurv  «^  sex 
makira  misoris]»  B.  —  90)  [dabü  VIfiH  sol.  «sipie  ad  reuoeatooMem^  ca^ 
pituli.]  B. 


396 

vnc.  Quorum.  •*)  —  It,  1111  oues  pingwes  Johannis  baptiste.  — 
iL  cum  quarlo  anno  aprum  quatuor  annorum  senem.  **)  — 
It.  X  pullos  martini.  —  It.  vnum  maldrum  silig«  et  habebit 
missam  animarum  in  choro.  —  It.  Thesaurario  pro  tempore 
Uli  marc.  et  11  soL  marlini.®^) 

Isti  mansi  pertinent  ad  curtim  in  Endorpe. 

Tres  niansi  in  Rekelinchusen  in  parochia  Hel- 
uelde  [credo  quod  sit  in  parochia  Stock  heim]. 

Duo  mansi inWeyninchusen  [in  parochia  Heluelde]. 

Vnus  mansus  in  Linepe. 

Duo  mansi  in  Aldenheluelde. 

Vnus  maus,  in  AI  m  e  n  b  eck  in  parochia  P 1  e  tte  n  b  e  r  g  e. 

Vnus  maus,  in  Keyseberge  in  paroch.  B  a  1  u e. 

It.  vnus  maus.  inTheydinchusenin paroch. Menden 
[Enkhusen]. 

Isti  sunt  mansionarii  soluentes  auenam  nomine  curtis 
Endorpe.  ^^)  Uinricus  in  Weninchusen  de  duobus 
mansis  ibidem  tria  maldra  Meschedens.  de  quolibet  manso 
IX  scep. 

Flechteman  in  Rekelinchusen  sex  modios  hoc  est 
IX  scep. 

Henke  Dickman  ibid.  VI  modios. 

Hinricus  Schindebuch  in  linepe  VI  modios. 

Volmeke  Junkere  de  manso  in  aldenheluelde  VI 
modios. 

Reliqua  IX  maldra  dabit  schultetus  in  Rndorpe. 

Et  predicti  presentabunt  Meschede. 


dl)  [de  illis  habebunt  custodes  XX  vncias.]  B.  —  ^2)  qui  valeat 
inpinguari  [dabtt  X  sol.  vsque  ad  reuocationein  capituli],  B.  ~  93)  ^a9 
(c^tc  3tcm  fe^It  in  B.  2'tc  gu  bcr  (Surtis  ©nborf  gclj^öngcn  SWatifcn  flnb 
barin  eBenfalld  nid^t  aufgefül^rt.  !Dad  9{eatflet  ifl  unten  auf  bet  erfien 
©eite  iebe«  «tattö  fotiirt.  m.  XTI  cnbtgt  uut  bcn  ^räfiationen  bcr  (£utti« 
(Buborf.  Stuf  ber  Siüdfcttc  ftnb  f:|)ätcr  bic  pensiones  villae  iMeschede  in 
jtoei  <£o(umnen  nad^gettagen,  toeldj^e  in  A.  na^  ben  Stbgaben  in  parochia 
Hundeine  folgen.  S)o«  ©latt  XIII  tjl  ^)crau8gef^nlttcn,  c8  folgen  SBI.  XIIII 
»cld^c«  nid^t  foliirt  ijl  unb  bann  XV,  XVI,  XVII.  -  W)  S)a8  folgenbe 
Bi9  an  bie  Curtis  Stochusen  tfl  nachgetragen,  n>etl  tm  Slegtfler  l^ier  ein 
(eerer  9tanm  »ar,  toetd^er  auf  bem  folgenben  ^iattt  l^inter  ber  (£urtt9 
fSetter^off  fehlte,  mo  fonft  eigentüd^  bie  ba)u  gel^örtgen  fD^onfen  l^atten 
folgen  muffen. 


397 

Isti  mansi  curtis  Welt  erhoff  prope  Wedinchnsen 
soluent  auenam  Meschede. 

Ynus  mansns  in  Wen  he m  vnum  maldrum  auene.  tone 
[hinric]  colit* 

Ynus  mansus  in  Wolden  tria  maldra.  kerstian  Lob- 
beke.  —  alius  mansus  in  Wolden  duo  maldra.  hennan 
kerstiens. 

de  manso  kloppers  inBerge^  quatuor  maldra*  koper- 
nagel  eolit« 


Item  Curtis  in  Stochusen  dabit  XXX  [XXVUll] 
maldra  auene  et  11  seep.  maioris  mensure.  —  It.  pro  porcis 
111  marcas  1  soL  vel  porcos  tantum  valentes.  rnartini.  —  It. 
XVIU  cratheres  mellis  martini^^)  [pro  quib.  crather.  dabit 
VllI  sol.]  —  It.  XXX  plaustra  lignorum  nuncupata  wlgariter 
Erlenholt«  festo  natiuitatis  xpi.  [S(u^geföfet.]  —  It.  vno  anno 
VI  sol.  ad  Wynscar.  —  It.  altero  anno  adducel  vnum  plau- 
strum  yini  de  Lympurg  ad  Meschede  suis  propriis  ex- 
pensis.  —  It.  III  seep.  tritici  minoris  mensure.  petri  ad 
cathedram.  —  It.  XI  pull,  martini.®*)  —  It.  porcum  de 
molendino  valentem  IUI  sol.  martini.  —  It.  inpingwabit  aprum 
omni  anno  a  festo  mychael.  usque  martini.  —  It.  V  vne. 
ouor«  in  festo  palmarum.   —  It.  custodibus  IX  denarios.^> 

Mansi  pertinentes  curti. 

Piimo  vnus  mansus  in  Stochusen,  quondam  dicti 
leekenbrachtes  [Gockelonis]  dabit  capitulo  IUI  maldra  auen. 
maioris  mensure. 

It.  vnus  mansus  in  Müldensbern  dabit  capitulo  V 
maldr.  auen. 

It.  vnus  mansus  in  Calle  dicti  porteners  dabit  caplo 
XUU  seep.  auen. 

It.  duo  mansi  in  vysbecke  quiuis  dabit  caplo.  XVIU 
seep«  auen.  vnum  seep.  siHginis  et  ouem» 

95}  [vilHcus  habebit  dimidinm  sextarium  vini.]  B.  —  96)  It  ad 
mandatum  in  cena  domini  VI  den.  [et  villico  dabitur  una  semeUa  de 
]X  et  quadran.]  B.  —  97)  It.  die  purificationis  beate  Marie  villicus  debet 
circuire  cum  reliquiis  et  habebit  vnam  candelam  de  quarta  parte 
talenti.]   B. 


398 

It.  ynus  mansus  in  Aldenheluelde  dabit  caplo  III 
soL  et  obul.  et  11  pullos.  —  It.  alius  mans.  ibid.  dabit  caplo* 
XXVI  den.  et  11  pullos.  —  It.  tertius  mans.  ibid.  dabit  caplo» 
IUI  sol.  min.  IH  den.  et  11  pullos.  [istam  pensionem  tenetur 
soluere  Epyphanie  dni.]  —  [Ista  pensio  pertinet  ad  presen- 
tiam  in  choro  IX  sol.]  —  It.  vnus  mans.  ibid.  dictus  to 
der  Loyuen  dabit  caplo.  XlUf  scep.  auen.  —  It.  alius 
mans.  ibid.  dabit  caplo.  tantum.  —  It.  tertius  mans.  ibid« 
dabit  caplo.  HU  maldr.  auen. 

It.  vnus  mans,  in  Weynhem  dictus  hyddinchof 
dabit  caplo.  XUlf  scep.  auene. 

It.  vnus  mans.  inOlepe  dabit  caplo. XlUj  scep.  auen.'") 

98)  2)ie  ivx  <£urttd  ^to(ßm\tn  ^e^drigen  Wlan\en  mit  tl^ren  9lb« 
gaben  finb  in  bem  9{eg.  B.  t^ottflänbiger  xn  nac^fle^enber  äCrt  aufgeführt: 
Maosi  pertinentes  curti. 

Itp  mansus  in  Muläesbern  tenetur  capilulo  IUI  maldra  aiMoe 
et  111  scep. 

lt.  mansus  in  Oalle  dicti  Porteuen  tenetur  capitulo  Xlll^scep« 
auene. 

It.  mans.  inStochusen  tenetur  capitulo  111|  jpaldra  auene  [tjueni 
pro  nunc  posstdet  Lekenbrecht]. 

U.  mansus.  ibidem. 

It.  mansus  in  Oylpe  tenetur  curti  XXXIH  den.  vno  anno  et 
altero  anno  VI  den.  pro  vectura  vini.  lt.  il  sol.  de  area  ihansi  Martini. 
It«  III  den.  Jacobi.  It  II  pull*  et  II  vncias  Quorum.  It.  in  circuiu* 
cisione  dni.  XVIII  den.  pro  ensewio.  It.  capitulo  II  maldra  auene  et 
I  den. 

It«  ibid.  mans.  dicti  Erleman  tenetur  eurti  litt  sol  et  II  pull. 
Martini. 

It.  mans.  in  Vrenchusen  dictus  in  den  Erlen  tenetur  curti 
VIII  scep.  auene,  II  pullos,  II  vncias  ouorum. 

It  mans  Hiddinchof  in  Weyueme  tenetur  capitulo  XIUf>  sc. 
auene  et  I  den. 

It    mans.  in  Oysbolde  tenetur  curti  l  maldnim  auene. 

It.  mans.  in  Kyrcheluelde  pertinenti  betteke  Heynen  tenetur 
curti  im  sol.  III  den.  I  puUum  et  vnciam  ouorum. 

It.  ibid«  alter  nans  tenetur  curti  II  sol.  puUam  et  yneiam  ouorum« 

It.  mansus  in  Weyninchusen  tenetur  curti  11  sol  pullum  et 
vnciam  ouorum. 

It.  mansu»  in  Weitenvelde  tenetur  curti  il  soL  puflum  et 
vnciam  ouorum* 

It.  dimidius  mans.  ibid.  tenetur  curti  I  sol.  pullum  et  vnciam 
ouorum. 

It.  mansus  dictus  der  Loyuen  in  Aldenheluelde  tenetur  capi- 
tulo XUi\  scep.  auene.  It«  curti  U)^  sol.  It.  curti  VI  den.  vno  anno  et 
altero  anno  XXVIII  den.  pro  vectura  vini.  It.  III  den.  Jacobi«  It  I 
pullum  et  vnciam  ouorum. 

[It.  vnus  mansus  dabit  tantum  capitulo.] 


399 

Curtis  Wetterhof  quam  sub  §e  habent.  prepositus 
et  conuentus  in  Wedincfausen  et  possident  Pritno  dabunt 
de  dicta  curte  in  festo  viti.  vnum  maldrum  siliginis  et  11 
sol.  [X  flor,  pro  porc,  et  pecunia].  —  In  natiuitate  beate 
mar.  virg.  vnum  maldrum  tritici  et  IUI  hameh  duos  annos 
in  etate  habentes  et  pyngwes.  —  In  festo  bti«  thome  apo- 
stell  X  maldr*  auen.  et  V  sol.  atque  duos  porcos  ad  lati» 
tudinem  trium  digitorum  pingwes.  —  In  purificatione  beate 
Mar.  virg.  quatuor  porcos  ad  latitudinem  vnius  digili  pingwes. 
singulis  annis  cunctis  temporibus  dent  et  persoluei^.  Et 
sie  predictam  curtim  perpetuo  et  quiele  possideant.  ®^) 

Curtis  in  Laere.  villicus  dabit  IUI  maldr.  auen«  Petri. 
(missam  animarum  habebit  in  choro).  *--  It.  vnum  porcum 
valentem  Uli  sol.  martini.  —  It.  vnum  scep.**^^)  siligin. 
martini   —  It   ouem  pingwem  Johannis  baptiste. 

It.  bona  dicti  Wulues  deLare,  que  nune  pertinent 
Johanni  hukelhem  et  suis  heredibus  [Berninckhusen] 
tenentur  dare  capituio  Uli  oues  pingwes  Johannis  bapUste*^ 


It.  alter  mansus  ibidem  IUI  maldra  auene :  solebat  dare  V  maldra, 
oaem  et  I  modium  siliginis  [Nota.  iUe  mansus  non  perlinet  ad  eurtem 
in  Stpchusen  sed  ad  capitulum]. 

It.  mansus  in  Veysbec  tcünetur  capituio  XIII ^  sc.  auene,  I  sc. 
siliginis  et  ouem. 

It.  alter  mans.  ibid«  tenetur  capituio  XIII|  sc.  auene,  I  se.  silig. 
et  ouem. 

It.  vnus  mans.  in  Aldenheluelde  (Rosehake)  tenetur  capituio 
Ilf  sol.  et  obul    II  pullos  Martini. 

It.  alter  i«ans  ibidem  (Rabalt)  tenetur  papitqlp  X^VI  den.  U 
pullos. 

It.  tertius  mans.  ibid.  tenetur  capituio  IUI  sol.  minus  Ilf  den. 
II  pullo^.  Utam  p^n^ionem  tenentnr  isti  tres  in  Epbiffinia  domini  [et 
pertinet  ad  presentiam  in  choro]. 

It.  mans.  ibid  tenetur  IX  maldra  auene. 

99)  3tt  B.  fittb  bic  4)ofe«'f(bgabctt  fütgenbwmaftgctt  f^iaiPgirt: 
X  maldra  auene. —  It.  II  porcos  ad  latitudinem  trium  digitorum  pingues, 
Thome.  —  It.  V  solidos  Thome.  —  It.  puriticationis  beate  virginis  IUI 
porcos  ad  latitudinem  vnius  digiti.  —  It,  Viti  I  maldrum  siliginis  et  II 
solidos.  —  It.  natiuitatis  beate  virginis  I  maldrum  tri^ei  [mpjoris  men- 
sure].  It.  kiter  feste  natiuitatis  et . . , .  bcQte  virginis  Uli  oiues  pingue» 
[dtto»  annos  in  «täte  habentes].  ^OM  «»etgl.  bie  Urf.  ber  SObtiffttt  3utta 
».  1207  in  @cibert  Urf.  «u^  I.  Sfh.  130.  -  loo)  n  »chep.  i.  — 


400 

et  111  oues  in  natiuitate  beate  marie.*®*)  —   It  in  natiuitale 
beate  marie  virg.  —  1!  talenta  cere,  *®'*) 

It.  ibid.  bona  piscatoris  XV  scep.  anen.  iad  miss^ 

It.  ibid.  bona  Frederici  in  der  Will  er  sb  ekel  animan 
IX  scep.  auen,  '  Mnchoro. 

It.  vnus  mans.  in  vrenkhusen  11  maldr.  auene  Mar- 
tini et  XVUl  den.  et  11  pullos  Jacobi.  [Gobbele.]  —  It.  alius 
mans.  ibid  11  maldr.  auen.  martini.  —  XVUl  den.  et  11  pullos 
Jacobi.  [Hinricus.] 

It.  in  Herbolinchusen  de  dimidio  prato  IUI  sol. 
[ad  presentiamj.  *®^) 

It.  vnus  mansus  in  Olepe  U  maldr.  auen.  martini. 
XVUl  den.  et  U  pullos  Jacobi. 

It.  vnus  mansus  vp  dem  Budenuelde  [Rutencop 
colit]  quem  contulit  Johannes  deMolendinoVU  maldr* 
auen  et  Ul  puUos  [ad  presentiamj  locatio  pertinet  capitulo. 
[Abele  katoel  in  der  matenbeke  colit,  dabit  lU  maldr.  auen.] 

It.  duo  mansi  in  marpe  tenenlur  caplo.  X  scep.  tri- 
tici.  minoris  mensure  in  festo  Epyphanie.  [pro  tritico  dabit 
XUH  sol]    Et  U  talenta  cere  Thesaurario. 

It.  bona  in  Remelinchusen  que  olim  pertinebant 
parentibus  dni.  Hinrici  kerl.  quorum  infeudatio  pertinet 
ad  dnum.  abbatem  in  Grascop.  tenentur  caplo.  U  maldra. 
siUg.  VHl  maldr.  auen.  et  VIU  sol. 

It.  vnus  mansus  in  Herhagen  tenetur  1  maldr.  silig. 
1  maldr.  ordei.  U  maldr.  auen.  et  11  puUos.  —  It.  vnus  mans. 
in  superiori  Teynchusen  1  maldr«  siligin.  1  ordei.  11 
maldr.  auen.  et  11  puUos.  ****)  [Lambertus.]  —  It.  aUus  mans. 
ibid.  ^^0  tantum.  [magnus  Gotfridus.]  Et  hij  tres  mansi 
etiam  pertinebant  dno.  Hinrico  kerl  bone  memorie.  locatio 
pertinet  capitulo. 

It.  to^dcn  mesteren  11  pullos.*®®) 


101)  [de  bonis  Keteler.]  B.  —  102)  lt.  IIII  den.  —  It.  campanariii 
IUI  den.  [de  bonis  Scaden].  B,  —  m)  2)iefc«  3tem  fcjlt  in  B.  — 
m)  [Frederich]  B*  -  m)  [Abel]  B.  -  i06)  2)icfc«  mib  ba«  folgettbe 
3ttm  fetilen  in  B, 


401 

It.  vnum  pratum  in  der  lutteken  henne  quod  oiim 
pertinebat  ad  predicta  bona  in  Remelinchusen  Uli  sol. 
arnoldus  de  bunninchusen  dabit. 

lU  vnus  mansus  in  Meschede  olim  Stormes  [Henlars] 
pertinens  tenetur  XIIU  scep.  auen.  et  1  talentum  cere*®^) 
[Ilem  idem  mansus  Vi  scep«  silig,  et  VI  scep.  ordei  et  qua- 
tuor  pullos  et  octo  solides  de  quibus  officiantes  apostolorum 
11  flor  ] 

It  alius  mans.  in  Henler  tenetur  V  maldn  auen. 
XVUl  den.  et  ouem. 

It.  in  Lotmerinchusen  bona  quondam  puntyseren 
VI  sol.  [ad  presentiam  toylen  habet  sub  se]  —  [vacat  VlU 
flor.  dedit  Jolen]*®®)  — -  It.  vnus  mans.  in  Loytmerinc- 
husen  tenetur  11  maldr.  auen»  —  It.  decima  dicta  mar- 
kettende  de  Lotmerinchusen  et  heyen  pertinet  ca- 
pitulo. 

It.  vnus  mans.  quondam  Gobelen  in  berchusen  II 
sol.  *««) 

It.  vnus  mans.  in  ymmenhusen^^^)  ten.  IX  scep. 
auene  et  1  sol.  [et  ouem]. 

It.  vnus  mans.  to  dem  Schemme  tenet  I  maldr. 
auen.  et  1  sol. 

It.  mans.  inferior  de  inferiori  Tenchusen  111  maldr. 
auen.  Vlll  scep.  silig.   1  sol.  et  ouem.   [present.  Gotfridus]. 

It.  mansus  in  Tenchusen  superiori  V  maldr. 
auen.  1  scep.  silig.  1  sol.  et  ouem.  Isti  quatuor  mansi.  vi- 
delicet  ymmenhusen.  tome  Schem.  et  duo  de  infe- 
riori tenchusen.  tenentur  omni  anno  vasa.  ad  sex  plau- 
stra  vini  procurare  ad  Lim  pur  g  vbi  crescunt  vina  capituli 
et  hoc  Jacobi  apli.  [dabunt  XX  sol.  ex  gratia,  vaetgelt].     ^ 

It.  in  Nyt  ten  husen  mansus  inferior  tenetur  11  scep. 
silig.  Uf  soL  et  ouem  "*) 


to7)  S)cr  folgcnbc  3iifaö  ^t  in  B.  —  los)  ©icfc«  9tcm  fc^It  in 
B,  —  109)  It.  mans.  in  Kenia  er  tenetur  II  sol.  [altari  sti.  Nicolai.]  — 
It.  alter  mans.  ibid.  tenetur  V  roaldra  auene  Will  den.  et  quem.  B«  — 
110}  [Siueke  habet.]  -    m)  Johannis  baptiste  B. 

36 


402 

It  vnus  mansus  in  der  Salueyge  II  maldr.  auen. 
et  Uli  pullos. 

iL  in  Saluinchusen  111  sol    et  11  pullos. 

lt.  ynus  mans.  in  der  Matenbeke  U  maldr«  auen. 
[abel  catoel].  —  It.  alius  mans.  ibid.  11  maldr.  auen.  [de 
sceper.] 

It.  vnus  mans.  in  Kukelhem  XVIll  den.  et  II  pullos. 
martini. 

It.  in  superiori  Berge  vnus  mans.  dictus  Soytman 
dabit  III  sol."*)  [ad  presentiam]  —  [Herrn,  de  gode]. 

lt.  inMenkhusen  vnus  mans.  dictus  berchof  tenetur 
II  cratheres  bultiri.  11  sol.  Vi  caseos  paruos  "^)  et  VI  puUos. 
Jacobi. 

It.  vn.  mans.  in  budenbeyc  VllI  den.  [vacat]. 

It.  vn.  mans.  in  Weysentorpe  et  in  latorpe  Vi 
sol.  martini. 


[In  parochia  H  u  n  d  e  m.  "*) 

It.  in  Albom  HI  sol.  quorum  henneke  Vos  I  sol. 
Else  crusens  III^  den.  et  henneke  hutteman  VI  den.  et  bans 
albom  et  dicti  Pilsticker  V  den. 

It.  in  Aldenhundeme  [volmeke]  IX  den.  et  in 
Herntorpe  XVIU  den, 

It.  in  Hemesberge  de  curte  dicta  Lindenhof  VI 
den.  quorum  hans  Lindenhof  II  den.  Johan  voler  II  den.  et 
relicta  heynemanni  vp  dem  brincke  II  den.  —  It.  ibid.  de 
bonis  hans  lodewiges  U  sol. 

It.  in  Bredenschede  XXXIl  den. 

It.  tp  der  porten  prope  seytuelue  Xll  den.] 


112)  Martini  B.  -  113)  Valeiites  VI  obul.  B.  -  lU)  2)a«  auf 
^unbem  ^egüglid^e  ifl  na^getraden  Bt9:  Meschede.  .^^m  9teg.  B  iß 
c«  gtöifd^en  bcn  SWanfcn  bes  $ofe8  @to(f(iaufcu  mit  folgenbcn  SBortcn 
eingefc^oben:  [In  parochia  Hundem  in  Albom  Hutteman  et  eins  filiu«. 
Henneke  Gruse.  Hannes  Grotehanz  dictus  Oymeken  et  eius  soror. 
Henneke  de  .  .  .  dederunt  sex  sol.  de  duobus  annis.  —  It«  in  Galle 
bona  quondnm  Roydengers  I  maldr.  auene  II  pullos,  capitulo  debet  de 
bouen  Gamp.]  !J)aö  SReg.  B  enbtgt  nttt  ben  iWanfcn  ber  Surtt«  Sacr 
unb  frcjificirt  am  ©ci^Iuffe  nur  noci(>  btc  SBctnrcntcn  bcr  (Surtt«  ?tmBur9, 
miä)t  im  aicg.  A.  fe^en.  Sir  flauen  fic  unten  nad^  bcm  ®enera(-3tem 
über  biefe  (5nrti^  ein. 


403 

In  Meschede.*^*) 

Primo  de  area  dni.  Johannis  Borchardi  [frigin.  Willem 
sartor]  XVIII  den.  et  11  pulL  [ad  presentias.]  —  It.  de  area 
dicti  Treygelers  [fredericus  sartor]  XVlIi  den,  et  11  pull.  — 
It.  de  area  Gerhard!  sutoris  11  soL  [reclor  scholarumj.  — 
It.  de  area  predicatorum  XII  den.  —  It.  de  area  dicte  We- 
beliken  VI  den.  [albertus  canis].  —  It.  de  area  quondam 
mesternademes  1  talcnlum  cere  et  VI  den.  [albts.  iudex].  — 
It.  de  area  dicti  Luynynges  11  talenta  cere  et  XVlll  den* 
—  It.  de  area  dicti  bonittes  Xll  den.  [grete  Kregers].  — 
It.  de  campo  an  dem  clusenberge  beier  Xll  den.  —  lt.  de 
bonis  Arnoldi  de  berninchusen  prope  pontem.  XXll  den.  — 
It.  de  bonis  dictis  schargud.  tregeler  XII  den.  et  11  pull.  — 
It«  de  aliis  bonis  dictis  schargud  henpeler  Xll  den.  et  11 
pull.  —  It.  vnum  schargud.  henneke  Vrederikes  Uli  sol. 
[frederik  de  bluwenschede.]  —  It.  de  bonis  Syueken  poppen 
IUI  sol.  [Wegener  habet  pro  nunc]  —  It.  de  area  siue 
curia  quondam  dni.  Theoderici  Haken.  11  sol.  et  11  pull, 
[prepositus  nunc  habet  sub  se  et  pertinet  Johanni  teylner.]  — 
It.  de  area  quondam  Seppen  1  talentum  cere  [lukenbach 
habet]. —  It.  de  area  Goscalci  Poyrre  VI  den.  et  11  pullos. — 
It.  idem  Goscalcus  de  curia  quondam  Haseken  puppen  11 
sol.  et  11  pull. —  It.  de  area  Hann.  poren  111  sol.  et  11  pull. 
[et  quinque  sol.  pro  memoria  quondam  Jo.  Lunzen.]  —  It.  de 
area  Henneken  de  Lare  XVlll  den.  et  U  pull,  [albts.  pistor].  — 
lt.  de  area  Gerken  Kremers  XU  den.  [kerstian  van  Heggen]. — 
It.  de  area  Hannis  Humpelers  XVUl  den.  [schone  steneken 
sartor].  —  It.  de  area  fratrum  Augustinensium  VI  den. 
[sutor  wigele].  —  It.  de  area  siue  domo  lapidea  beyers  I 
talentum  cere. — It.  de  area  Euerhardi  sub  stypite  [Gödeke. — 


11^)  3tn  9leg.  B.  flnb  bte:  Pensiones  huius  villeMeschede 
gn>if(3^cn  bcr  (Siirtt«  (Snborf  unb  bcr  Siirti«  ©tod^aufcn  naii^träöltd^  m» 
geftä^altct  2)tc  «re»,  toerben  bajctbfi  mctfi  curi»  genannt.  Uebrigen« 
töcd&fcttt  bte  ^amtn  ber  ©efl^jer  öon  bcn  ctngeincn  Käufern  fo,  bag  fld^ 
bic  3bentttät  berfefben  für  Beibc  SRcgtficr  nid&t  mcl^r  feftfictten  lägt.  «u($ 
bie  3ait  berfclben  ftinmit  nid^t  genau.  Wxx  ^abcn  ba^cr  feine  Varianten 
an9  bem  9{eg.  B.  beigefügt. 

26  ♦ 


404 

Cord  mackele].  —  It.  de  area  Henneken  vrederikes  XV  den. 
[fredericus  in  foro].  —  it  de  area  Tylemanni  supra  forum. 
XV  den.  [Henke].  —  It  de  area  Conrad!  kargenberges 
XV  den.  [Hans  pistor].  —  It.  de  area  Neytelers  1  talenlum 
cere  [gresemunt].  —  II.  de  area  Gerken  Greysemundes  I 
talentum  cere.  —  It,  de  parua  curia  prope  Greysemunde 
quondam  syueken  f  talent.  cere.  —  It.  de  area  Tilemanni 
sartoris  XV  den.  [Henneke  tileke].  —  It.  de  area  Hcyden- 
rici  pystoris  XV  den.  [degel  pistor].  —  It.  de  area  quondam 
noppeldes  1  talentum  cere  [pellifex  herra.  faber].  -—  It.  de 
area  Betlen  dullen  11  talenta  cere  [bans  Vischer].  —  It.  de 
bonis  gerken  neyten  VI  sol.  [frigulus].  —  [It.  lanifex  de 
prato  prope  lanlwere  V  sol.  ad  presentias].  —  It.  de  bonis 
Henneken  breyders  VI  sol.  [frigman].  —  It.  de  area  Got- 
fridi  pistoris  IX  sol.  [Herrn.  Hunt.  Webelke  et  scoL]  —  It. 
de  area  Erlwini  XVIII  den.  et  11  pullos  [Job.  custus].  —  It. 
de  area  Hinrici  Herhagen  XVUl  den.  et  11  pullos  [Hinr.  wi- 
gandes].  —  It.  de  area  dicti  Wullenweuers  Xll  den.  prope 
vlasschenberg  [molendinum  desuper  habet].  —  It.  de  bonis 
inbabitantibus  nurik  1  marc  et  11  sol.  [Hinr.  Humelte].  — 
It.  de  area  nottekeschen  11  sol.  et  11  pullos.  [Henneke  kloke]. 
It.  de  curia  montis  vlasschenberg  quondam  Tilemanni  de 
molendino  11  sol.  [Peter  gresemund].  —  It.  de  ortu  ibidem 
quondam  des  Wulues  Xll  den.  [Ferenger].  —  It.  de  area 
Tyboldes  11  sol.  et  II  pullos.  [vogesche].  —  It.  de  area 
dicta  vp  der  smytten  VIU  den.  [glasman].  —  It.  de  area 
siue  curia  by  der  smytten  Xll  den.  [Kargenberg].  —  It.  de 
bonis  siue  agris  quondam  des  Abbates  IUI  sol.  [degele  hab.] 
It.  de  agris  quondam  Benittes  IUI  sol.  [degele  hab.]  — 
It  de  prato  quondam  beyers  IX  sol.  —  It.  de  pralo  in  dem 
broke  VII  sol.  —  It.  de  prato  dni.  Werneri  in  dem  vnole 
XVIU  sol.  "^)  —  Nota  Luze  [degel  pore]  de  agris  quondam 
syueken  dumeUnges  Uli  sol.  —  [It.  lupi  pro   memoria  dni. 


iiß)  2)a8  gotgcnbc  h\9  an  bic  Granaria  um  bcn  Riväfkol  ift  na^* 
getragen. 


405 

Joh.  Heluede  VI  sol.  de  prato  by  der  hukeleeck.  Summa 
X  mans.  Xll  den.]  —  It.  Hermannus  de  lare  dabit  vnara 
marcam  de  agris  per  dnum.  Hermannum  de  bynole 
pastorem  in  Galle  capitulo  legatis  [seil,  tam  diu  quam  viuit 
dnus.  Wilhelmus  frezeken  et  est  rector  altaris  beate 
Marie  virg.  dabit  sibi;  post  obitum  suum  fiat  memoria  dnL 
Hermann!  de  bynole'^'')  quondam  pastoris  in  calle  in 
predictos  agros;   ita  ordinauit  et  legauit] 

De  granariis  cimiterij  in  Meschede. 
It.  de  granario  quondam  dni.  Johannis  Wydennest  VI 
soL  [beier.]  It.  de  granario  dicti  Tregelers  111  sol.  [grete 
beiers.]  —  It.  de  granario  quondam  kunneken  dumelinges 
Uli  sol,  [Henlar].  —  It.  de  granar.  quond»  üerken  Swarten 
11  sol.  [mackele.]  —  It.  de  granar.  antiquo  katherinen  vp 
dem  markete  1111  sol.  [giseke  suton]  It.  de  granar.  lapideo 
quondam  Frederici.  1  lalentum  cere  et  debet  cremare  ante 
sepulerum  dni  in  paraseue  et  11  sol.  rectori  primi  altaris 
[hedegel]  —  It,  de  grubenwerder  1  talentum  cere  et  debet 
cremare  ante  sepulcr.  ut  supra. "®)  It.  de  granar.  benystes 
1111  sol.  [Job.  post.]  —  It.  de  granar.  Theoderici  Swarten 
vnum  maldr.  auen.  [Hunold.  Hanxlede]. —  It.  de  granar. 
paruo  quondam  poyren  Uli  sol.  [vacat*]  —  It.  de  granar. 
Goedeken  sub  stypite  1  lalentum  cere.  —  It.  de  granar. 
Johis  Toylners  V  sol.  [franc.  Theunen  edificauit  domum 
ibidem.] 


De  domibus  siue  curiis  dominorum.  "®) 

It.  de  curia  et  domo  dni.  decani  [Her manni  Schaden] 

Vlll   soK   et  XVI  sol.    iL   de   curia   dni.  Johannis  degelen 

1111  sol.  item  VI  sol.  —  It.  de  curia  dni.  Werneri  11  sol.  et 

II  pulU  [Heidenricus  Glasmans].   —  It.   de  curia  dni.  Wer- 


<i7)  «Pfarrer  ©crm.  to.  53^uorc  ju  (Satte  tebte  um  1400.  — 
118)  ante  sepulerum  domine  Emilde  B.  —  n^»)  3n  bem  älteren  Sieg.  B. 
fehlen  tie  (Surieit  ber  (Sanonic^e.  (S9  merbeit  nur  10  domus  clHusitHles 
aufgeführt. 


406 

neri  U  soL  et  11  pull.  [Koteman,]  —  II  dnus«  Wernenis 
habet  sab  se  aream  prope  curiatn  suam  XVUl  den.  et  II 
puD,  [Wyscherl.]  —  It,  de  curia  dni.  Tilemanni  111  soL 
[Bernhardus].  —  It.  curia  dni.  Johannis  braut  [Lupi]  XlUl 
den.  —  It  de  curia  dni.  Sifridi  1111  sol.  —  It.  de  domo  dnu 
Petri  [Scaphusen]  X  sol.  [beler  henne  bansch].  **®)  —  It. 
de  curia  quondam  dni.  Arnoldi  de  wys  [Job.  in  ponte] 
11  sol.  et  11  pull,  [in  dem  burdelle].  It.  de  domo  dni.  Tile- 
manni Uli  sol.  pro  memoria  Alheidis  famule  sue  quondam. — 
II.  de  domo  dni.  Tilmanni  wormbeke  XU  solides.  —  [It.  de 
domo  dni.  Johannis  lupi  VI  sol.  pro  memoria  dni.  Joh.  Hei- 
uede.  —  It.  de  domo  dni.  Petri  arl.  VI  sol.  ad  presentias 
festi  s.  EUsabeth.  —  It.  de  domo  et  curia  Joh.  RemeUnc- 
husen  IIU  sol.  et  XVIII  sol] 


It.  de  domo  claustraU  dni.  decani  [Spaen]  Vi  sol. 
[nunc  Joh.  prepositi].  —  iL  de  domo  claustraU  dni.  Joh. 
Brant  IUI  sol.  [Bernardus].  —  It.  de  domo  claustraU  dni. 
Johannis  Sifridi  U  sol.  [beier  dockel]  It.  de  domo  claustraU 
dni.  Sifridi  IUI  sol.  [decani.]  —  It.  de  domo  claustraU  dni. 
tilemanni  V  sol.  [Tilman].  —  It.  de  domo  claustr.  dni. 
Werneri  IUI  sol.  [Dulle.]  —  It.  de  domo  claustr.  dni.  Ger- 
hardi  IUI  sol.  [gerb.  Swarte  lupi.]  —  It.  de  domo  claustr. 
dni.  Wilhelmi  VI  sol.  [Durkop.]  —  It.  de  celario  dni.  Hinrici 
11  sol.  [Henlar].  —  It  de  domo  claustraU  dni.  Hermanni 
Henlar  Uli  sol.  —  It.  de  domo  claustraU  quondam  dni.  Joh. 
de  medebeke  VI  sol.  [canis.J  —  It.  de  domo  claustr.  dni. 
Joh.  Degelen  VI  sol.  [Petrus  art.]**0 


It.  rector  primi  aUaris  huius  ecciesie  dabit  annuatim 
111  marcas  capitulo.  —  It.  rector  ecciesie  in  Heluelde  dabit 
annuatim  UI  marcas  caplo.  [quarum  U  ad  presentias  et  1  decana 
pro  tempore.  Idcirco  visitabit  capitulura  bina  vice  Colonie. 
videlicet  Inuocauit  et  Remigij.   —  Dnus.  Sifridus  de  agro  bi 


120)  2)ic  ttäd^ßen  fed^«  ?affu«  fmb  natäjgetragen.   -    >2i)  aue« 
fotgetibe  bt«  ^nm  ^c^Inffe,  fe^It  in  hm  eiUeren  9tegtfler  B. 


407 

der  langeloesbeke  prope  hennam  XYlll  den.  dniis.  Job.  beier 
de  agro  prope  pratum  quondam  dnu  Werneri  XVllI  den*  — 
It.  pratum  dni.  Werneri  XVIU  soL  —  It.  de  magno  prato 
duas  marc.  —  lt.  de  prato  quondam  Brullinchusen  XVlll  sol. — 
It  de  prato  prope  getteper  brugge  IX  sol.  —  It.  de  prato 
prope  ruram  ubi  pastor  ecclesie  parochial.  habet  partem  ad 
austrum  et  ad  aquilonem  Vlll  sol.  de  isto  prato  in  medio 
locato.  —  It.  pratum  in  dem  broke  Vll  sol.  —  lt.  pratum 
markes  I  talentum  cere  et  1  sol] 


Infrascripti  persoluent  ceram.  *^^) 

Prepositus  de  domo  monasterij  11  taloiita  cere.  —  It. 
Beyer  de  domo  sua  et  de  ortu  sub  clusenberge  11  lalenta.  — 
lt.  de  area  netelers  1  talentum  cere  [gresemunt].  —  II.  de 
area  Greysemunt  1  talent.  cere.  —  It.  de  granario  suo  nouo 
i  talent,  cere.  [Euerhardus  kelsinges].  —  It,  de  ortu  quondam 
Syueken  dumelinges  i  talentum.  [gresemunt].  —  It.  de  area 
dicte  der  Noppoldeschen  1  talentum  [pellifex  Herm.  faber].  — 
It.  de  areis  betten  11  talenta  [Hans  vischer].  —  It.  de  ortu 
[prato  murikes]  prope  molengrauen  1  talent.  [d.  Euerhardus 
dnus.  h.  Sc  ade.  canis].  —  It.  de  area  dicti  Lünynges  11 
talenta.  —  It.  de  ortu  siue  area  quondam  Lutzen  l  talent. 
[Judex  grote  tonies.]  —  It.  de  loco  ante  monasierium 
1  talent.  gerke  kremer.  —  lt.  de  area  dicte  Scheppeschen 
l  talentum.  [lukenbach.]  —  It.  de  ortu  [campo]  prope  ortum 
hummulorum  herhagen  [an  dem  clusenberge]  1  talentum 
[Cortenacke  dabit  1  sol.]  —  It.  in  Weystenuelde  11  talenta 
cere  et  11  maldra  auene.  —  It.  de  granario  Euerhardi  sub 
stypite  1  talent.  cere  [goedeke].  —  It.  de  bonis  quondam 
mügenstormes  1  talent.  cere  [Henlar].  **') 

[It.  Hannes  vp  der  Smitten  1  talent.  cere  de  area 
prope   Seppeschen   [wil.  Smittman].    It.  de  hunt  i  talentum 


1  ^2)  S)ie  ^ier  befonber«  aufgeführten  Saci^3*5lb gaben  flnb  im  8lcg. 
B.  gelegentlich^  ju  ben  übrigen  ?tbgaben  tocrjeic^/net.  —  H3)  2)a«  gotgcnbc 
bis  ju  ber  Ueberfd^rift  SWeft^ebe  ifi  nachgetragen. 


408 

It.  de  hunt  i  talentum  de  nouo  suo  granario.  —  It. 
dnus.  Joh.  Remelinchus  1  talentum  de  agro  ste.  crucis 
[magnus  Petrus].  It  dnus.  Ti.  Menchusen  [de  campo  infra 
curiam  suam]  I  talent.  It.  toylen  de  domo  lapidea  1  talent. — 
It.  de  domo  Syueken  carpentarij  prope  pontem  [Richardas 
bodener]  I  talent.  —  It.  frigrauius  1  talentum  cere  de  orlulo 
et  noua  domo  iuxta  hennam  [mester  heyne].  —  It.  Herrn, 
earnifex  1  talent.  cere  de  domo  et  area  sua  vei  XVUl  den.] 

In  Meschede. 

It.  mansus  quondam  Lampen  pertinet  capitulo  [IX  sol. 
et  XVUl  den.]  —  It.  mans.  dicli  Sleypers  pertin.  caplo. 
[NygeTiant  habet  IX  soL  ad  {>resentias  et  111  sol.  choro.]  — 
[de  istis  duobus  mansis  dabuntur  XVlll  sol.  ad  presentiam 
in  choro.]  —  It.  mans.  dictus  der  wedewenhoyue  pertin. 
caplo.  [Henne  barscher  et  Schone  habent,  dabunt  annuatim 
I  maldr.  siligin.  et  I  maldr.  ordei  et  II  maldra  hauene.]  — 
[It.  Vll  jugera  bi  der  vnebeke  et  up  den  gronschede  VII 
6cep.  auene  sinistro  choro,  Henneke  tileken  habet.] ^^^) 

In  Calle. 

It.  in  Calle  de  manso  Willikens  IUI  sol.  [ad  presen- 
tias.]  —  It.  tertia  in  Calle,  tam  maior  quam  minor,  per- 
tinet capitulo. 


124)  Qm  gjeg.  B.  ift  auf  einem  offen  gewefenen  ^ta^je  no(^  fol- 
genbed  nad^getragen,  n>ad  bed  3ufantmen(anged  megeu  \^it\)n  gel^ört: 
(€^.  9{ote  25«)  [IVota:  infrascriptum  dicitur  Preslerlant.  Hec  diuisio 
facta  est  anno  dni.  M®«  CCC^  LXXX^.  quiuto,  feria  sexta  ante  oculi  in 
quadragesirna.  Decano  den  Reip,  Vill  seep.  It.  an  dem  Clusenberg 
1a  scep.  It.  in  dem  Ole  juxta  Wydeneste  diniidium  morgen.  It.  an 
der  Kackenbeke  f  morgen.  It.  an  der  DruveHer  ho  I  morgen.  It. 
dab.  dobelant  IffI  scep.  Sifridus  habet.  Bernhnrdus.  —  Duo.  Johanni 
Spaen  in  der  Ykenbeke  I  morgen.  In  der  Museken  Shide  VI  scep. 
It.  an  dem  Kysse  IUI  scep.  It.  an  dem  Hargete  U  scep.  It.  op  dem 
Staueren  II  scep.  Joh.  DegeJe  habet  Sartor.  —  Dno.  Joh  ßrand  prope 
Langeslobcke  IIII  scep.     lt.    an  der  ykenbeke   I    morgen      It.  by  lirm 


Trapwege  f  morgen.  It.  juxta  Callenbeke  quod  Notieke  habuit  sub 
se,  vnum  juger.  It.  I  morgen  ab  ista  parte  Langeloesbeke»  sub  Wi> 
deneste.  H.  Vrede  bab.  Jodoci.  —  It.  dno.  Wernero  quarto  presbytero 


III  moreen  an  der  Vnnenbeke  super  agros  nieos,  quos  dictus  Swarte 
coiuit.  It.  in  der  Kattenbeke  I  morgen  quem  Beyer  coltt.  It,  i  morgen 
ab  ifta  parte  Ykenbeke.    Uerhardvs  hab     Jah.  prepoaiti.] 


409 

It  decime  in  Herhagen,  in  Nychtenhusen  et  in 
Erflinchusen  pertinent  caplo.  —  It.  mans.  dnU  Werneri 
lil  scep.  silig.  111  scep.  ordei  et  VI  scep.  auene  [Henneke 
tileke  habet]. 


Nota  de  curte  in  Lympurch.  Hinricus  qaondam 
burgrauius  de  drakenvilz  firmiter  se  obligauit  quod 
ipse  Hinricus  domine  Abbatisse  'et  capitulo  ecclesie 
Meschedensis  singulis  annis  terminis  deputatis  de  pen- 
sionibus  prouentibus  et  juribus  quibuscunque  fauorabiliter 
cum  integritate  satisfaclat,  que  sunt  isla,  vldelicet:  In  feste 
natiuitalis  beate  Marie  virg.  duas  fustes  fissas  repletas  cum 
uvis  maturis.  Item  eodem  termino  dimidium  maldrum 
fructuum  estiualium  qui  wlgo  peyrseke  nominantur.  Item 
idem  Hinricus  tempore  yindemie  duos  famulos  domine  Ab- 
batisse et  ecclesie  predicte  cquis  euntes  et  vnum  famulum 
pedibus  euntem  apud  lympurch  procurabit  in  expensis  donec 
vina  dictarum  domine  abbatisse  et  eius  capituli  vindemiate 
sint  integraliler  et  collecte.  Item  idem  Hinricus  omnia  yasa 
dictarum  Abbatisse  et  capituli  Meschedensis  singulis  annis 
cum  opus  fuerit  suis  expensis  faciet  religari. 

Item  pensiones  dicte  curti  attinentes  extendunt  se  ad 
XXI  amas  vini  absque  halfwas,  ut  patet  in  registro  desuper 
confecto.  *^0 


125)  ^te  nad^flel^enbeu  SBein^räflattonen  fe(>(en  im  9{eg.  A.  unb 
ftnb  QXi9  B.  l^crübergenommcn,  f.  iWotc  114. 

[Isti  infrascripti  sunt  nostri  pensionarii  de  vineis  nostris  in  Lim» 
porch  sub  anno  incarnationis  dni.  M^  CCC®  XC^  oclauo.die  beati 
Martini  episcopi  —  lt.  Abbalissa.  in  Vilkc  }  morghen  Haifwas  m 
Ryndorp.  —  It.  in  Limporch  Kirstianus  Scheper  et  Noze  Gobilen  f 
morghen  balfens  —  iL  Henne  Peytze  iiiid.  }  morghen  Halfwas  in 
Lyniporch.  —  It.  Johan  van  Metternicht  van  deme  Bercboue  zu 
Kassel  Toam  ainam,  quondam  katerine  de  Osseudorp.  —  It.  Henne 
Peytze  van  Basel  siner  houKstat  }  amam.  —  Item  Henr.  Wlf  de 
Rindorp  in  deme  acker  duas  amas.  —  It.  Philippus  de  Menden  in 
deme   acker   et   in   deme  meikener  qnatuor  amas.  —  lt.  $ybel  Gans« 


410 

Infrascripti  sunt  man«!  pertinentes   curti  in  Ebde- 
schink.  *2^) 


l 


in  deme  acker  ^  amam.  —  U.  Gerardus  de  Stolze  in  derae  acker  I 
amam.  —  It«  Heynrich  Ueydolf  in  deme  acker  by  Henkin  Hotgin  V 
sextar.  et  I  quadr.  —  It.  üeynrich  Starke  in  deme  acker  by  her  wlf 
XX  sext.  et  I  quadr.  —  It.  Johan  Leman  in  deme  acker  by  Henrich 
Starke  XV  sextar.  —  It.  magister  Leo  in  deme  acker  tuschen  Juncker 
Philippen  vnde  Joban  Leman  V  sextar  et  I  quadr.  —  It.  Conradus  de 
Arbach  in  deme  Acker  dictus  de  Ruseler  V  sextar  et  I  quadr.  —  lt. 
Heyne  vp  der  Strasen  van  deme  Schauernacken  V  sextar.  et  I 
quadr.  —  It.  Teyl  Zungin  vp  deme  Schauernacken  X\  quadr.  —  lt. 
Heynrich  Dusink  vp  deme  Schauernacken  Xf  quadr.  —  lt.  Junfirouwe 
Kunne  de  Yttere  van  deme  Schapert  et  est  vnum  quartale 
uondam  cisgins  V  sextar«  et  I  quart.  —  It.  Jacob  Elzen  son  in 
er  Weuelgassin  Hlf  sextar.  —  lt.  Kirstianus  Scheper  van  deme 
Wytzenberche  }  amam.  —  lt.  Kirstianus  van  deme  Swellepaghen  II 
sextar.  —  It«  Abel  vp  deme  berche  van  deme  Swellepaghen  dictus  dat 
körte  verdel  II  sextar.  —  It.  Greta  relicta  Heynen  Vlners  van  deme 
Coyllhasen  11  f  sectar.  et  vnum  drilinck.  —  It.  Johan  Molner  van  deme 
Coyllbasen  VIII  sextar.  —  It.  Johan  Houcner  in  dem  teppen  VII  sextar. — 
lt.  idem  Johannes  in  den  hundert  marken  by  den  teppen  II  sextar.  — 
It.  Sybel  vp  deme  berche  ibidem  II  sextar.  —  It.  Rotgerus  Kauersin 
van  deme  Greuergin  II  sextar.  —  lt.  Stina  Rutincks  vp  derae  steyn- 
berche  II -f  sextar.  —  lt.  Stina  relicta  meyster  Lutzen  van  deme  putz- 
wingerde  XV  sextar.  —  It,  eadem  Stina  et  Lewigin  filius  roagistri 
Lutzen  van  deme  vlenbuys  -f  amam.  —  lt.  Junfrouwe  Metze  de  Leuen- 
berch  van  deme  royder  wingerde  1  amam.—  It    dni.  de  strunen  ibid. 

iamam.  —  lt.  Ncllenkint  ibid.  |  amam.  —  It.  in  Rindorp  Henke  van 
er  Strunen  in  der  le  an  der  geburschaf  XXIII  sextar.  et  I  quadr.  — 
It,  Tilmannus  Buschof  ibid.  VII |  sextar.  et  I  quadr.  —  lt.  Yde  Scharde 
mule  ibid  Y  sextar.  et  1  quadr.  —  It.  Gerdrut  relicta  Hermanni  Pagen 
ibid.  V  sextar  et  I  quadr.  —  (t.  Paulus  ibid.  -j:  amam.  —  It.  conuentus 
in  Vilke  I  amam  et  II  sextar.  —  It.  Heyne  vp  der  strasen  van  deme 
iungen  wingerde  vor  Ysbach  -|-  amam.  —  It.  Hens  filius  magistri  Lutzen 
ibidem  -1-  »ranm.  —  Summa  VIII  ame  cum  -}-  ama  et  V  sextaria,  absque 
halfwas.  Isti  infrascripti  sunt  nostri  pensionarii  de  vino  nostro  quod 
quondam  habuit  dnus.  Petrus  ad  uite  ductum:  Primo  abbatlssa  de 
Vyleke  dabit  vnam  amam,  et  II  sextaria.  —  lt.  Hennannus  Paghe  V 
sextaria  et  I  quadrantem.  —  It  Henrich  Schardemule  V  sextar  et 
I  quadr.  —  It.  Paulus  de  Rindorpe  dimidiam  nmani.  —  It.  Henneke 
filius  Metten  dimid.  amam  et  V  sextar.  et  I  quadrantem.  —  It.  Teyle 
op  me  rome  dimid.  amam  et  V  sextar  et  I  quadr.  —  It.  de  Struen 
dimidiam  amam.  —  It,  Mette  de  Leenberge  vnam  amam.  —  It.  Kerstigen 
de  Lettere  dimidiam  amam.  —  It.  Joh  Vlner  IX  sexturia.  —  It.  Heyne 
Vluer  II J  sextaria.  —  It.  Gherke  vp  der  Strata  VII  sextar.  -  lt.  Johan 
op  dem  Watere  VII^  sextar.  —  lt.  Johan  Mulnar  VllI  sextaria.  — 
lt.  Reneke  Kauwersin  II  sextar. —  It.  Abele  op  dem  berghe  h  sextar. — 
It.  Jacob  Elsensun  Ulf  sextar.  —  lt.  Lutze  faber  VII-j«  sextar.  — 
It.  Johan  honennerssun  M{  sextar  — It.  Katberina  de  Ossvndorp  vnam 
amam  — lt.  Johan  van  der  Linden  I-f-  sextar.  -  It.  abbatissa  de  Vileke 
-f  morghen  halfwas  —  It.  sunt  ibidem  duo  qui  habent  sub  se  halfwas.^ 
126)  ucbcr  bcn  $of  unb  btc^ogtci  ju  (gbbcf(i^tnf  (S^Jflttgfcn)  bei 
©ocfl  tocrgl.  ©ctber^  ^\)nafttnQt^^i^tt  @,  42. 


411 

Primo  vnus  mansus  in  Berninchusen  quem  habet 
dictus  kerl  in  Susato*  dabit  VI  modios  brasij.  1  hermodium 
siliginis  et  1  solid«  Petri. 

It.  in  Werlo  de  Lendinchusen  II  modios  silig.  II 
mod.  ordei  et  111  soL    Tork. 

It.  vicarij  ecclesie  stL  Patrocli  susatiensis  de 
vno  manso  in  deyderdinchusen  YIU  den.    Petri. 

It.  vnus  mansus  in  kokelinchusen  dabit  VI  mod. 
brasij.  vnum  hermodium  siliginis  IUI  solid,  talentum  lini.  1 
pullum.  X  cratheres  Iritici  et  V  denar. 

It.  in  Teydinchusen  vn.  mans.  VI  mod.  auene  et 
1  sol. 

It.  inNederenhoyen  vnus  mans.  quem  tenet  dictus 
knop  VI  modios  auene  et  I  sol. 

It.  vnus  mans.  in  Madewich  quem  tenent  vicarij 
Susalens.  VI  mod.  auene  et  Ylll  den. 

It.  vn.  mans.  in  Rythera  in  parochia  Werlo  111  sol. 

It.  vn.  mans.  in  Suthoue  in  paroch.  Vlydrike 
Ul  sol. 

It.  vn.  mans.  in  Bukeslo  in  paroch.  B o y n e n  V  sol. 
It.  vn.  mans.  in  Vreyswich  V  sol. 

It.  vn.  mans.  in  Holthem  in  parochia  Boderike 
111  i^  mod.  ordei.  vnum  hermodium  siligin.  et  XI  den.  X  cra- 
tera  tritici.  talentum  lini  et  pullum. 

It.  in  Werlo   de  duobus  agris  VI  den.     Stork. 

It.  vnus  mans.  in  Westeren  Andopen  quem  tenet 
dictus  Melenman.  dabit  VI  mod.  brasij.  1  hermod.  siligin. 
HU  so!.  X  cratheres  tritici  talentum  lini  et  11  pullos.  —  It. 
ibid.  alius  mans.  quem  tenet  Albertus  de  Meyninchusen 
dabit  IUI  mod.  brasij.  1  hermodium  siligin.  Uli  sol.  X  crather. 
tritici,  talentum  lini  et  pullum.  —  It.  ibid.  dimidius  mans. 
dictus  Mouwe  quem  tenet  claustrum  in  Paradiso,  V 
sol.  HU  den.  et  1  medium  brasij,  1  hermod.  siJigin.  —  It. 
ibid.  vnus  mans«  dabit  V  sol.  min.   \IH  den.   1  mod.  brasij. 


412 

f  mod.  silig.  V  crather.  tritici  f  talentum  lini  et  pallum. 
magister  hospitalium  extra  muros  Susatienses.  —  It  mans. 
ibid.  teysberner  dabil  VI  mod.  brasij  1  hermod.  silig.  IUI 
soL  quorum  duos  habebunt  mansionarij  ad  bibendum,  quando 
rediunt  de  judicio.  X  crather.  tritici.  talentum  lini  et  pullum. 

—  It.  mans.  ibid.  Hinric.  de  Ueyringe  dabit  IUI  sol.  IUI 
mod.  auen.  1  hermod.  silig.  X  crather.  tritici.  talentum  lini 
et  pullum.  —  It.  mans.  ibid»  vicarij  Susaliens,  dabunt  11 
modios  ordei.  1  hermod.  siligin.  XXlX  den.  talentum  lini  et 
pullum.  —  It.  molendinum  ibid.  claustrum  Paradisi 
dabit  VIU  sol.  —  It.  mans.  ibid.  quondam  kerken  claustr. 
Paradisi  dabit  Ylll  sol.  VI  mod.  brasij  et  11  hermod.  siligin. 

—  It.  ibid.  dimidius  claustrum  Paradisi  dabit  lll  sol.  11 
mod.  ordei.  1  hermod.  siligin.  —  It.  dimid.  mans.  ibid.  quem 
tenet  Job.  Droste  dabit  V  sol.  et  V  den.  dimidium  herrao- 
dium  silig.  V  crather.  tritici.  |  talent.  lini.  |  pullum.  —  It* 
alius  dimidius  mans.  ibid.  Wilhelmus  de  Andopen  dabit 
tantum.  —  It.  vn.  mans.  ibid.  quondam  Wilhelmi  Wesler 
VI  mod.  brasij.  Ulf  sol.  1  hermod.  silig.  X  crather.  tritici. 
talentum  lini  et  pullum.  —  It.  dimid.  nifins.  ibid.  Henneke 
van  Dorpmunde  dabit  lll  sol.  11  mod.  ordei.  1  hermod. 
silig.  V  crather.  tritici.  talentum  lini  et  pullum. 

It.  in  Osterenandopen  vnus  mans.  qnondam  Vro- 
wendorpes  de  susato  dabit  Uli  sol.  et  V  den.  IUI  mod.  brasij. 
1  hermod.  sUigin.  X  crather.  tritici.  talentum  lini  et  pullum. 

It.  Albertus  de  Meyninchusen  de  vno  manso 
ibid.  Ulf  sol.  VlI  mod.  ordei.  1  hermod.  siUgin.  X  crather. 
tritici.  talentum  lini  et  puUum.  —  It.  duo  mansi  ibid.  dicta 
de  Heytueldesche  et  vxor  magistri  Lamberti  dabunt  VIU  sol« 
et  XU  den.  pro  tungelt  11  hermod.  sUig.  Ulj-  mod.  auene. 
XX  crather.  tritici.  U  talenta  Uni.  XU  mod  brasij  Uli  puU. — 
lt.  vnus  mans.  ibid.  Puelle  hospitalis  dabunt  XVIU  mod. 
brasij.  1  hermod.  siUg.  X  crather.  tritici.  talentum  Uni.  11 
puUos.  V  sol.  Pelri  et  VIU  sol.  Michaelis. 

It.  in  Elmerinchusen  in  parochia  Dynker  vn. 
mans.  quem  tenet  Cloet  de  Northelen  XU  mod.  ordei. 


413 

It.  vn.  mans.  in  Ebdeschink  Wilhelm!  Gogrreuen 
dabit  Uli  sol.  1  hermod.  siligin.  et  11  pullus.  —  It.  ibid.  alias 
mans.  Schotten  dabit  VI  mod.  siligin.  M  ordei.  VI  auene. 
111  sol.  et  VI  pull.  —  It.  ibid.  de  vna  casa  filius  Henze  11 
mod.  siligin.  11  ordei.  111  sol.  et  VI  pullos. 

It.  ibid.  Gese  11  sol.  et  HU  pullos.  —  It.  ibid.  Crans 
dabit  lU  sol.  et  IUI  pullos  de  duobus  jugeribus.  —  It.  Ibid. 
idem  Crans  dabit  de  vna  alia  area  V  sol.  et  U  puUos.  — 
It.  ibid.  de  Greue  dabit  XVIU  den.  [U  sol.]  11  mod.  sUigin. 
U  ordei  et  U  modios  auene  de  agris  dictis  heytland. 

It.  in  Heuenchusen  prope  Roylinchusen  11  soL 

It.  in  Roylinchusen  de  Schuuersche  XI  sol.  et  VI 
puU.  —  It.  ibid.  Reydeke  Wenke   V  sol. 

lt.  in  Holtwyckede  vnus  maus.  Herman  de  körte 
dabit  VI  mod.  ordei.  1  hermod.  siligin.  X  crather.  tritici. 
talentum  Uni,  puUum  et  IX  den. 

It.  in  Witmerinchusen  VI  mod.  auene. 

lt.  vnus  mans.  in  Grasebeke  [torck]  lU  sol.  Hl 
mod.  ordei.  vnum  hermodium  siügin.  X  crather.  tritici^ 
talentum  lini  et  pull. 

It  vn.  mans.  in  Ouerenense  dabit  V  mod.  siUg.  V 
ordei,  VI  auene  et  IUI  puUos. 

It.  de  leynmesche  in  Susato  U  sol.  de  agris.  —  It. 
de  kockelepelsche  1  sol.  de  agris. 

It.  in  Aus  tu  neu  mans.  de  Sümmeron  XXXU  den. 

It.  in  Schedincge  lU  sol. 

It.  in  Grauenwege  111  sol. 

It.  cruciferi  in  Braclo  apud  Tremoniam  XXXU 
den.  tremoniens. 


Curtis  in  Ekelenbern  dabit  martini  tria  malta  et 
U|>  mod.  siligin.  tria  malta  ordei  et  U|>  mod.  necnon  tria 
malla  auene  et  11  ^^  mod.  —  It.  Petri  ad  cathedram  tres 
marcas,  duos  sol.  et  VI  den.  [nunc  dabit  quatuor  marcas.] 


414 

It.   Curtls  in  Westholte  VI  mod.  siligin»  VI  ordei 
et  VI  auene» 


It.  in  We Sternkoten  111  marcas  de  puteo  salis 
curti  in  Aspe  pertinente. 

It.  in  Vollinchusen  prope  Erwitte  duo  mansi, 
dicti  de  lippeschen  houe  XXX  mod.  auene.  —  It.  ibid.  Uli 
sol. 

It.  in  Xoen  vn.  mans.  Engelbertus  dabit  1  malt, 
annone  duri.  It.  ibid.  alius  mans.  de  Starke  in  Susato 
dabit  1  malt,  annone  duri. 

It.  in  Clyue  vn.  mans    dabit  VI  mod.  auene  et  111  sol. 

It*  in  AI denyey sehen  vn.  mans.  dabit  11  malta 
annone. 

lt.  de  Oesthof  prope  Aldenyeyschen  VI  mod. 
silig.  1  maltum  auene. 

It.  in  Heruerdinchusen  vn.  mans.  VI  mod.  silig. 
VI  ordei.  VI  auene. 


lt.  de  Curte  inLoe  prope  Aldenyeyschen  de  Slinc- 
wormesche  V  sol. 


It.  in  Anroch te  de  bonis  quondam  Henneken  by  der 
kerken  XVIII  mod.  auene.  II  mod.  silig.  et  1  sol.  [dabit 
amplius  vnam  marcam  secundum  teuerem  litere  desuper 
confecte.] 

It.  duo  mansi  in  Armenholthusen  opidani  in  Be- 
de like  dabunt  de  quolibet  jugere  1  mod.  auene  quando 
seminant. 


It.  Curti s  in  Wygershof  II  malta  siligin.  et  11  malta 
ordei.  II  malta  auene. 


It.  conuentus  in  Hymelp orten  XII  den. 
It«  in  Corbeke  XU  den.  [vacat.] 


415 

Curtis  in  Sassendorpe  Xll  inalta  sillgin.  et  ordei 
equepartim.  —  It.  de  molendino  ibid.  Uli  marcas  peuthe- 
costen. 

It.  ibid.  Cord  XXXU  den.  —  It.  ibid.  Hannes  Greten 
XXVU  den.  —  It.  ibid.  Frederik  menge  de  camera  lapidea 
Xll  den.  —  It.  ibid.  Voyleken  Xll  den.  —  It.  ibid.  Gerlich 
voget  VI  niod.  annone  de  agris  dictis  vp  dem  Royde  prope 
blibeke.  [ad  presenliam.]  —  It.  ibid.  Hannes  Harlgerdes  Xll 
sol.  de  prato  dicto  de  Mersch  [Michaelis]. 

Nota  pensiones  de  domibus  salinarum.  "^) 

Primo  Otmer  Eppynck  [bertram  van  dem  loe]  de  duabus 
domibus  XlU  [Xll]  marc.  —  Gerlacus  voget  [fredericus 
Menge]  VI  marc  de  vna  domo.  —  Johan  Eppynk  [flore 
Hartgerdes]  Vj-  marc.  de  vna  domo  [ad  presentias].  — 
Arndt  de  gemeke  VI  marc.  de  vna  domo,  —  It.  Herman 
de  Heygen  [heredes  Johannis  vogedes]  Vi  sol.  |ad  presen- 
tias]  de  domo  salinari  quondam  Ludeken  floren. 


Curtis  in  Hörne  villici  dabunt  Xll  marcas.  Mycha- 
helis.  Vi  et  Petri  ad  cathedram  Vi  marc. 

Hij  sunt  mansi,  curti  pertinentes,  quorum  quilibet  soluil 
XI  mod.  auene  et  11  mod.  siligin.  dimidiam  partem  Mychaelis 
et  aliam  partem  Petri  ad  cathedram  et  sunt  XVlU  in  numero. 

In  Schalren  111  mansi.*^®)  —   In  Seuerinchusen 

Uli   mansi.   —  In   ßerenbroke  IUI  mansi.    ~   In  Cleye 

, vnus  mansus.  —  In  Eflen  U  mansi.  —  In  Roberdinc- 

husen  vnus  mansus. — In  Holthusen  in  parochia Bocke n- 

uorde  U  mansi. 


127)  S)icfc  pensiones  flnb  im  Slc^.  B.  auf  einem  l^intcr  bcr  Curtis 
Reroelinghusen  (eer  getoe|enett  9{aume  eingetragen  to.  f.  [In  festo  nati- 
vitatis  Christi:  In  primo  Johannes  dictus  Marquord  tres  marcas  cum 
dimidia.  —  It.  Gerlacus  Yoget  viginti  sei.  —  It.  Hannes  Hartgerdes 
trcs  marcas.  —  It,  Vrowinus  vnam  marcam.  —  In  festo  Odelrici:  It. 
prcfatus  Marquord  tres  marcas  cum  dimidia.  —  lt.  Gerlacus  Voget  vi- 
ginti  sol,  —  It.  Vrowinus  vnam  marcam.  —  It.  Hannes  Hartgardes  tri- 
ginta  tres  solidos.  —  In  festo  Michaelis:  U.  prefatus  Marquord  tres 
marcas  cum  dimidia.  —  It.  Gerlacus  Voget  viginti  sol.  —  It.  Vrowinus 
vnam  marcam.  —  It.  Ludeken  floren  salthus  VI  sol.  Hermannus  de 
Heygen,  ad  presentiam.]  —  128)  g«  ifl  I  maus,  toegrabirt;  löCdl^atB  bte 
^ninme  nid^t  ))agt. 


416 

It  de  bonis  [manso]  busen  in  Berghler  Xl  modios 
auene  et  11  mod.  siÜgin. 

It.  in  Ergest  de  ctirle  dicta  Beyrhof  tria  maldra 
tritici  mensure  Arnsburgensis  die  purificationis  beate  mar.  virg. 

Curtis  in  Schaphusen  dabit  Vlll  marcas.  It.  11 
malta  silig.  mensure  Susatiensis  in  festo  penthecostes  [ad 
presentias].  Jt.  Vll  scep.  trilici  mensure  in  Werlo  in  festo 
martini. 


It.  cruciferi  in  Moyllenhem  11  marcas  dabunt  de 
curte  in  Anlagen  [ad  presentiam  IUI  flor.]  —  It.  de 
bonis  Theoderici  de  Walthusen  Vj-  sol.  —  It.  de  vno 
manso  pertinenti  curti  in  Cleye  XVI  den.  —  It.  de  alio 
dicte  curti  pertinente  111  sol.  —  omnes  istas  pensiones  te- 
nentur  soluere  martini.   [pro  Ulis  dabunt  HU  flor.  renenses.] 

Rueden. 

U.  de  bonis  quondam  Scyllinges  te  Rüden  1111  (V) 
malta  sillginis  et  ordei  et  auene  equipartim  et  est  purum 
alodinm  capiluli  et  sunt  quidem  LX*f  jugera.  ~  Primo  in 
dem  Wulkenuelde  albertus  de  rode  1  juger.  Gobele  van  der 
Lyt  H  jug.  Johan  van  Oylinchusen  H  jug.  Noyrad  11  jug. 
Hydinchusen  1  jug.  Heleke  kluns  1  jug.  Doylenuoyt  1  jug.  — 
It.  in  dem  anderen  velde.  Herbert  de  vrysche  II  jug.  Men- 
neken  nollen  11  jug.  Hermen  myd  den  reyuernen  1  jug. 
Wagehals  11  jug.  Rolf  starke  11  jug.  Menneken  moleners 
11  jug.  Menneken  vp  der  Sielten  IJ  jug.  Dringenberch 
^i  j^g*  Hannes  Goschalkink  11  jug.  Alheid  sua  filia  11  f  jug. 
Richart  Snorink  11  jug.  Menneken  Elrekink  111  jug.  de  bar- 
scher 11  jug.  Pastor  ecclesie  1  jug.  dnus.  Hinricus  Wulf  1 
jug.  Kneyuelinchusen  1  jug.  de  aide  wagehals  1  jug.  grote 
Johan  11  jug.  Hannes  brunekcn  11  jug.  dey  beemere  1  jug. 
Kunkele  1  jug.  dey  Heysse  1  jug.  Frederik  Flitkenstein  11 
jug.  Demele  Hiddinchus  1  jug.  Volpert  1  jug.  Frederich 
noyrat  V  jug.  —  It.  vnder  dem  Slangenberge  vnder  dem 
Steyne.  Lutteke  Henke  11  jug.  It.  an  der  hedemer  haer 
U  jug*    It.  beneden  der  bruwerink  molen  l*  jug. 


417 

Infrascripti  agri  spectant  seu  pertinent  ad  istos  mansos 
in  Armenhollhusen  [prope  Bedelke].  Priroo  en  dry- 
garde  in  dem  Sadelbogen  bi  der  Welschenbeke.  —  lt.  op 
dem  Berge  op  dein  enenhode  HU.  dar  gheil  dey  wech  dor.  — 
lU  op  disse  sied  der  Bemesbeke  to  der  duuen  eyk  wart  III 
jug.  dar  leyget  eyn  drigarde  landes  tuschen  dey  dar  nicht 
to  en  hoyrt,  dar  dey  wech  dor  geit  —  It.  bouen  Holthusen 
in  der  grünt  IUI  jug.  dat  eyne  wende  op  dat  ander  schul. — 
It.  vp  dem  berge  vnder  der  boken  eyn  drygarde  landes. — 
It.  bachter  dem  holte  to  vlde  wart,  an  den  Leym  Holleren 
eyn  drygarde  landes  vnde  vorwars.  —  It.  dey  houestat  en 
Seysgarde  landes  des  hört  en  raude**®)  in  dey  kerken  to 
Melderike. 


It.  de  domo  Hermanni  [Gerwini]  toydelen  in  Arns- 
berch  1  marc.  [ad  presentias]. 

[lt.  Uli  sol.  de  bonis  degel  porre  pro  memoria  vxoris 
sue  vltikce.] 

Nota  de  domo  lapidea  Henneken  toyleges  post  ipsius 
mortem  capitulum  habebit  de  dicta  domo  dimidiam  marcam 
annuatim  pro  sua  memoria.  ^^^) 

[It.  tilman  leiffardes  de  manso  in  calle  IUI  sol. 

lt.  Grimelinchusen  XXI  sol.  ad  present.  —  II  in 
Ostwech  VUl  sol.  de  bonis  Kreggenkindes.  —  It.  de  bonis 
in  geuelinchusen  hinricus  regele  YUl  sol.  —  It.  de  bonis 
volperti  de  vis)>eke  U  marc.  ad  present.  et  1  marc.  capi- 
tulo.  —  In  bluenschede  IUI  sol.  de  bonis  conradi  de 
buinchusen  et  VI  sol.  ad  coramunes  disposit.  —  It.  de 
claustro  Paradisi  XU  sol  in  Susato  de  monasterio  IX 
marc.  ibid.  —  It.  voget  in  Susato  Ul  mod.  annone  et  111 
mod.  auene,  de  domo  XYIU  sol.  et  U  marc.  de  decima  in 
rüden  ascensionis  — It.  dnus.  Joh.  Bemelinchus  dabit 
Uli  marc.  ad  festa  peragenda  de  corpore  christi.  Martini. — 
It.  de  domo  Bosinchus  VIU  sol.  et  IUI  sol.  missario  ani- 
maruifi.  —  It.  de  bonis  Brul linc hu sen  que  possidet  dnus. 


^2ö)  9lut^c.  —  130)  Jtße«  folgcnbc  i^  t)iel  ^Stcr  uad^öettagen. 

27 


418 

Freseken  XVI  sot^-^It.  de  bonis  blo.  neuen  IX  marc. — 
II,  Alten  dem.  slligo  in  Aahusen  XXX  scep.  Werfens, — 
lt.  in  Calle  Uli  soL  et  album  den«  IUI  pull,  de  area  dicti 
velogelt  — It.  in  Velinchusen  U  maldra  auene  et  U  sol. — 
It.  de  domo  bosinchuss  in  euersberge  VIU  sol.  etllUsoL 
missario  animanim.  —  It.  de  bonis  Schaden  VU  maldra 
auene  et  V  sol.  —  It  de  manso  Hunoldi  de  Hanxlede 
up  dem  bodeuelde  quatuor  maldra  auene  ad  present.  —  It. 
tele  wcsseler  in  Warstein  X  soL] 

[Nota  pensiones  de  bonis  quondam  abbatis  in  Syborg  etc. 

Primo  in  Gezeke  V  marc.  die  beati  Jacobi  apli. 

It.  de  decima  in  Stochern  die  Cuniberti  XIUI  sol.  a 
capitulo  Susatiensi  et  tum  a  proconsule  et  consulibus  pro 
tempore  gez. 

It.  de  decima  in  Elzinchusen  X  solid.]  Cuniberti 

It.  de  decima  in  Wythem  XU  sol.  l  Episcopi. 

It.  de  decima  in  Heedinchusen  prope  Rüden  Y 
solid,  domicellus  de  Buren  dabit. 

lU  in  Heyuenchusen  prope  Bedelike  VI  mod. 
siligin.  XVIU  mod.  auene  et  U  solid.    60 1.  de  Meschede. 

It.  in  Berge  duo  bona  dabnnt  U  malta  auene  et  X 
solid.] 

[Locatio  bonorum  Nurikes  Johanni  Sartori  anno  dni. 
M^  CCCC^  XL.  pasche  ad  XU  annos,  vinicopium  U  fl.  Ren. 

Locatio  der  Wedewen  hove  Johanni  barbitonsori  XLI®. 
annunciationis  Marie  pro  vinicopio  IUI  0.  Rep. 

Locatio  bonorum  Lamberti  in  tenchusen  M^CCCC®. 
vinicopium  1  marc. 

Locatio  bonorum  mansi  Slepers  vel  jungen  daltes, 
Frederico  carnifici  XLIR  1  marca  pro  vinicopie.] 


41» 


XEL 

^tm^iüU  bei  btti$i^i&^ti^tn  SMt^H  In 


3.  aJJebcfcac^. 

Ä©ic  nad^folgcnbcn  Äufjctd^nungcn  Bcfanben  ftd^  in 
bcm  alten  SKebcbad^er  ©tabttuc^c,  totiä)t9  mit  bem  gangen 
®tabt*5trd^ii>e  tu  bcm  Icfeten  großen  ®ranbe  t).  1844,  ber 
aud^  ba«  JRatl^^au«  «nb  bie  Äirc^e  berjel^rte,  ju  (Srunbe 
gegangen  ift.  !Die  9lufBetoa^rnng  berfctten  »erbanfen  »ir  bem 
gleiße  eine«  })atriottfd^en  aWebebad^er  SBütget«  Qei^ann  Stbam 
»orf^fopff,  geboren  bafetbft  am  16,  «prit  1677,  \pättx  tffnx^ 
fürftüd^et  toeflfätifc^er  ^atff  gu  ?lrn«Berg  nnb  lanbftänbifd^et 
S5eputirter,  geftorfeen  gn  SSBerl  ben  4  @e^)t.  1753  an  bett 
golgen  eine«  gaß«  »on  ber  Zxzppt.  ®erfeI6e  ^at  nÄmtici^ 
unter  bem  £itel:  Miscellanea  civitatis  Medebaoensis,  hoc  e$t 
jur&9  statuta  9  privilegia,  eorumquc  confirmationes ,  necnoil 
dominia,  redditus  et  onera,  conc6ssiones  nundinarum,  Mar-» 
carum  jnra  et  limites,  tribus  earumque  articuli  et  priviiegia, 
eeclesi®  et  capell»,  beneficia  eorumque  bona  et  annui  red- 
i&ttts  etc.  civitatis  Medebacensis ,  in  usum  pi'oprinm  et  boni 
amici  ä  me  Joanne  Adamo  Bockskopff  J.  u.  L.  filio  Mede<^ 
bacensi  ä  prima  Novembris  anrti  1704  usqne  ad  primani 
Jalii  anni  1705  laboriose,  diu  noctuque  conscripta^  einen 
ftarfen  l^anbfd^riftlid^en  Folianten,  öon  faft  anbertl^atbtanfenb 
Seiten  l^interlaffen,  toorin  et  aüc  Urinnben  unb  fonftige  5ßad^ 
rid^ten,  toeld^e  il^m  für  bie  Oefc^id^te  bct  @t«bl  nn»  Htpet 

27  » 


420 

3uftänbc  ton  ^[ntcreffe  fd^iencn  unb  ü)m  bamate  jugängttdj^ 
waren,  gufammen  gefd^rtetcn  l^at.  Änßcr  biefem  Wlam^cxipU, 
i^interlieg  er  nod^  anbete  nrnfangreid^e  ^anbfd^rtftltd^e  5Rad^>' 
richten  jur  ©efdj^id^te  be«  ßanbc«,  meldte  bon  feinem  ©ol^ne 
^o^ann  griebrid^  (Srnft  Submig  S3o(f«foi)ff  ^  ««f  ^^ff^n 
©d^toiegerfoi^n,  ben  legten  OBerfretgrafen,  früheren  CfflctaÜat«- 
nnb  f<)äteren  ^ofgeri^t«==2lffcffor  granj  SÖStl^elm  gngell^arb 
geft.  gu  ©erl  2.  geBr.  1835  an  ben  golgen  eine«  ©d^Iag- 
fluBe«,  ber  il^n  in  ber  tird^e  traf,  »ererbten.  9Son  lefetercm 
.l^at  ber  Herausgeber  bie  gange  ©amuilung  fäuflld^  ertoorben. 
3n  bem  gebadeten  Wcptt.:  Miscellanea  etc.  flnbet  fid^ 
@.  549  baS  Xagebud^  be«  aSürgemieifter«  ^ermann  ©d^mibt 
über  bie  greigniffe  »ä^renb  be«  SOji&l^rigen  Kriege«  in  2)?e* 
bebad^,  »eld^cS  tt>it  nad^fte^enb  gang  in  ber  gorm,  »orin  eö 
uns  überliefert  »orben,  uiittl^eilen. 


Pro  memoria  bero  ®efd^id(^ten  fo  bei  toel^* 
renben  fa^ferlid^en  econtra  fd^toebifd^^frangöfifd^* 
l^effifd^en  ^rieg  ab  anno  1618  usque  ad  1648, 
ber  c^urcölnifdb^n)eft})^ätifd^en  ©rängftabt  3Äe^ 
bebad^  begegnet  unb  fid^  int  atten  ©tabtbud^  sub 
manu  Hermann!  ©d^mibtg  vulgo  Siotl^ant^  bamal^:^ 
Ugen  SürgermeifterS  bergeid^net  befinbet. 

Anno  1619  in  die  parasceves  ((S^arfreitag)  gog  ber 
©raeff  ton  @t^rumb  mit  einem  (Regiment  Courassier  bor  ber 
Obern})forte  l^er  auff  ^t^poxn,  atoo  er  Slad^tß  logirte  unb 
bie  ^aufeteutl^e  in  ®runb  berbarb.  —  Eodem  tempore  mar* 
d^irte  ber  Obrift  Äni^Jl^aufen  mitt  einem  3iegiment  auff  ba« 
©täbtteitt  5Wumburg,  »erbrante  felbigs  in  @runb.  3ugteid^ 
mard^irte  ber  ©raeff  bon  Sotoenftein  mitt  einem  ^Regiment 
auff  grifetar.  ÜDieße  bre^  Dbrifte  gogen  bem  neto  auffge- 
»orffenen  fiönig  in  SSol^eimb*)  gegen  il^ro  faiferl  9Ka^eft.  gu 
S)iettft,  ftieffen  in  ber  Settera»  gufammen  unb  »urben  allfn 


.  1)  8erg(.  ü6er  Beibe  @et6er^  n>eflf.  ^eitr^ge  )ur  bentfd^en 
Oiefd^id^te  I,  81  unb  82.  —  >)  2)er  fogenannte  S^interfSnig,  Q^^UTffirß 
Sriebrid^  V.  t)ou  ber  $fala. 


421 

bcr  Scrgftrac^  bon  ben  ^oladen  gefd^Iagcn,  ba§  nur  35  9Mait 
üBerBtiebcn. 

Ao.  1622  auff  pr»senlalionis  b.  virginis  naifxni  ba« 
fa^ferl.  toitbtbeJ^fd^e  ffrtegfboW  ju  5Ro6  ot^tcr  311  3KcbcBad^ 
baö  Ouarticr  usque  ad  conversionis  Pauli,  ©d^abe  bcr  ©tabt 
babon  fielet  1870  JRt^Ir. 

Ao*  1622  in  festo  s.  Pelri  ad  cathedram  ftunb  ^erfeog 
gl^rtftian  bon  93raunfd(^tt>eig  gegen  tl^ro  fa^ferl*  9Ka^eft.  auff, 
bemäd^tigtc  fid^  ber  8i<)ftabt  unb  BctoorB  in  eitt  18,000  5Wan 
bon  aüer^anb  SSaurcngefinbtctn,  Bebrangte  bie  umbtigcnbe 
Sänber  fiaxt  unb  ©tabt  5IKebebaci&  muBtc  t^nt  ju  Sranbtfd^afe 
erlegen  212  'SHtiftx.  tpurb  ater  im  äuprud^  bom  taifer  be^ 
^öed^ft  auff«  ^aubt  erlegt. 

In  ao.  1623  et  24  contribuirte  3Mebebad;  nad^  fflriton 
unb  S3oIcftnarg]^eimb,  i^atte  aud^  obgemette  ^affagier  l^lertnnen 
im  Cluartier,  foftetc  1300  5Rt^Ir. 

Ao.  1625,  1  Januarii  introductus  est  pastor  D.  Uart- 
mannus  Yolmerhausen  Briloniensis ,  qui  mortuus  1645, 
11  Januarii.^)  Sub  ejusdcm  pastoratu  sacellanus  fuit  D* 
Franciscus  Huis  Meritensis.  Hi  duo  sacerdotes  erant  omnibus 
concivibus  valde  acceptabiles,  adeo  iit  satis  laudari  non 
possint,  unanimitas  et  concordia  per  eos  concitabantur, 
selectas  et  pias  habebant  conciones,  devotio  et  diligentia  in 
sacrificiis  nunquam  cessabat,  exinde  immensis  lachrimis 
totius  populi  sepeliebantur  et  memoria  illorum  ultra  centum 
annos  adhuc  durabit.  —  ^n  Anfang  be«  Qm\)  fam  ber 
fa^fcrlr.  Obcrfter  bon  gtammen  mitt  1000  SReutern  an^ero, 
begertc  Slad^tßquartter  »arb  aber  abgewiefen,  bod^  ift  i^m 
üor  ben  ®d^im^)ff  geben  204  2:^Ir. 

Ao.  1626  ben  ganzen  ©ommer  i^atten  toir  bic  fa^ferln* 
Sfugenieur«,  ®tüdt=^  unb  ©d^anfe-Officier«,  lofteten  700  "mx. 

s)  dt  mar  toor^er  $a{lor  gu  i@Tun«cap))ett,  mo  er  fd^on  1618 
aU  fold^er  \)ortdmmt  @ein  2thtn  bort,  wax  nid^t  gang  fo  rem  tote  )u 
ilRebeBa^.  (Sin  felftr  nad^t^eiUger  iKrc^ettt>t|itationdbefd^eib  )>.  9.  dfuni 
1623  Weint  i^n  mm  ^töf\ü  bcr  ?Pfarr|leIle  bctoogcn  unb  fo  feine  grünb* 
lid^e  ^egecung  oetotrit  ^u  iftaben.  ^araud  übrigen«,  bag  ber  i^ürger^ 
meifler  ^dftmtbt,  l^ter  an  btefer  @tet(e  fd^on  ben  ind  3.  1645  fattenben 
2:0b  be«  Pfarrer«  anmerft,  fd^etnt  5«bor  ju  gelten,  baß  er  ba«  ganje. 
^romemorta  erfl  nad^  ©eenbtgung  be«  Äriege«  tjerfagt  ^at. 


422 

In  9nnist  1627,  ?8,  29  muften  tote  a^n  tjcvfd^tcbene 
CMtx  contriBuiren,  tl^äteit  blc  conlributiones  650  %f)ix. 

Ao.  1630  im  3fan.,  3ful.  et  Aiiguslo  Ratten  totr  citic 
la^ferte.  eom<>agnie  SSäaMoncn,  töerge^rtcn  700  S^tr.  —  Anno 
eodem,  U^  ber  aRagbeButgtfci^en  SSelagening,  auff  bie  ta^ferte. 
Posto  »ertocnbct  70  X^Ir. 

Ao.  1631  in  festo  omnium  Sanctorum  logtrtc  bcr  ^cfftfcij^c 
SRitmciftcr  Sangenato  l^icrin  unb  lag  ad  ©ontag  post  Martini^ 
toftetc  über  2000  X^tr. 

Ao*  1632  in  profesto  paschatis  tarn  bte  gan^e  l^effifd^e 
Äeuterclj  bor  5Kebcbaci^,  toeld^e  öon  ben  ffiürgern  aBgetrieben. 
Stbcr  ba  jie  ba«  gue^öctd  bon  Saffctt  l^ol^Ien  laffeu,  raufeten 
fie  fic^  ergeben  unb  jtoeJj  »iegtntent  gu  JRog  einnehmen,  lagen 
bre^  2;]^agc,  foftcten  ntitt  ßontribution,  ^lünbcrung  unb 
^reffuren  6000  X^Ir.  Daneben  toarb  ÜDitinar  Samem  im 
$agen  erfd^offen.  Dominica  quasi  modo  genili  famen  bie 
gtoc^  {Regimenter  toieber  gurüd,  tagen  ad  SWitttood^en  post 
misericord.  domini,  fofteten  über  13,000  JI)Ir.;  maffen  fie 
$ferbe,  SSiel^e  unb  öiete  5KobiIien  toegrauBeten  unb  öerbranteu 
bie  ftetnen  SWül^Ie,  nal^men  §r,  $Ri(^ter  Äni:pfd^itbt  mitt  fid^ 
gefangen  auff  Saffett  unb  raubeten  alle  ber  ©tabt  brieffliclj^e 
©ad^en  bom  Wfatiian^  ^intoeg,  beren  ©tüdEe,  fo  nod^  bor== 
l^anben,  randonirten  toir  öon  einem  {Regiment^  ^^duartier^* 
iWeifter  auö  S^renberg  mitt  20  SRt^trn/)  —  Eodem  anno 
S)inftag  post  jubilate  lam  bie  gantje  l^effifd^e  Strmaba  l^erein, 
tag  ein  5Rad^t  ftiti,  30g  bor  33ritou  unb  nal^m  bie  ©tabt  ein, 
loftete  ung  1700  SRtl^Ir.  —  Eodem  ad  3  Octobris  nal^men 
bie  ^effifd^en  64  Äü^e  öor  ber  ©tabt  toeg,  fofteten  640  SRtl^tr.— 
W)m  15  Octobris  fielt  ber  fd(;toebifc^e  Oenerat  ®aubi«*) 
l^erein,  i)tünberte  alte  aWobitien  l^intoeg  ad  3000  SRtl^tr.  toett^. 


*)  S(e(nltdben  t^anbatidmud  ertouBten  fld^  bie  Reffen  onäf  an 
anbei;^n  Orten  bes  ^onbed,  j.  ^.  \n  ber  ©tobt  ^xiton,  mel^e  ebenfottd 
t^r  9[rd^tD  »ieber  laufen  mugte.  SDo  ed  an  Urhtnben  fe^tt,  ba  (eigt  t» 
attQliiinlify,  bie  itjftit  ^&tten  Jle  mit  nad^  (Saffel  flenommeu.  ^it9  i^ 
j[ebo4  ni^t  ber  ^(äl;  etn^edte  Offlciere  f^dbtn  fte  geraubt,  um  (2bntr.tbtt« 
tbncn  gu  eriwitlden.  9(uf  fotci^e  IB^eife  iß  mand^e«  lirc^itt  um  feine 
^4^  gefornmen«  -r-     &)    9aBbi{fUu 


423 

Dl^ama^Icn  üiti  Qo^t  ©cngcrd  t^ot  rnib  ü>atb  ^ol^an  ©ctfcr 

burd^fd^offen,  t>erti)anb  e^  aUx. 

Ao.  1633  in  festo  conversionis  Pauli  tarn  Sanbgraff 
SBUl^cIm  bon  Reffen  [elBft,  mit  [einer  ganzen  3^nfanterie  i^erein, 
tag  ein  5«aci^t  unb  gog  tnö  ©tifft  SKünfter,  foftete  ü6cr  2000 
'Sttiftx.  —  Ao.  eodem  tarn  ber  fa^ferle.  Obrift  Don  ©augrefien 
mttt  feinet  gont^)ognic  l^erein,  lag  ad  5  Sing«,  foftete  550  Z^x. — 
Eodem  5,  SCug*  !ant  ba^  Duatifd^e®)  ^Regiment  l^ereln,  fo 
fa^ferifd^,  lag  ad  17,  Slug.,  foftete  al^n  ©elbt  nnb  tjerti^aen 
1600  SRtilr.  —  §ernac^  fofcalbt  f am  ber  Otrift  8o^n  ^)  mitt 
feinem  {Regiment  herein,  lag  ad  15  Seplembris,  foftete  2000 
9it^tr.  —  ÜDen  üBrigen  ®e^)temfcer  lag  Obrift  O^r®)  mitt 
feinem  {Regiment  gerinnen,  foftete  1300  {Rt^Ir.  —  Um6  biefe* 
3eit^  toar  SSoIdmarßl^eim  burd^  bie  l^effifd^e  a3öWer  in  ®rnub 
öerBranbt  —  Slnfang«  Octobris  fam  ber  fa^ferte*  ©enerat* 
SBad^tmeifter  Sonigfnfen  ®)  mitt  bieti  Sßold  in  SRof,  nnb  gne« 
l^erein,  lag  gtoeij  3laä)t,  foftete  800  Sl^tr. 

Anno  1634  ben  3.  gebr,  fam  §r.  ©raeff  gerbinanb 
j)Ott  SGBartenberg  mitt  2  {Regimentern  gn  SRo^,  18  Som^^agnien 
ftard  herein,  (ag  ad  ©ontag  palmar  um  jel^entl^albe  SSSo^e, 
ftunb  bie  Snrgerfd^afft  über  7000  JRt^Ir.  —  Ao,  eodem  anff 
$fingft^3Rontag  sub  diluculo  fiel  ber  l^eff.  Obrift  Surbt  öon 
35altt)ig  mitt  öictem  SSoM  ju  {Rog  unb  gue«  l^erein,  ^)Iünberte 
146  ^ferbe,  360  £ü^e,  87  {Rinber  über  7000  (Sind  ©d^aeffc 
nnb  biet  äRobitien  l^intoeg,  berbrante  8  SBo^n^ufer  am 
Oefteren  S^oer  unb  be^  ber  Surg,  betief  fid^  ad  16,345  Xijlx. 
® aneben  blieben  3^oI;an  SBurgmatt  sen.,  Qo\t  SBatrab  nnb 
Qoifan  atidfen  bot  —  Sluff  Jois  Baplistae  anni  ejusdem,  toar 
b.  17*  3unij,  famen  bie  fa^ferte,  {Regimenter  ju  {Rofe,  Obrift 
gol^n,  ®d^tt)arfeenberg,  Ob.  Srenit,  fambt  biet  gueöootdE  l^erein, 
lagen  ad  22  3unii,  ijert^aten  über  700  {Rt:^tr.  —  Eodem  die 
b*  22.  3funii  tourben  bie  fa^fettn.  SBMdfer  bom  l^effifd^en  (Se»- 
nerat  ®raeff  öon  Sberftein  borm  SBramberg  auff  ben  SBiefen 
gefd^tagen.  S)ie  Surger  fambt  S33etb  unb  Äinb  tieffcn  ju 
SEBatbt  unb  toaö  bie  ^effifd^en  erba^J^Jet    fd^tugen   fie  tl^ot 


«)    Ouaeb.  —     ')    Soen.  -   «).    £)cr,  —  »)    «tonittd^anfeti^ 


424 

SÄild^er  Zxap  unb  Utrid^  Äöftcr  tourbcn  crfd;offcn.  —  J)en 
23.  3fumi  in  profeslo  s.  Jois  Baplistee,  nad;bcm  bie  ^effifd^e 
bie  yiaäft  in  ber  @tabt  logtret,  berfcranten  fie  bie  ®tabt  fambt 
X^uru,  ©locfen,  SR^atl^aug,  ©d^ul^Ien,  9Rü^Ien,  aöc^  au^cr 
ttjenig  §äitger  l^inmeg,  fo  gal^r  geringtid^  ad  100,000  ^Üfix, 
äftimirt.  -  Ao.  eodem  b.  17.  3fulii  fielen  120  ^cffifd^e 
JReuter  in  bie  Blocffe  5!Kauren  nnb  »eilen  nod^  etlid^e  ©d^toeine 
übrig,  and^  ttjenig  Äül^e,  ranbeten  fie  f eibige  Ijinweg.  3Darg« 
bifitirten  fie  bie  Äetter.    ®er  ©d^abe  war  135  ^tx. 

Ao.  1635  int  Febr.  et  Martio  ntngten  tt)ir  ben  ^effifd^en 
naä)  gorbad^  contribniren  160  Z^x.  —  Eodem  anf  ©ontag 
ante  Job.  Baptistse  !am  eine  §effif d^  ^  S)inenbnrgifd^e  ^artl^e^, 
nal^nten  Slrnolb  ^abberg  nnb  Qo^m  Söffen  gefangen,  loftetc 
56  SC^tr.—  Eodem  am  25.  3?ntiii  togirte  ber  ieffifdj^e  Dbrift 
®raff  @eorg  b.  Söittgenftein  jn  Oobbete^etmb  nnb  imr  toid^en 
mitt  äöeib  nnb  Äinb  inö  ©etoälbt,  tonrben  bannod^  jnr  Son=^ 
tribntion  befd^rieben  nnb  lieffen  bnrc^  ^erman  ©orfett  ade 
gelten  S^^age  30  %i)tx.  i^anblen,  begatteten  and^  eine  30  2:^Ir* 
nid^tgomeniger  lam  er  mitt  ber  9ientere^  bor  ben  Serg,  ba^ 
Snngl^jot^  bäm  glofter,  toolte  ben  SBerg  ^lünbern  nnb  un« 
l^eran«  l^aben.  ®ie  Snrger  toel^reten  fid^  nnb  fd^offen  bre^ 
3ienter  botl^.  ÜDaranff  branten  fie  bie  ©onatt)  ab  nnb  17 
^änfer  in  ber  ©tabt,  fo  U\)m  öorigen  83ranb  erl^alten,  loftetc 
3250  JRt^Ir. 

Ao.  1636  a^m  3.  Januarii  afg  efelid^e  |)änfer  lieber 
anffgerid^tet,  famen  4  Som^agnien  bom  fa^ferln.  Obrift  äöeft* 
|)]^alen  l^erein,  tagen  3  SE^ag  nnb  l^ernad^  jel^en  5Kn^qnetier 
unb  ein  gieutenÄnt  tag  2  3Konat^,  foftete  220  »it^fr.  — 
Eodem  anff  gtc^tmeg  fiel  ein  JRitmeifter  Änl^e^SKid^et  genant^ 
mit  ettid^en  9tentern  l^erein,  trieb  groeffen  Uebermn^t.  — 
Eodem  gu  3lnfang  be^  3fntii  bi«  gnm  gnb  be^  Oclobris 
graffirte  bie  $eft  bermaffen  ftardf,  bag  öon  33nrgern,  SQäeibern 
nnb  Äinbern  in  ber  ©tabt  ftnrben  322  SUJenfd^en.  —  Eodem 
a^m  testen  Januarii  lam  ber  Dbrift  ©effin  !a^ferifd^,  mitt 
einer  ßom^agnie  jn  ^ferb  l^erein,  ningten  il^m  jnm  Slnffbrud^ 
geben  220  S^l^Ir.  —  Slnbere  ^articntar^Extorsioues  nnb  Soften 
ftunben  geringlic^  150  Sßt^tr. 


425 

Ao,  1637  b.  5.  Febraarii  tm  ber  Obrtft  ©tralfonbo/«) 
fa^ferifd;  mitt  feinem  ^Regiment  bor  bie  Ober^^forten,  mußten 
i^tn  geben  3 PA  Zf)tx.  —  Eodem  6.  Martii  tarn  ber  lo^ferte, 
Obrift  §orri^  mitt  einem  3iegiment  9iewter  l^erein,  mngten 
il^m  geben  100  Oolbtglb.  Slnbere  toften  traten  190  {Rt^tr.  - 
Eodem  ai^m  9.  SSHaxtii  tarn  ber  Obrift  S3ifinger,  bemc  geben 
mflffcn  110  '^ii^x.,  bag  er  borüber  jog,  —  Notandom  ba§  in 
anno  1636  be«  15.  3fnnü  bie  ©d^mebifci^e  nnb  C>^fPW^  ^i^^* 
bnrö^  mäf  nnb  toiebernmb  bon  |)anatp  gogen.  T>it  ©tabt 
ftunb  fünftel^alb  SBod^en  gan^  toüeft  nnb  »ir  lagen  im  ©e- 
»älbt,  bie  teßer  nnb  ^ütten  »nrben  über  20  mai)t  burd^fnd^et, 
bie  ^eft  fieng  im  SBatbt  ai)n  jn  graffiren,  foftete  über  200 
Kt^tr.  bie  Pünbernng.  —  gerner«  in  ao.  1637  mö)  35riIon 
nnb  egfe^en  contribnirt  80  Ziilx.  -  ®roff  bon  ffiaer  50 
SC^Ir.  —  Dbrift  bon  Äerbed  30  ^^Ir,  —  ^laäf  Drotg^agen, 
Slm^berg  nnb  ©tabtberg  800  "JOfix.  —  Eodem  ad^t  Za^i) 
post  Martini  tarn  ber  Obrift  33nna  mit  80  SKn^qnetirern^ 
foftete  40  Xi^tx.  —  Interim  ben  |)effifd^en  in  Sorbäd^  contri^^ 
buiren  muffen  350  S^tr.  —  Eodem  1637  tarn  ber  Dbrift 
Dttbin  mitt  1000  ÜKnöqnetirern  l^erein,  foftete  über  1500 
Zffix.  —  3f^m  29.  Decembris  tarn  ber  Dbrift  Suna  mitt 
1000  SKn^qnctirern  nnb  2  gon^jagnien  3ientern  bor  bie 
©tabt,  »olte  Onartier  nel^men,  warb  aber  oon  ben  Snrgern 
mitt  SSerluft  feine«  SSoIdfe  abgetrieben;  gog  nmb  SWtttemad^t 
in  bie  Sre^grafffd^afft  Dübing^anfen  nnb  berfroer  biet  SSoIdf. 

Anno  1638  ba«  gan^e  ^öl&t  mnßten  toir  anff  ©tabtberg 
contribuiren,  loftete  abn  500  23^Ir.  —  3tem  ben  C^^fPf^^^ 
nac^  6orba(^  750  ^^Ir.  —  ^tem  Obrift  SBeft})^aIen,  Obr. 
Äredenberg,  Obr.  ©ofeen,  Obr.  ©artenberg  »egen  SKard^en 
nnb  ©nrd^jücgen  ad  300  Vflx.  geben. 

Anno  1639  tl^at  bie  fa^ferle.  Kontribution  anff  ®tabt=^ 
berg  500  Zi^lx.  —  5Ra^  3Kefd^ebe,  Slrn^berg,  Drolßl^agen 
230  X^x.  —  Sl^m  10.  Octobris  ejusdem  fam  ber  MPW^ 
Obrift  Uffelcn   mitt    oiel  SSoId   p  9ioß  nnb  gne« ,    brante 


»0)    ©trafolbo. 


426 

bie  Ofcem«^ Pforte  ab,  piM>&ctt  bie  ©tabt,  mtt|tc  i^m  gcBen 
100  ©olbtgibv  loftctc  in  aöcm  2500  X^Ir*  -  5D,  18*  Dcto*- 
Bri«  lam  ber  ^cffifd^c  OBrift  ©ißc,  lag  19  Sl^ag  ftiÄ, 
toftctc  a^n  ©clbt  unb  aStctuaüen  1500  SE^Ir.  —  ä^m  12- 
Dezembris  lam  ein  l^efftfd^  Sa:t>itain  8tcutnant,  b.  13  citr 
gicutn.  mit  30  $f erben,  ben  14.  ein  Sorj)^  gu  9ioi,  i<^i  ad 
1-  SKaji  1640;  loftete  ü6er  2000  SC^Ir.  —  3n  anno  1639 
fd^tueg  ber  Obrift  ©ige  bie  ©tabt  erftlid^  in  beftänbigc  l^effifd^c 
Sontribution,  trueg  un6  lange  3^^^^  monatlid^  100  SEl^tr- 

Anno  1640  lüel^ret  biefe  ^effifd^e  Kontribution  monatlid^ 
100  ^Ix.  —  S:i^at  bie  la^ferle.  eben  fo  bicß,  —  Eodem 
lagerte  fid^  bie  ganfee  fd^toebifd^e  unb  l^effifd^e  Waä)t  im  Au- 
gusto  bor  ^Übungen  unb  bie  la^ferle,  Dor  fjrifefar.  Unter^» 
beffen  fiunb  bie  ©tabt  loüeft,  toarb  bon  beiben  Steilen  ganft 
burd^graben,  blieb  barin  gar  nid^tg,  anä)  loenig  grud^t  im 
gelbt  SKitt  SBeib  unb  Äinb  lagen  toix  erbarmlid^  im  SBalbt 
14  SBod^en,  loftete  ad  9000  SEl^tr.  unb  blieb  ßornet  ^erman 
©d^ornberg  auffm  ©oftborne  botl^.  ffSiie^er  l^atte  "tooöen  feigen, 
toie  eö  in  ber  ©tabt  ftünbe;  atß  er  lieber  gu  SBalbe  getuott, 
l^atte  i^ne  eine  ^artl^e^  angetroffen  tcj*  —  2)ie  !a^ferlm 
mard^irten  auff  .^öd^fter  unb  im  9iudEmard^  fiel  ber  ganfec 
©d^loatt  l^ierauff,  t^at  300  SEl^Ir.  unb  barüber»  —  Eodem  lag 
ber  l^effifdi^e  9iitmeifter  ßttenberg  mitt  einer  Som})agnie  3Jeu- 
tere  ben  gantjen  SBinter,  bie  auff  ^l^itippi  ^acobi  l^ierinnen, 
foftete  ad  2000  Zt^ix. 

Annis  1641,  42,  43  mußten  toir  ben  fa^ferln.  unb  l^effi^ 
fd^en  ftardf  contribuiren,  loftete  ad  5000  Zl)lx.  —  Ol^nerad^tet 
ba§  bie  be^be  2H)oftete  ^  X^äge  aud^  ber  alte  SWatl^ia«  gutl^ 
getoefen,  fo  ift  bod^  fo  ein  groffe  Ääfte,  al§  nid^t  biet  getoefen, 
ba§  bie  SBäffer  in  ben  ©runb  gefroren^  —  2Jom  12ten  bi« 
auff  b.  13,  2«erfe  in  ber  ^aä)t  ift  ein  ©olff  in  bie  ©tabt 
fommen  burd^  bie  gloet^^OrdEe,  aud^  in  ber  ©tabt  gefangen* 
Vulgo  solent  dicere:  alg  be«  ©olffd  gin*  aber  nid^t  Äul* 
gang  toar« 

Annis  1644,  45,  46,  47,  48  ftunb  e«  7000  SC^Ir. 


427 

Anno  1645  Ift  cm  S3t[d^off  t>tn  ^abcrtom  ^cifymnt 
Sctnl^arbw«  grid  l^ter  gctoefcn  unb  auf  Simonis  et  Jnim 
confttmirt ") 

Anna  1646  nal^men  bic  ©^iDebifd^cn  ©tabtfcerg  ein  unb 
bcrtranten  e«  in  ®rnnb.  S)ero  ^eit^  lagen  toir  fielen  SBod^en 
mitt  SBeib  unb  Ätnb  ertarmltd^  im  SBatbt,  ba&  ^ung^oH 
ti>arb  au§ge:t>Ifinbert,  ?Jferb  unb  Stelle  lueggenontmen,  bie  ©tabt 
bielma^IB  burd^fud^et  unb  toa^  funben,  toeggeraufct  ©tunb 
ad  8000  V)tx. 

Anno  1648  ben  1,  gebr.  fielen  bie  ©c^ioebifd^en  äu& 
grandenberg  in  6000  ftard  l^erein,  blieb  nid^t  ein  falb,  nid^t 
ein  iforn  grui^t,  nid^t  ein  Äleibt,  §au§gerab  ober  einig  bett>eg* 
M}^,  lieffen  ©alba  ©uarbi  l^ierinnen,  fo  bon  ben  Äaifertn* 
ge^o^tet,  foftete  in  aßent  36,000  X^lr. 

Summa  Summarum  —  229,232  J^tr.«) 

Anno  1649  ipurbe  ber  allgemeine  griebe  :(>ubücirt,  auff 
toa^  ol^nbiöige  conditiones,  ift  in  instrumento  ju  finben.  — 
S)ie6  3fa^r  i[t  ber  ß^urfürft  bon  ßölln  geftorben.  8tuff  SKa* 
tl^äi  2^^ag  ift  i^m  alliier  jum  erftenmai^I  geteutet. 

Anno  1650  ben  6ten  Stuguft  ift  fo  ein  ftarder  ffiinb 
geioefen,  bag  etlid^e  gueber  mitt  bem  §eto  umbgetoel^et  feinb. 
—  Eodem  b.  17.  9lug.  l^att  baö  äBetter  in  ben  tird^t^urn 
gefd^tagen. 

Ao.  1651  ju  §erbftjeitl^  fcinb  groeffe  Sßäffer  toorben, 
baß  främbbe  gif(^e  ^ier  feinb  gefangen  tüorben  nal^mentlidj^ 
©atmen  ober  gad^ß.  £)urd^  ben  Slbral^am  SRoben  ift  einer  in 
bem  3Ki>üengraben,  toetc^er  *  auff  bie  berbrante  aWü^Ien  geltet,, 
gefangen,  fo  gtoe^  giften,  loeniger  ein  l^alb  SSirtel  lang  getoefen 


")  8ern^iarb  grid  toax  ^abcrborntfti^er  Seitfbifd^of  unb  avL9 
^ad^en  bei  2lrn«l>crg  gebürtig.  3m  Shtftragc  bes  (£^urfürj!en  unb  (grg* 
bifd^ofö  gerbinan^  i)on  (£ö(n,  ber  aud(>  ©ifd^of  ju  ^abcrboru  xoax,  ma^tc 
er  in  ben  9a^rcn  1645  - 1649  eine  umfangrcid^c  ginnrcifc  burdif  bie  cöl» 
ntf(^e  2)ioceS  in  Sefifaten,  worüber  er  einen  au8fü^rU(i(>cn  ©erid^t  er(hit*i 
tcte,  ber  1651  gu  ^abcrboru  ^ebrudt  ifl.  Sr  cnt^^ä(t  intereffantc  S)ata 
über  ben  Snpanb  unferer  Ätrd^en  naäf  bem  30iätfrigen  Kriege.  — 
12)  2)ic  ^au^Mfumnte  ifl  nid^t  ganj  rtd^tig  bered^uet,  pe  fömmt  über 
240,000  Sbir.,  tt)o\)on  toeit  über  bic  $älfte,  nämUdSi  166,901  Xi^U.  attetn 
auf  bie  Reffen,  39,200  Zi)h,  auf  bie  @d^»ebeu  unb  33,999  auf  attc 
übrige  2:rui>)>engattttngen  fallen. 


428 

unb  nod^  cttoa«  üUx  20  ?fb.  gctoogeh.  !Det  I^rofte  l^at  i^n 
befcmmcn.  ^') 

Anno  1652  cum  summa  festivitas  salvatoris  nostri 
nativitatis  incideret  in  diem  Mercurii,  habuimus  quinque 
ferias  continuas,  fuitque  tanta  devotio,  ut  similis  intra  100 
annos  non  visa*  Quatuor  presbyteri  fuerunt  pra^sentes, 
quorum  quilibet  sacra  sua  juxta  ritum  s.  romanas  ecclesisB 
celebravit,  omnesque  subditi  Rdissimi  et  illuslriss.  principis 
nostri  in  frigraviatu  Dudinghusano  (cum  eodem  tempore 
comes  de  Waldeck,  ex  instrumento  pacis  Monasterii  confecio, 
exercitium  orthodoxe  catholicum  inibi  exterminari  conatus 
sit)  in  sacris  comparuerunl  et  offertorium  prsestiterunt,  adeo 
ut  non  solum  templum,  sed  etiam  sacellum  catholicis  et 
devotis  subditis  fuerint  adimpleta,  non  obstante  äeris  et 
glaciei  nimia  adversitate*  Quos  Dens  in  fide  conservet!  — 
5Die§  Qa^x  ift  bie  gre^grafffc^afft  ^Dübtng^aufeen  bon  bem 
©racffen  bon  SBalbcd,  üermög  9Känfter*  unb  Oßnabrüdifci^en 
gricbcnfd^tuge«  i^rcr  tird^cn  cntfefeet. 

Anno  1653,  30  Aprilis  circa  2  dam  promeridianam  D« 
Everhardus  Brunart  prior  in  Glindfeldt  et  decanus  pie  obiit 
et  2  da  Maji  prassentibus  tiuodecim  sacerdotibus,  consuiibus, 
consularibus,  scabinis  et  multis  aliis  civibus  Medebacensibus 
sepuitus  est.  Monasterio  suo  bene  prasfuit,  pra^sertim  in 
praeteritis  bellicosis  temporibus.  Ab  hostibus  captus  est  et 
ingenti  summa  dalerorum  se  redemit,  sepius  omnibus  mobi- 
libus  spoiiatus  et  Deo  adjuvante  illico  alia  recuperavit, 
sicque  monasterium  conservavit.  Cum  magistratu  et  omnibus 
concivibus  in  tanta  concordia  vixit,  ut  ne  semel  discordia 
sit  audita. 


IS)  S)a9  f(^eint  merlmürbig  genug,  xotii  ha9  fleine  gtügd^ett 
SWebebad^  nur  fclS^r  mittelbar,  burd^  bie  Orfe,  bie  @bcr,  bie  @(i^toalra  unb 
Sutba  mit  ber  fdmenreid^en  SBefer  2ufammen(5nat  unb  an  2000'  über 
bem  3Reere  jttcßt. 


~-  *>>  j*O^Q(v  CCC«  — 


429 


XDL 

Lumen  majns  obfnscans  minns,  sive  nobilissimae 
orbis  Gesecae,  inter  landatissimas  et  antiqnissimas 
distrietis  Westphalici  civitatis  oppidi  celeberrimi,  origo, 
flos  et  praeclare  gesta  ab  admodnm  revereodo  domino 
JodoGO  Hattenkloidty  ipsins  nrbis  Gesecae  qnondam 
Goncive  et  canooico  regnlari  in  Boedeken,  olim  annotata 
et  conscripta,  nnnc  vero  perfecta  et  in  nnnm  redacta 
h  reverendo  patre  Jodoco  Poetteken,  canonico 
regnlari  in  Boedecken. 

Anno  incarnationis  Dominicae. 
1699. 


ÄÖenn  totr  ber  nad^folgenbcn  Oefd^td^tc  bcr  ©tabt 
®efele  in  unfercn  Dueüen  einen  ^a^  einrannten,  fo  gefd^iel^t 
bieö  nxd)t  fotuol^I  nni  ber  barin  entl^aftenen  älteren  9?ad^rid^ten 
tt)iüen,  benn  biefe  ffat  ber  35erfaffer  felbft  anö  anberen  eigent^^ 
lid^en  Dneüen,  an«  atten  Sl^ronilen  nnb  Urfnnben  gefantmelt, 
bcn  benen  bie  lefeteren  feitbent  in  nnferem  UrfnnbenBud^e  "oolU 
ftänbig  aBgebrndt  finb,  fonbern  bielmel^r  »egen  ber  barin  ent^ 
iaitenen  2:i^atfaci^en  an«  bem  16.  nnb  17.  Qai)v^m'otxt,  toetd^e 
ber  S5erf.  jnm  SCi^eile  nod^  mit  erlebt  l^at  nnb  für  bie  er 
bal^er  felbft  alö  Dnettenfd^riftfleöer  jn  betrad^ten  ift.  ©ie 
bitben  ben  untfänglid^ften  S^eif  feiner  ©cfd^id^te. 

5Der  SSerf.  tonrbe  nm  1640  gn  ©efede  geboren,*)  ®e- 
nauer  fonnten  lüir  ba«  Qaf)x  feiner  ®ebnrt,  felbft  mit  §ülfe 


1)  @etbeTt  »eßfäUfd^e  ^eitväge  im  beutfd^en  <S^ef(i^t<l^te.  IL  1 


430 

bcr  Oefefcr  Äird^cnBüd^cr  nfd^t  audmttteln,  mit  ber  SJortiamc 
Ooboc,  ben  er  füi^rte,  nid^t  bcr  feiner  Itnblid^en  Zanft,  foti* 
bern  ber  feiner  ßonberfion  ate  SKönd^  im  fflofter  SSöbefen  ift^ 
unter  bem  er  eben  bedl^alb  im  Oefeler  JEaufbud^e  gar  nid^t 
t>cxUmmt,  gr  trat  näntli^  in  bent  gebadeten  filofter  in  ben 
Änguftiner^'Orben  unb  tebte  bort  bi«  gum  S^ai^re  1683,  n>o 
er  bom  bamaligen  ^rior  §einrid&  ^e^btme^er  nad^  Unna  ot^ 
SBeid^tbater  be^  Slonnenttofter^  jnr  l^etl.  23arbara  nnb  ate 
^aftor  ber  bortigen  catl^otifd^en  ©enteinbe  gefd^idtt  würbe, 

35iefe  ©enbnng  barf  aU  83ett>ei^  eine«  befonberen,  il^m 
crtoiefenen  SSertranenö  betrad^tet  Vöerben,  tDetI  e«  fid^  baruui 
l^anbelte,  einer  burd^  Ungnnft  bcr  3^itber]^äftniffe  gang  l^crab» 
gelomnienen  geiftlid^en  Kongregation  toicber  anfjnl^etfen.  3)a« 
Änguftiner  9?onnen!Iofter  gu  Unna,  geioöl^nlic^  ba«  ©üfterl^au« 
(©d^toefternl^anö)  genannt,  toax  um  1450  geftiftet.  ®teid^ 
boui  Slnfange  feine«  ©ntftel^en«  an,  ftanb  e«  unter  ber  Sfnffid^t 
be«  ^rior«  gn  S3öbefcn  im  ^ßaberborntfd^en;  tt)a]^rfd(^einlid^ 
toeil  biefe  ßanönie  gnr  ©tiftnng  bcffdbcn  toefentlid^  beige^^ 
tragen  l^atte.  Qm  ^af)u  1588,  nad^bem  bie  ^riorin  be« 
Ätofter«  einige  ^al^re  toorl^er  geftorben  tt)ar,  begannen  bie 
9ionnen,  toeld^en  bie  Orben«regeIn  läftig  getoorben  unb  bie 
eben  beöl^atb  feine  neue  ?ßrtorin  loäl^Ien  tooßten,  ba«  Ätoftergut 
unter  fid^  gu  tl^eilen,  iebe  einen  befonberen  ^auöl^alt  für  [xdf 
gu  fiteren  unb  um  bie«  burd^guf efeen ,  fid^  eingeln  gur  lutl^eri* 
fd^en  Seigre  gu  befenncn,  ^Darüber  fül^rte  ber  $rior  gu  S3ö* 
befen  ^einric^  t),  Slel^men  gut.  SBafeltu«  bei  bem  §ergog  SBil* 
l^elm  gu  Siebe  jc.  93efd^tocrbe  unb  ertoirfte  einen  Sefel^t  gur 
SDSieberl^erfteßung  ber  ffIoftergud(^t,  worauf  bann  bcr  bamalige 
9Jector,  $ater  ^ol^ann  ©ra^l^of,  bie  ffial^t  einer  neuen  ^riorin : 
Glifabetl^  gu  ©taube  "braute,  o^ne  jebo^  bie  5Konnen  gur 
Strennung  bon  bem  luti^erifd^en  ®faubcn«belenntniffc  beioegcn 
gu  Wunen. 

©ein  5Wad^fotger  ^fol^ann  SWimbcrg,  ber  1623  bon  S88^ 
belen  l^icl^er  gefd^idft  tourbe,  fefete  gwar  burd(^,  ba§  bie  ©d^toe* 
ftem  fid^  toicber  gu  einem  gemeinfamen  ^an^^alt  bereinigten, 
aud^  feinem  ®otte«bicnftc  bciwol^nten.  Aber  bie  bamaligen 
Arteg«tttmtl^   tmb  bie  SSiberf^&tiftiglett  ber  Stonnen  belfi^ 


431 

fllgten  tl^n  fo,  bag  er  fte  1625  »tcbcr  öerKeg,  ©eine  O^tenfte 
tourbcn  nun  eine  3^itfÄ^9  bon  einem  tJrangi^canetmönci^e  au^ 
f)amm  bcrfcl^en,  afccr  ond^  biefer  fonnte  e«  mit  ben  gnc^tlofen 
9lonnen  nid^t  an^l^atten.  Sr  mufete  eBenfaü^  »eichen;  tooranf 
bann  bie  Sionnen  fid^  toieberl^oft  jnr  lutl^crifd^en  JRcIigion 
befannten,  tntl^ertfd^e  ?ßrebiger  anna^^men,  bie  ©crätl^c  unb 
®üter  bcö  filofterö  berfcrad^ten  unb  bie  tIoftcrfa^>eöe  berfaöen 
liegen.  (Srft  in  bem  3ieIigton«bergIeid^e  bon  1672/73  gnjifd^en 
33ranbenBnrg  unb  ^fatjneuburg,  tourbe  Slrt  2  §•  6  feftgefefet, 
bag  in  bem  5ßonnenlIofter  gu  Unna  töieber  [o  biele  cat^^oüf^c 
Jungfern  jugelaffen  »erben  foüten,  atö  am  1.  ^f^tiuar  J624 
crtoei^Iid^  barin  gelcefen.  ©ie  Sluöfül^rung  btefeß  ÜSergteid^« 
fanb  aBer  neue,  faft  nid^t  gu  Befiegenbe  ©d^toierigfciten  baburd^^ 
ba§  ein  groger  SSranb  am  18.  October  1678  aße  Ätofter* 
gefcäube  mit  ber  fia^)eüe  unb  aüen  urfunblid^en  SSerBriefungen 
bernid^tete.  ßrft  nad^  bielfad^en  ©oöigitationen  ber  Äat^oßfen 
in  Unna,  ernannte  ber  ßl^urfürft  b.  33ranbenburg  Sommiffa«» 
rien  gur  SSoögiel^ung  ber  SReligionöbergtetd^e,  loeld^c  am  31. 
IDeg.  1682  bem  ^rieftcr  Stuguftin  SSoget,  im  5ftamen  be«  fünf- 
tigen  ffleid^tiger«  unb  gttjeier  geiftlid^er  Jungfern,  aße0  gum 
el^emaltgen  tlofter^^gonbent  ©el^örige  üBergafcen. 

3u  biefem  neuen  iBeid^tiger  nun,  ber  gugleid^  Pfarrer 
ber  catl^oltfd^en  (Semetnbe  in  Unna  ttjar,  »urbe  ber  ^ater 
3foboc  SKattenKoibt  Beftimmt,  ber  baburd(^  ge^iffermaagen  bie 
Stuf  gäbe  erhielt,  bie  tl^m  angubertrauenbe  Kongregation  neu 
gu  fd^affen.  @o  fc^toierig  biefeö  and}  toar,  fo  getang  e^  il^m 
bod^  mit  §ülfe  feiner  ©laubenßgenoffen  gu  Unna  unb  bed 
5ßriorö  gu  Söbefen.  ©d^on  am  1.  "äpxxl  1683  begann  er  bie 
9ie^)aratur  ber  Äa:t>eße;  am  14  5tuguft  fonnte  er  bie  gtoei 
Älofterjungfrauen,  loeld^e  ber  $rior  an^  bem  5ftonnenHofter  gu 
aiuben  lommen  lieg,  aufnel^men  unb  am  16.  October  feierte 
er  ben  erften  ©otte^bienft  in  ber  ^ergefteüten  Äaj)eöe.  5Wid^t 
lange  nad^bem  fid^  ber  ^rior  §e^btmei>er  über  biefen  guten 
Srfolg  gefreut  l^atte,  ftarb  er  am  9.  S)eg.  beffelben  ^al^r«. 
SWattenMoibt  feierte  fein  ?tnbenlen  in  banibaren  tateinifd^en 
ffierfen,  lieg  aber  in  ben  ©eftrebungen  filr  bie  il^m  onbcr«- 
trauete  (^emeinbe  nid^t  nad^,  ffir  bie  er  xioäf  cm  10.  ®ipt 


432 

1697  bie  hd  einem  ^nben  in  ^amm  fnr  28  Vttifix.  Derfe^ 
@Iode  eintofete.  %n  7.  ÜRai  be«  folgenbcn  3a^r«  ftorb  er 
fetbft,  ein  0^>fer  feiner  rafttofen  ©orgen,  in  noc^  fraftigem 
^anne^atter. 

«tt«  Siebe  jnr  »aterftabt,  bie  feiner  gamilie  mehrere 
9tidfttt  nnb  Sfirgermetfter  »erbanfte,  begann  er  noc^  in  So* 
befen,  bie  nacftftel^enbe  ©efc^ic^te  berfelben,  bcrcn  Seenbignng 
il^ni  aber  bnrd^  bie  SKü^feeltgfeiten  feiner  ©teUnng  in  Unna, 
^unntdgtic^  gemacht  »nrbe.  Stufferbem  l^intertieg  er  eine  ^anb^ 
fc^riftlic^e  ß^ronif  feinet  31onnenHofterö  nnter  bem  %itd: 
Chfiuiicon  Monasterii  s.  Barbar«  virg.  et  Martyr.  ordiais 
canonissarum  regulariam  s.  Augustini  intra  Unnam  siti. 
Inceptum  1683  sub  Jodoco  Mattenkioidt  canonico  regulari 
8.  Aogustini,  professo  in  Bödeken,  pastore  catholicorum  in 
Unna,  totiäft  t>.  ©teinen  in  einem  bentfc^n  Sn^jnge  mitgc^ 
tl^ilt  ffat^)  !Die  unboflcnbete  ©cfc^ic^te  »cn  ©efefe  ift  ft>ater 
1699  bon  einem  Köftertid^en  aRitbmber  be«  SSerfaffer«,  bem 
^ater  3[oboc  ^dttefen  im  RUfttx  Söbcfen  fiberarbeitet  nnb 
mit  einem  SSor*  nnb  <Sdfln^oxtt  begleitet  toorben,  n>i>raud 
gn  erfel^en,  too«  ber  SSerfaffer  fnr  bie  SSoQenbnng  feiner 
Slrbeit  nod^  beabftd^tigte  unb  gen>t^  auc^  geleiftet  l^aben  n>ärbe, 
toenn  er  bom  S^obe  nid^t  »ärc  äbereilt  n>orben. 

Da«  l^anbfc^riftlic^e  Original  ber  (SJefc^ic^te,  ^at  bcr 
Herausgeber  nid^t  au«finbtg  mad^cn  lönncn.  ßö  ^aben  U}m 
aber  gn>ci  Äbfd^rtften  borgelegcn,  »obon  bie  ilterc  gleid^jcittge 
A.  bem  Stbbrude  jnm  ©runbc  gelegt  ift  unb  bie  fpäterc  nur 
»emg  lungere  B.  ber  SibKotl^cI  be«  l^iftortfd^en  95eretn«  ju 
^aberbom  gel^ört  ßingelne  Stbmeid^ungen  beiber  bon  etnanber^ 
finb  in  ben  5Woten  bermerft.  Die  äbfd^rift  B.  »urbe  1735 
»on  bem  ©erid^tfci^retber  Q.  §.  iKotten  ju  ©efele,  bem  $ater 
3oboc,  SBafferman  gu  Söbelcn  mttgetl^eilt,  tote  btefer  felbft  in 
folgenben  SBorten  bermerft  l^at:  Haec  communicala  humanis- 
sime  F.  Jodoco  Wasserman  can.  reguL  professo  ad  s.  Mei- 
nolplium  in  canonia  Bödecensi  a  consultissimo  doctissimoque 


s)    t>.j@teittett  »e^.  (Sefdft.  @t  13  @.  1200 


4S3 

domino-  D.   J.  H.    Nolten  judioii   Gesecani   commentariensi 

meritissimo 

Anno  qvo  Padera  Clemens  Avgvstvs  In  ora 
Präsens  Ipse  svl  renovat  pla  fana  liibori. 

rooxan^  i^eröorjugei^ctt  fd^cint,  ba§  bamate  im  Äloftcr  83SbcIcn 
tDebcr  ba^  Original,  nod^  eine  Slbfci^rift  beffelben  fceflnbüd^  »ar, 

Äu§erbent  cnrfirt  in  ©efefe  andf  nod^  eine  popnlaxt  aUx 
fel^r  freie  Ueberfe^ung  biefer  lateinifd^en  ®e[ci(^id^te,  unter  bem 
Sitel:  Urft)rung,  Äuffommen,  ru^mtoürbige  ^atcn  ber  tool^t* 
eblen  ©labt  ©efefe,  befd^rie6en  bon  bem  el^rttjürbtgen  §errtt 
^xxi.  3^obocud  SJKattenHoibt  bormaltgen  9Kitbärger  jn  ®efefe, 
nad^maten  ßanenicu^  regulari«  im  Älofter  SSflbefen;  je^t  aber 
öoflfommen  gemad^t  unb  in^  JRcine  gebrad^t  burd^  ben  el^r». 
^errn  $rn-  ^obocud  ^ottefen,  6an.  reg.  In  SSöbefen  im  Q. 
1699-  Diefelbc  cnt^t  nid^t  attein  nid^t«  me^r  atö  ba«  tat 
Original,  fonbem  an  gar  bieten  ©teßen,  befonberö  toenn  ed 
giit  lateinifd^e  SSerfe  gn  fiberfefeen,  weniger  ate  baffelbe.  5Kur 
i^ic  nnb  ba  gibt  fie  einige  menige  S^^ä^t,  bie  in  nnferen  "Sl^ttn 
ertoäl^nt  finb. 


Proemlum  ad  leetorum  Geseceiuieiii. 

Präsentem  traclatum  de  origine,  prog^essu  et  flore 
urbis  Gesecsß  fideliter  non  minus  quam  laboriose,  insertis 
hinc  inde  doctis  et  elegantibus  versibus,  ex  variis  archiviis, 
manuscriptis ,  membranis  collegit  quidem  et  composuit,  dum 
viveret,  admodura  reverendus  dominus  Jodocus  Matten- 
kloidt,  dictsß  urbis  concivis,  canonicus  regularis  in  Bo&deken ; 
ast  curis  postmodum  parochialibus  in  Unna  distractus,  et 
morte  prsmatura  prssventus,  quod  inchoaverat  opus,  perfi- 
cere  non  potuit,  alias  juxta  votum  suum  concivibus  suis 
dedicandum.  Ne  tarnen  gloria  ipsius  Gesec©  et  labor  memo- 
rati  pi®  memorise  Domini  Jodoci  Mattenkloidt  simul  et  semel 
consepeliatur,  dum  illius  pr©clare  gesta,  origo  et  progressus; 
hujus  vero  in  iisdem  undique  conquirendis  indefessum  Stu- 
dium tacerentur,  necesse  fuit  publica^  luci  consecrare  ea, 

28 


434 

qatß  de  laadatissima  civitate  sua  oplime  meritus  et  fidelis 
concivis,  posteritali  scriptis  reliqiiit.  Accipe  igitur  hoc  quan- 
tumvis  exigouin  opusculum,  benevole  lecior,  et  si  qne  ad 
tui  tuorumque  instructionem  in  eodem  tibi  tuisque  utilia 
deprehenderis,  IsBtus  fruere,  deiqiie  semper  memor,  sero 
vive  et  vale. 

Caput  primuin. 
De  origine  nominis  Gesecs. 

Ut  majores  nostri  suam  famam,  sua  studia  »ternitati 
consecrarent,  saxis  et  monumentis ,  ad  sersB  posteritatis 
notitiam,  titulos  et  facta  insignia  insciderutit;  sed  quomatn 
experta  est  illa  «eias,  quod  etiam  monumenta  fatiseant,  cepit 
sßre  ac  saxis  perennius  meditari,  et  non  tantum  castra,  sed 
oppida  etiam  ac  urbes,  ad  Romuli  semulationem,  vel  propriis 
gentiliciis  armis,  tituiisque  insignierunt,  vel  ad  vicinorum 
fontiura  confiniumque  silvarum  cognomina  indigitarunt;  unde 
putat  Gobelinus  Person  quod  Padera  fiuvius,  pado  italico 
similis,  Carolo  magno  sie  statuente,  Paderborns^  nomen  dedit, 
Unde  putat  Cranzius  L,  3.  metrop.  C.  15.  quod  Monasterium, 
Westphalias  metropolis,  olim  Mimigavordt,  ab  insigni  ibidem 
exstruclo  monasterio  nomen  traxerit.  Sed  unde  Gesec»  titulus? 
Varisß  sunt  super  hac  re  opiniones;  adeo  ut  nihil  hactenus 
certi  de  nomine  inveniri  potuerit.  Qui  putant,  sie  dictam 
ab  imperatrice  Gisila,  Henrici  regis  matre,  quae  quum  vidisset 
fontem,  qui  prosilit  in  urbe,  ex  petra  prope  sacellum  s.  Spi- 
ritus, ad  similitudinem  amnis  Giselas  prope  Bökenvörde  inde 
urbi  nomen  dederit,  certe  non  longe  aberrant;  constat  enim 
ex  vita  beati  Meinwerci,  episcopi  Paderbornensis,  quod  Hein* 
ricus  Imperator  his  vicinisque  locis  multum  versatus,  prae- 
dium  quoddam  situm  in  villa  Puochinefurti  in  comitatu  Lu- 
dolphi  comilis,  ecclesise  Paderbornensi  contulerit.  ^) 

Alii  sie  dictam  putant  a  Geisa,  qusa  fuit  matrona  nobilis 
in  Castro  comitum  de  Haholt  et  prima  oppidi  fundatrix;  hi 


8)    S)tc  Ur!.  ip  aBgcbrudt  in  ©ciBer*  Ur!.  ©ud^e  !•  ^x.  20» 
9einrt49  II«  Wlntttt  vm  ®tfe(a  i»on  ^urgunb. 


485 

certe  propius  attingunt.  Alii  ab  ipso  Castro  quod  erat 
comitum  de  Haholt;  quod  verius  videtur,  nam  in  litteris 
Gesekensium  castrum  Haholdinum,  castrum  Gesike  apellatur. 

Alii,  qui  putant  sie  dictam  a  regina  quadam,  qua^  cum 
ad  fontem,  quem  hodiedum  incolaß  bic  Slrfd^IerttJC  apeilant,^) 
manus  abluisset  (fons  enim  limpidissimus  ac  frigidiusculus 
est)  annuli  oblita,  quem  lotura  exuerat,  exinde  jam  ad  all- 
quod  spatium  abiisset,  proünus  relicti  memor,  ad  pedisse- 
quam  dixisset:  vade,  vide,  ge^e,  fiel^c,  si  annulus  ad  fontem 
relictus;  hi  certe  joco  agere  videntur.  Pro  hac  opinione 
solebat  admodum  reverendus  Dominus  Joannes  Wrede  pastor 
in  Störmede,  homo  facetus  et  in  antiquitatibus  et  historüs 
patrisß  apprime  versatus,  uti  familiari  versu: 

5) Vade  vide,  sie  est,  puls  pretium,  Scabies,  quis  I.« 

Ceterum,  ut  sunt  diverssß  opiniones,  unde  dicta  Geseka, 
sie  diversimode  scribilur  in  antiquissimis  litteris«  In  litteris 
Hildolfi  Archiepiscopi  Coloniensis  dicitur  Gesecho,  in  lit- 
teris Othonis  imperatoris,  datis  in  Pathurbrunnon,  anno  958, 
dicitur  Gisici,^)  quas  citat  Ferdinandus  episcopus  Pader* 
bornensis  in  monumentis  suis  fol  101  et  Stangefolius.  In 
vita  s*  Meinwerci  dicitur  Gesike.  In  antiquissimis  schedis 
archivii  Bodecensis  scribitur:  quod  anno  1233  castrum  Stcer* 
mede  prope  Gesecon  obsessum  fuerit.  In  eodem  archivio 
Johan  Füchte  judex  in  Geseka  anno  1456;  in  eodem 
archivio  Joanes  Rhoden  primissarius  in  ecciesia  s.  Cyriaci 
in  Gesiken  anno  1442  etc.  Sic  quoque  scribit  Joannes 
Hanecker  in  bello  Westphalico.  Henricus  de  Hervordia 
scribit  in  oppido  Gheseke  etc.  Poeta  quidam  antiquus 
H.  S*  in  descriptione  civitatum  Westphali»: 


*)  S)te  ©ettcnnuttg  ijl  tiod^  geBraud^tt(i^  unb  cottH)romittirt  fort* 
toS^renb  bcn  ac^^ietifd^en  ©cftIpmadE  bcr  ®efcfcr.  —  »)  (S«  Bcbarf  tt>oW 
tanm  ber  53emcrfuiia  ^  baß  e«  jld^  ^ficr  um  eine  Ueberfeftung  ber  9lamtn 
t>on  ben  6  »cjlfSItf^en  ^au^tßöbtcn  ^nbclt.  —  6)  ©eiberft  a.  O.  I. 
«r.  9. 

28* 


436 


„Nobiiis  antlquo  porrecUi  Gessca  mmro 
Debet  Haholdinis  natalia  nomina  castris/*^) 


Quoniam  igitur  sie  variant  scriptores,  nemo  facile  divinabit, 
unde  urbi  nomen,  pra^sertim  quia  superest  pagus  dioBcesijs 
Coloniensis  propo  Susatum,  qui  dicitur  Altengesike,  sie 
prpcul  dubio  dietus,  ad  differentiam  nostrae  Geseeas,  quod 
«etate  sit  junior.  Est  deinde  pagus  ad  Ruram  fluviuro,  qui 
dieitur  Gesecke  prope  oppidum  Schwerdte  in  comitatu  Mar- 
cano.  Sic  nihil  super  est,  nisi  ut  fateamur  cum  poeta: 
„Sic  pereunt  homines:  monumenta  excelsa  faliscunt 
Mors  etiam  saxi^,  nominibusque  venit/^) 

Caput  secundum« 
üno  tempore  Geseca  in  ürbem  excreverit 
In  litteris  Hildolphi  archiepiscopi  Coloniensis,  datis  in 
Reeklinghausen  anno  1028  dicitur  villa  Gesecho.  ^)  Henricus 
vero  de  Herrordia  ordiuis  Dominicanorum  ex  Susato  anti- 
quissimus  scriptor,  qui  exstat  manuscriptus  in  bibliotheca 
Dalheimensi  canonicorum  regularium  s.  Augustini,  primordia 
Geseeae  altius  repetit;  nam  tempore  Ludovici  pii  anno  836 
oppidum  fuisse  scribit,  cujus  haec  sunt  verba:  »in  Geseko 
oppido  Westphalis^  fuit  qus^am  canonica,  puella  multum 
honesta,  etiam  annosa,  hujus  pilos  omnes  per  medietatem 
corporis  sinistram  totam,  tam  in  capite,  quam  in  palpebris 
et  superciliis  fulmen  adurens,  dextram  medietatem  totam 
intactam  reliquit,  nee  quidquam  corpus  Isesit,  anno  supra 
nominato  regentis  Ludovici  24>  Hie  notandum,  quod  villa, 
pagus,  oppidum,  ab  illius  sseculi  scriptoribus  passim  confun- 
dantur,  villa  sumitur  aliquando  für  einen  guftgarten,  ut  Tus- 

7)  S)ic  beutfd&c  Ueberfcfeung  f^attct  ^ier  n^  eine  anbete  geifl- 
rei^e  ^Tbleitung  bed  vlamtn^  (^efete,  ij^httbeutfd^  ©etfele,  ein.  ^er 
^(at3,  toorauf  bie  @tabt  fle^t,  foH  fonfl  ein  bruAigcr  Ort  gcwefen  fein, 
auf  bcm  bie  ummol^nenbcn  dauern  tl^re  @5nfe,  m  ©cfefcr  ^lattbeutfci^ : 
(Saufe,  ioeiben  Ue§en  nnb  ber  bed^alb  bie  @äufe«(S(!e  ^teg.  ^^ad^bem 
nun  f^äter  bie  @tabt  l^ierauf  gebaut  toav,  fo  er^^iett  aud^  flc  ben  SRamen 
^&ufe(fe«  2)ie  ^(eituna  tfl  fafi  totj^ig  nnb  tt>ürbe  einer  ($au@  (g^re 
maäftn,  —  s)  ®cfe!e  i^eißt  im  ^ßlattbeutfdjen  ©elfcfe.  S)ie  alte  m^* 
aejiorbene  gantilie  b*  Slltcngcifefc  ober  SUben^cf^en,  führte  einen  auf- 
R)rinaenbcn  ©eisbod  im  SBo^^en.  —  »)  5E)ie  ttrtunbe  iö  i)Ott  1077. 
eeiber^  U.  a  l.  ^.  32. 


437 

culanum  Ciceronis;  aliquando  für  ctnctt  SKc^crl^off,  aliquando 
pro  integro  pago,  ut  Lucse  14:  villam  emi,  eo  videre  illam. 
Juxla  mentem  Doinini  Chrysosloini ,  qui  homilia  18  in  actis 
Apostolorum  alt:  9jSupplico  et  gratiam  peto,  imo  et  legem 
pono,  ut  nollus,  qui  habeat  villam,  appareat  carere  ecclesia. 
Pagus  aliquando  sumitur  pro  integro  comitatu  aut  ducatu 
ut  patet  in  notis  ad  vitam  beati  Meinwerci;  ubi  pagus  En- 
gere pro  comitatu  Angaria  ponitur  numero  79,*")  In  diplo- 
mate  Henrici  imperatoris  scribitur :  in  pago  Hassia ,  non 
secus  ac  in  Hassia  regione.  ATmon  L*  4.  c*  42«  Et  sie 
villa  seu  pagus  etiam  pro  oppido  sumi  potest,  ad  quod 
videtur  respexisse  Henricus  de  Hervordia;  alioquin  Gesecam 
non  dixisset  oppidum  tempore  Ludovici  regnantis,  cum  con- 
stet  ex  Gobelino  Person  in  Cosmodromio  suo  cap.  38  setate 
6.  illo  tempore  in  tota  hac  patria  non  fuisse  locum  muris 
cinctum,  paucis  castris  exceptis.  Castra  vero  haec  fnerunt 
Eresburgum  ad  Dimolas  fontes,  quod  Carolus  Magnus  anno 
772  Saxoniam  belle  aggressurus  cepit,  ut  habet  vita  Caroli. 
Castrum  Bodicon,  <le  quo  litteree  Bodecenses.  Castrum  6e- 
seke,  castrum  Brencken,  Kirchburgnon ,  Wewelsburg,  de 
quo  Joannes  Horion  in  panegyri  Paderbornensi.  H©c  castra 
Hunnorum  tempore  exslructa  fuere,  unde  visuntur  hodiedum 
prope  dictos  pagos,  Hunnorum  sive  Hungarorum  fosste,  et 
sie  tota  patria  non  ex  oppidis,  sed  ex  pagis  et  castris 
constabat.    Unde  poeta  anonynms: 

Quot  pagos,  tot  pene  daces  plebs  omtiis  habebat. 

Donec  iandem  anno  1180  tempore  Friderici  Barbaross® 
imperatoris,  sub  Archiepiscopo  Coloniensi  Philippo  üoit  §elttß^ 
bcrg,  Ducätus  Weslphali©  et  Angariae  ad  dioecesin  Colo- 
niensem  translatus  est,  et  devicto  ejectoque  Henrico  Leone 
Saxonisß  duce  e  Castro  Arnsberg,  numeratis  eidem  ab  Ar- 
chiepiscopo 50,000  marcis  argenti,  **)  patriae  Status  immu- 
tatus  fuit,    ut  villas   et  pagi  uniri,  in  oppida,   castella   et 


^0)  ^adf  b«  Sluögabe  t)on  Oi)ei:l^ am  (ßebrutft  in  iRcul^au«  1681.) 
@.  388.  —  Vita  Meinw.  ap.  Pertz  XL  149.  —  n)  2)a8  castrum 
t[rti«bcrö  ^at  ^einrid^  bcm  Sötocn  ntd^t  gci^ört,  anä^  ffat  it^m  bcr  Sq* 
hi\d^o^  19.  (Söln  ffir  ben  2)ucat  in  SBejifalen  nie  etmad  ge^al^rt. 


438 

urbes  excrescere  et  adversus  comites  Arnsbergicos  muris 
muniri  ceperunU    [Ita  M.  S.  Boedecensia  et  Werlensia.] 

Comites  Arnsbergenses  patri»  huic  semper  infensi, 
continuis  exactionibus  Martisque  pressuris  vexaverunt,  ut 
constat  de  Friderico  comite  Arnsbergico,  qui  anno  1122 
castrum  Wevelsburg  instauravit  et  exinde  variis  excursio- 
nibus  vicina  loca  turbavit.  [Ita  Gelenius  m  vita  s.  Engel- 
berti c.  42  et  ex  tabulis  castri  Burani.]  Et  de  Conrado 
comite  Arnsbergico,  qui  non  secus  egerat;  hie  tandem 
tarnen  in  proelio  contra  Bernardum  de  Dieseden  episcopum 
Paderbornensem  ^^)  suscepto,  occubuit  circa  annum  1143« 
[Gobelinus  Person  in  Cosmodromio  suo  abtäte  6«  et  Her- 
mannus  Kersenbrochius  in  cathalogo  episcoporum  Pader- 
bornensium.  Aegidius  Gelenius  L.  3  historias  in  vita  s.  En- 
gelberti.] 

Quanquam  yero  illa  pars  Wesiphalias,  in  qua  Geseke 
est,  adjecta  fuit  ditioni  Coloniensi  tempore  Brunonis  Archie- 
piscopi,  qui  fratre  Othone  imperatore  abeunte  in  Italiam, 
vicarium  in  Germania  imperium  tenebat,  ut  patet  ex  Chro- 
nico  Coloniensi  fol«  1034  et  quamquam  in  ejusdem  Othonis 
imperatoris  diplomate  quodam  legatur,  quod  dictus  Imperator 
monasterio  Gesecensi  dederit  omne  solum,  quod  ejusdem 
civitatis  interioris  muri  ambitu  continetur^^^)  attamen  Geseka 
nostra  non  prius  munita^  civitatis  faciem  induit,  quam  deva- 
statis  belle  Arnsbergico  circumjacentibus  aliquot  pagis,  coloni 
migrare  coacti,  ut  sunt  yilla  Stalpe,  quae  a  sinistris  est 
ituris  ä  Geseca  Paderbornam,  villa"  Velmede,  villa  Holthusen, 
qudd  euntibus  Bodecam  via  est  per  vallem,  visuntur  bodiedum 
rudera  Coemiterii,  ubi  saepius  demortuorum  ossa  arantium 
rastris  eruuntur;  villa  Stockem,  Wiethem  On  vita  s.  Mein- 
werci  dicitur  Stockheim,  Winili)  Heringhausen,  Hüstede. 

Ex  bis  igitur  Burschopiis,  ut  vocant,  constat  hodiedum 
Geseca,  quae  unitis  viribus  moenium  praesidio  se  munierunt, 
quo  deinceps  ab  hostium  insultibus  tutius  viverent.  Sic  Mein- 


12)  S)cr  ©ifd^of  l^tcß  ©ern^arb  ^)  Ocfcbc.  «crgleid^c  übrigen« 
Selber^  ©ef^id^tc  bct  tt)e|ifSIif(^fcn  ©rafcti  @*  102.  -  i3)  @eibcri 
Uvf.  83u$  I.  5Rr.  8. 


439 

wereus  decimus  Paderbornensium  preesul,  BuschtorfF  pag^am, 
nemore  cinctum,    muris  inclusit,    et  viUanorum  accessione 
civitatem   Paderbornensem   auxit   [ex   M.   S.  BcBdecensibus] 
unde  legitur  in  Choro  Ecclesi»  Abdinghoffensis  : 
„Inclusit  positis  Padibornani  moenibus  urbem«" 

Interim  tarnen,  priusquam  Meinwercus  moenia  locavit,  civitas 
Patberbarnensis  dicta  fuit,  sie  tempore  Henrici  aucupis 
nonus  quisque  vir  ex  agro  in  oppida,  binc  inde  noviter 
condita  ac  munita,  translatus  fuit,  discrimine  facto  inter 
plebem  urbanam  et  rusticam,  ut  loquilur  Clüverius  fL.  1 
antiquit.  Germ*  C.  13  pag«  104]  sie  et  Gesecam  colonorum 
accessio  ampliavit  et  munitiorem  fecit. 

Caput  tertium. 
Gui  primario  Patrono  consecrata  sit  Geseca? 
Laomedon  Ili  filius,  Trojam  condlturus,  deos  adhibuit 
operis  arlifices  Neptunum  et  AppoUinem,  qui  tecti  humano 
schemate  suam  illi  operam  addixerunt.  Sic  placuit  fabulari 
Ovidio  L.  11.  Metam.,  nobis  vero  fide  in  verum  Deum  ülu- 
stratis  fateri  convenit,  cum  regio  psalter.  ps.  126:  Nisi 
dominus  ©dificaverit  domum,  in  vanum  laboraverunt,  qui 
«edlficant  eam;  manca  est  enim  omnis  mortalium  itidustria 
omnisque  conatus,  nisi  primordia  operum  Deo  auspice 
ducantur.  Hujus  probe  gnari  majores  nostri,  non  urbibus, 
non  oppidis,  non  castellis  fundandis  operam  impenderunt, 
priusquam  designato  loco,  qui  vero  Deo  invocando  semper 
consecrandus  deputalus  fuerit.  Is  imprimis  erat  zelus  Magni 
Caroli,  qui  subjugata  jam  Saxonia,  disturbatis  undique  idolis, 
disjecto  prope  Sladibergam  Irmensulio.  ad  Lupiam  deturbato 
Crodo,  apud  Bructeros  expulsa  Veleda,  ad  Ruram  eliminata 
Dea  Thanfana,**)  Deo  vero  ubique  templa  erigere  cepil 
per  omnera  regionem  illam,  ad  quae  rudis  in  fide  populus 
confluere  docerelur  et  sacramentis  coelestibus  initiari  con- 
suesceret,  ut  habet  Author  Iranslationis  Liborianae  C*  10 
Nro.  2.    Hinc   anno   780   Paderbornae    deinde   ad   radicem 


U)    Ucbcr  baö  templum  Tanfan»  f.  btc  HB^otlbU  toon  Otcfer«  ttt 
ber  3«tf*rtft  für  »efif.  ®e{*.  VIH  @.  261. 


440 

montls  Bresberg  exstrui  fecit  sitcellam  a  Leone  poittüee 
consecratum,  item  in  Siddinghausen ,  qui  pagos  dicecesis 
Paderbornensis  2 — 3  horis  Geseca  distal,  quod  idem  Leo 
papa  anno  799  consecravik;  de  quo  Caspar  Scioppias  in 
genealogia  Barana.  Hinc  ait  poeta  quidam  a  Reinecdo 
editus : 

„Quot  nunc  ecclcsie  fulgent,  ubi  vaua  colebant  antiqni." 

Wichtrudis  vidua,  mater  s.  Meinolphi,  illustris  domina 
in  Bodicon,  non  procul  ab  hereditario  Castro  in  eminenti 
clivo  fundavit  ecciesiam  sub  patrocinio  s.  Martini  episcopi; 
restant  bodiedum  rudera.  Eidem  sancto  consecratum  fuit 
sacellum  in  districtu  nobilium  virginum  Gesec»,  quod  dicitur 
fundatum  primitus  a  praenobili  familia  de  Hoholt,  antequam 
castrum  in  claastrum  mutaretur,  jam  dirutoin  quidem  et 
anno  1686  loco  suo  inotum,  a  fundamentis  tarnen  renova- 
tum  est. 

Tandem  crescente  ßdelium  numero,  regnante  Ottone 
magno,  antequam  Geseca  cathedra^  Coloniensi  subjiceretor, 
fiindatur  insignis  basilica,  quam  ss.  apostolis  Petro  et  Paulo 
tutelaribus  patronis  majorum  pietas  dicatam  ac  consecratam 
Yoluit,  «t  patet  ex  liltens  archiyii  Arnsbergensis.  Fuit  olim 
h»c  ecclesia  florentissima  Dei  ministris,  lautissima  majorum 
fundationibus.  Circa  annum  1550  sub  Philippe  Catone  fue- 
runt  in  hac  ecclesia  Doroini:  Henricus  Beckmann,  vicarius 
ad  altare  s.  Catharin».  —  Jodocus  Herboldt,  vic.  ad  alt, 
sanctissima^  Trinitatis.  —  TUemannus  Orth,  vic.  ad  alt.  ss. 
Philippi  et  Jacobi/ — Gerhardus  Greve  vic«  ad  alt.  s.  Michaelis 
archangeli.  —  Joannes  ä  Lohn  vic.  ad  alt.  s.  Hyeronimi.  — 
Liborius  Wippermann  ad  alt.  s.  Nicolai.  —  Lambertus  Buscher 
ad  alt.  s.  Spiritus.  —  Bernardus  Doering  ad  alt.  s.  Crucis.  — 
Joannes  Plaggenroeyer  ad  alt.  B.  M.  Virginis.  — -  Ravenus 
ab  Horde  ad  alt.  s.  Antonii  in  sacello  Jsioe,  prspositus 
Monasteriensis. 

Hoc  sacellum  in  Jsloe  sßdificatum  fuit  ä  villarum  colonis 
ibidem  sub  pastore  Gerardo  ad  s.  Petrum  in  Geseke  anno 
1325.     Cui  pastoci  quotannis  reservata  exsolutio  12  dena-» 


441 

rioram  legaliuin  in  recognitionem.  Jam  dirutum  est  hoc 
sacdlniD  cnm  villis  adjacentibus  cirea  annum  1415  tempore 
Theodorici  de  Moers  archiepiscopi  Coloniensis.  Pr»dic- 
torum  vero  altarium  redditus,  cum  vix  sacerdoti  sustentando 
sailicerent,  et  sie  vix  unus  aut  alter  vicarius  Gesee®  resi- 
deret,  ecclesia  semper  vacua  altarium  et  chori  ministris 
erat.  Uinc  Salentinus  comes  (senburgicus,  archiepiscopus 
Coloniensis  vicariatuum  unionem  fieri  edicto  mandavit,  quam 
et  ursit  Gebhardus  Truchsess,  successor  Salentini,  ut  videre 
est  in  diario  historisß  Truchsesianse  apud  Kleinsorgium ,  ubi 
expostulat  Truchsess,  quod  ipse  Gesecae  praesens  inspectavit, 
quod  ecclesia  parochialis  quasi  plane  deserta  visa,  cum 
dominico  die  vicarium  unum,  ac  unum  adolescentem  circum- 
euntes  hortum  dominicum  ac  cantantes  audisset,  quam  ob 
causam  ludibria  et  joci  communis  plebeculsß  non  sine  gravi 
religionis  despectu  subsecuti  fuissent«  Sed  quod  Truchse- 
sius  postmodum  a  fide  apostata,  electoratu  ac  dioecesis 
imperio  cedere  jussus,  executionem  successori  reliquit,  qui 
fuit  Serenissimus  Bavariae  dux  Ernestus.  Hujus  archiepis- 
copali  jussu,  unio  redituum  instituta  est,  ut  sie  tum  possi- 
dentes  eo  magis  in  propria  ecclesia  aslringerentur ,  tum 
scholarum  rectores  juventuti  eo  diligentius  intenderent,  qua 
propter  unitis  aliis,  reservavit  huic  ecclesi»  pastorem  cum 
duobus  vicariis. 

Huic  olim  parochi»  subjecta  et  postmodum  unita  fue- 
runt  Burschopia,  Stalpe,  Yelmede,  Holthusten,  Stockheim, 
Wintheim,  Heringhausen,  Hüstede.  Hisce  omnibus  sive  villis 
sive  pagis  jam  devastatis,  superest  Benninghusium  pagus, 
qui  in  vita  s.  Meinwerci  dicitur  Bennenhusen,  qui  habet 
sacellum  sub  pastore  domino  Joachime  Linnemann  fundatum 
ad  honorem  s.  Annse. 

Sicut  jus  synodale,  sie  quoque  tribunal  prsepositursd 
Sasatensis  in  hac  ecclesia  locatum  est,  unde  antedicta 
Bursehopia  in  recognitionem,  dum  synodus  celebratur,  jura 
synodalia  exponunt.  [Ex  antiquissimo  H.  S.  merobrano  in 
choro  ecclesi»  s.  Pelri.] 


442 

DucUar  ex  hac  ecclesia  quotannis  solemnis  suplicatio 
ad  statuam  B.  Marias  Yirginis  in  Vernaburgo,  miraculis 
claram,  *qui  pagus  ultra  horae  spatium  Geseca  distal  et  est 
dicBcesis  Paderbornensis;  ac  in  vita  s.  Meinwerci  dicitur 
Vernithi;  eodem  die  ducitur  antedicta  Yirginis  statua  Yerno- 
burgo  Salipolim  exinde  Gesecain,  ^^)  ubi  cum  summo  populi 
applausu  ad  portam  urbis  orientalem  excipitur  et  defertur 
ad  ecciesiam  s«  Cyriaci,  inde  ad  s.  Petri  basilicam,  ubi 
decantato  hymno  Ambrosiano  et  exsolutis  populi  votis,  redu- 
citur  ad  Yernaburgi  thronum,  comitante  clero  ac  senatu  ad 
median  horae  ab  urbe  spatium,  ubi  inter  resonantes  tubas  et 
bombardarum  lonitrua,  cives  Gesecenses  patronam  salutant 
et  dimittunt.  *®) 

Qua  vero  lege,  quo  jure  hanc  illustrem  miraculis  sta- 
tuam e  Paderbornensi  ditione  in  Coloniensem  Gesekenses 
deducant,  hucusque  non  constat.  Sunt,  qui  ex  voto,  sunt 
et,  qui  ex  pactq^  sie  fieri  pulant,  quod  initum  inter  Con- 
radum  Archiepiscopum  Coloniensem  et  Simonem  I.  de  Schar- 
tenberg *^)  episcopum  Paderbornensem,  dum  anno  1254  in 
proeliorum  contentione,  quae  de  limitibus  erat,  victus,  captus 
et  a  Coioniensi  praesule  custodiae  traditus,  ac  demum  Wil- 
helmi  caesaris  interVentu  libertati  restilutus  fuit,  illa  quideni 
conditione:  ut  pars  altera  tam  Gesecaa,  quam  Salipoleos 
cathedrae  Coioniensi,  pars  altera  Paderbornensi  subesset; 
ut  patet  ex  litteris  super  hoc  Essendiaß  confectis;  quas 
citat  Joannes  Yelde.  *®)  Hinc  sunt ,  qui  putant ,  quod  in 
recognilionem  dominii  Paderbornensis ,  hanc  ab  illo  seculo 
supplicationem  Geseca  instituerit  ex  illa  ecclesia  ad  illustrem 
Yernaburgae  virginis  statuam  quotannis  celebrandam,  qu8& 
ex  pacto  ecclesise  Paderbornensi  cesserat. 


15)  UeBcr  U!|)f\>mngc  tiadj  ©cfcle,  fagt  btc  bcutfAc  Ucbcrfc^ung.  — 

16)  (gittc  l^tcr  folgcnbc  \iOtü\ä}t  2(^oflroit>^c  an  ba9  (^nabcnbilb  gu  ^ttnt, 

ol^ne    gefd^id^tU^en   SnW^,    \6)itn    für    bte   Cuetten    übevflüfftg.    - 

")    iöiftijof  (Simon  I.  toar  ein  gcBorncr  (gbct^fcrr  ton  bcr  iüppt.    — 

18)    2)ie  Url.  ijl  b.  20.  Hnaufl  1256  unb  abgcbrudt  in  @  et  bcr  ft  Urt 

©ndj  I.  mv,  297. 


443 

Caput  quartum. 
ttnomodo  ftandatam  collegium  Ganonissamm. 

Jam  florebat  in  patria  canonissarum  prsenobilium  Status, 
quem  Ludovicus  pius  anno  816  Aquisgrani  in  patrum  con- 
cilio  insütuerat,  jam  pro  Bodeca  sua  beatus  Meinolphus 
confinnationem  a  Ludovico  pio  impetrarat,  jam  Luithardus 
episcopus  Paderbornensis,  fundante  sorore  sua,  Herisiense 
Collegium  approbarat,  etiam  Haholdini  comites  non  passi 
zelum  suum  teneri,  castrum  suum  Geseke  ad  honorem  beatas 
Mariae  virginis  et  s.  Cyriaci  martyris  in  clauslrum  virginum 
mutant,  dotant,  et  Wicburgim  sororem  suam  abbatissam  con- 
stituunt  anno  949»  [Ita  Stangefolius  L.  2.  annal  qui  ita  se 
habere  fatetur  ex  litteris  archivii  Gesecensis  per  Joanem 
Müntefering  notarium  juratum.]*^)  Alii  primam  abbatissam 
ponunt  Hildegundem.  Anno  Ottonis  imperatoris  12  mo  Ho- 
holdt  nobilis  de  Aneholdt  cum  fratribus  suis  Brun  et  Fre^ 
deric  et  sorore  sua  monasterium  Geseke  in  oppido  suo  fun- 
daverunt,  in  honorem  beatae  genitricis  Dei  et  sancti  Cyriaci 
martyris,  quod  postea  per  Oltonem  III.  ditatum  et  in  pote- 
statem  regiam  et  tutelam  acceptum  et  Wieburg  abbatissa 
constituta.  [IIa  Henricus  de  Hervordia  in  bibliolheca  Dal- 
heimensi.] 

Comes  Haholdl  et  sorcw  sua  Wichburg,  patruus  ejus 
Fredericus  ejusque  pater  Bernardus,  et  Hildegundis  abalissa, 
ob  remedium  animarum  suarum,  ex  proprietatibus  suis  con- 
diderunt  ecclesiam  seu  congregationem  in  Geseke,  et  inci- 
pientes  tempore  Brunonis  L,  archiepiscopi  Coloniensis,  ad 
nos  usque  perduxerunt,  semper  libero  usi  arbitrio,  sicuti 
propria  possidentes.  Ita  Privilegium  s.  Heriberli  archiepis- 
copi Coloniensis  de  anno  1014,^*^)  lila  pars  Westphaliae, 
in  qua  Geseke  est,  adjecta  est  dilioni  Coloniensi  tempore 
Brunonis  archiepiscopi,  in  qua  Otto  rex  exstruxerat  mona- 
sterium*    [Ita  chronicon  Coloniense  foL  134.] 


«)    SJergl.  b.  Urf.  £)tto»ö  h  to.  952  in  ©etber»  Urf.  »ud^c  r. 
9?r.  8.  —    20)    @eiberft  U.  «.  I.  Ifh.  23. 


444 

Quod  hie  dioitur  exstructum  ab  Oltone  monastermm, 
est  contra  annales«  Hoc  vero  constat,  quod  Otto  I.  hoc 
monasterium  privilegiis  donavit,  ut  habet  Kleinsorgius  foL 
74,  ut  patet  ex  diplomate  dato  in  Walahusun  anno  952«^^) 
Deinde  ex  diplomate  dato  Paderbornes:  in  quo  Otto  rex 
sanctimonialibus,  in  proprium  donavit  quidquid  malhure 
in  Gisici  marca  habuit.  Actum  Patherbrunon.  [Ex  antiquis 
5chedis,  raonumentis  Paderborn,  et  Stangefolius.]  ^^^3 

Patet  item  ex  privilegio  dato  anno  984  ab  imperatore 
Ottone,  interventu  s.  Henrici  Bavororum  ducis,  in  quo  con- 
ceditur  libera  electio  persona^  idoneae  in  abbatissam  et  ne 
quis  judex  ssscularis  jurisdictionem  in  monasterium  ipsum 
usurparet.*^)  Asservat  haec  ecclesia  penes  se  reliquias  s, 
Cyriaci  martyris,  quas  putant  quidam  Gesecam  delatas  a 
Brunone  archiepiscopo  coloniensi,  qui  idem  s.  Patrocii  mar- 
tyris ossa  tulit  Susatum. 

Abatissa  pr^nobilis  hujus  CoIIegii,  jus  habet  conferendi 
pastoratum  ecclesi»  s.  Petri,  ut  patet  ex  privilegio:  Ego 
peccator  Anno  archiepiscopus  servus  serTorum  Dei,  mise- 
rans  inopiam  sacri  coenobii,  quod  est  in  Geseke,  suadente 
Hattwiga  abbatissa  ejusdem  loci,  contrado  ad  ecclesiam  s, 
Cyriaci,  baptismalem  id  est  matrem  ecclesiam  ejusdem 
vill®.    Actum  anno  1074.^*) 

Hoc  diploma  successor  Annonis  Hildolfus  archiepis- 
copus conßrmavit  ac  renovavit  anno  1078^  9.  calend.  febr. 
in  Recklinghausen,  [ex  archivio  Arnsbergensi].^^)  In  eccle- 
siam hanc  ab  iniüo  tantum  collegiatam,  Henricus  11.  archie- 
piscopus Coloniensis,  Susati  residens,  anno  1317  jus  paro- 
chiale  contulit  ac  Baptismi  fontem  concessit,  ut  et  ab  illo 
tempore : 

Divisum  Imperium  cum  Jove  Csesar  habet« 


21)  ©cr0tci(^c  S»otc  17.  —  s»)  SBergt  ^ott  4.  —  23^  ©ie  Ur!. 
ift  t5on  985.  @ctbcrfe  a.  O.  I.  ^.  15.  —  24)  3)ie  Urfunbc  tfl  abge- 
brudt  in  @ eiber ^  Url.  ^näf  I.  ^x.  28.  -  «5)  Slbgcbr.  bafelbfl,  I. 
9?t.  32. 


445 

Pars  altera  paroeci»  s.  Petro,  pars  altera  s.  Cyriaeo  cessit, 
ut  ex  archivio  Amsbergensi  annotavit  consultissimus  et  cla- 
rissimus  dominns  Bernardus  Witte,  juris  lioentiatus  et  consul 
Gesecffi. 

Anno  1587.  25.  Junii  dum  sub  archiepiscopo  Colo- 
niensi  Ernesto  Bayarorum  duce,  unioni  redituum  Gesec» 
serio  insudatum  fuit,  cepit  hsßc  ecciesia  (s.  Cyriaci)  habere 
certum  sacellanum,  qui  paroscisD  assignatsa  curam  ageret; 
huic  sacellano  in  partitione  obTenerunt  reditus  altarium  s« 
Ann»  et  s»  Mari»,  Frühmesse,  cum  »dibus  beneßcii  s.  Jo- 
annis  sub  turri  homiliarii  seu  diaconi,  postmodum  bcö  Sa^^ 
^pcttonö  ^off  dictis.  Has  sacellani  ©des  anno  1597  con- 
struxit  Joannes  Grotthauss  provisor  ecclesi»« 

C»terum  cepit  h»c  ecciesia  maxime  florere  et  quasi 
a  fundamentis  reparata  enitere,  sub  admodum  reverendo 
domino  Jodoco  Koppenradt,  qui  ecciesi»  hujus  acerrimus 
defensor,  privilegia,  qu»  nunquam  habuit,  quo  unquam 
modo  poluit,  acquisivit,  auxit,  conservavil.  Is  primus  ursit 
titulum  pasturis  in  hac  ecciesia.  Constat  enim  ex  litteris, 
quod  pr»decessores  non  ultra  sacellanos  egerint,  ut  patet 
ex  libris  admodum  reverendi  domini  Joachimi  Linnemann, 
qui  prsenotautur  titulo  sacellani  ad  s.  Cyriacum.  Ex  epistola 
quadam  admodum  reverendi  domini  Liborii  Soestmann  qui 
se  scripsil  vicecuratum.  Ex  litteris  admodum  reverendi 
domini  Joannis  Kramer  professi  in  Bödeken,  cui  sat  erat, 
quod  sacellanus  esset«  Constat  etiam  ex  annotationibus 
ipsius  dicti  domini  Joachimi  Linnemann,  in  quibus  sie  habetur : 
sacellanus  ad  s.  Cyriacum  non  habet  titulum  seu  formalem 
collationem,  sed  arrha  assumitur,  nisi  quod  uni  vel  alteri 
perpetuatio  sit  promissa.  Item  in  unione  Ernestina  erecta  1587, 
ab  archiepiscopo  Ernesto  tantum  tribuitur  titulus  sacellani.  Item 
in  ordinatione  processionis  Vernensis  ab  archiepiscopo  Ferdi- 
nande facta.  ^®)  Legitur  in  antiquissimo  quodam  M.  S.  mem- 


^0)    ^er  @a6:  Item  —  facta  fel^tt  in  A. 


446 

brano  codice  chori  in  ecclesia  s.  Petri,  quod  ex  pacto  divi- 
sionis  parochianim ,  reliquiae  s.  Cyriaci  ipso  dedicationis  die 
ad  s.  Petri  ecclesiam,  comitantibus  canonicis  et  canonissis 
deferri  debeant,  nimirum  in  recognitionem  matris  ecciesias. 
Sed  laudatissima  haec  majorum  pietas  jam  efSoruit  et  nihil 
post  se  reliquit  nisi  tricas,  quas  in  matrem  ecclesiam  filia 
movet,  prsßsertim  post  obitum  domini  Joachimi  Linnemann 
pastoris  ad  s.  Petrum. 

Cautum  fuit  in  divisione  paroeciarum  ut  non  nisi  in 
ecclesia  s.  Petri  Omnibus  totius  civitatis  defanctis  canjpa- 
narum  usus  adhiberetur,  nimirum  in  Signum  juris  et  praee- 
minentiae«  Sed  sub  domino  Jodoco  Koppenradt  jus  simul- 
taneum  in  defunctos  s«  Cyriaci  ecclesia  sibi  arrogavit,  unde 
et  campanarum  pulsus  pro  defunctis  adhiberi  cepit. 

In  ipsa  s.  Cyriaci  ecclesia  primum  et  superius  stallum 
est  pastoris  ad  s.  Petrum,  olim  in  processionibus  habuit 
suum  locum  juxta  abbatissam;  nunc  autem  primum  prae 
aliis  sacerdotibus,  in  publicis  conventibus  et  processionibus* 
Ast  haec  praeeminentia,  quod  publicas  ssepe  tricas  excitavit, 
jam  cessat,  ita  ut  jam  quisque  pastor  in  sua  parcecia  prse- 
emineat 

Quod  igitur  haec  ecclesia  adeo  reflorere  ceperit  in 
acceptis  referre  debet  saepe  dicto  domino  Jodoco  Koppen- 
radt; meruit  igitur  zelus  ac  indefessus  viri  labor  pro  domo 
Domini,  pastoris  titulo  honorari;  obiit  anno  1693  mense 
Septembri^'')  de  ecclesia  sua  optime  meritus. 

Caput  quintum. 
De  indnstria  ac  labore  incolaram  Gesecs. 

Est  sane  hie  locus,  ubi  sudat  Adam,  ubi  non  nisi 
labori  omnia  Dii  vendunt«  Indicat  hoc  loci  Situs ;  neque  enim 
hollandos  in  plateis  nitores,  nee  delicias  venetas  offendes, 
quin  potius  congestos  ex  Caballino  bubuloque  fimo  aggeres. 


27)    quarta  Octobrts  B. 


447 

qaos  certo  anni  tempore  incolae  loci  plaustris  imposilos 
iirbe  educunt  in  agros,  exinde  saginandos.  Ünde  ajit  Yir- 
gilius  L.  2.  Georg.: 

Fundit  humo  facilem  victuin  justissima  tellus 

Hinc  labor,  hinc  sudor  et  certe  qui  Gesecae  non  laborat^ 
non  manducat: 

In  de  genus  durum  sumas,  experiensque  laborum 
£t  documenta  damus  qua  simus  origine  nati« 

Ferendis  scilicet  laboribus  natum  est  genus  humanuni ,  ^^) 
dura  quidem  lex,  sed  ad  virtutem  et  industriam  exacuendam 
necessaria.    Virgilius  bene  L.  1.  Georg» 

Pater  ipse  colendi 

Haud  facilem  esse  viam  voluit;  primusque  per  artem 
Movit  agros,  curis  acuens  mortalia  corda, 
Nee  torpere  gravi  passus  sua  regna  velerno, 

Certe  non  invenies  Gesecae  Sybarilas,  qui  populus  adeo 
desidia  torpebat,  ut  eorum  aliquis,  cum  aliquando  videret 
fodientes  in  agro  colonos,  animo  deficeret;  tantus  hominem 
laboris  horror  invaserat;  imo  nullum  hlc  populus  opificium 
in  snam  civitatem  admittebat,  quod  cum  strepitu  exercetur, 
adeo  ne  quidem  gallum  gallinaceum  fas  erat  alere^  ne  quid 
esset,  quod  somnum  interrumperet,  ut  habet  Athenaeus  L«  2« 
Ad  Gesecae  nostrao  in  laudem  cedit,  quod  Hermannus  Mat- 
tenkloidt  judex  Gesecensis  scriptis  suis  inseruit: 

In  Geseca  durae  posuere  cubilia  curae, 
Divite  fimetis  regnat  in  urbe  Ceres, 
Si  vis  esse  civis  forkunae  divitis  heres, 
Multos  sudores  otia  nulla  feres. 

Hinc  incolsD  moniti  loco  habent,  quod  ait  Siracides  c.  7« 
non  oderis  laboriosa  opera  et  rusticationem  creatam  ab  altis- 
simo«    Seu  musis  igitur  seu  Marti,   aliisve  manuum  studiis 


28)  2)te  beutfd^e  UeBerfet^ung  gibt  btefed  SC^tom  burd^  bie  etma9 
r5ctotif(]^erc  ^Jrafc  toiebcr:  S)a«  mcnfd^U^c  ©efd^tcd&t  tfl  geboren  gur 
3LxU\t,  to\t  ber  (Sfet  jum  iSadtragen.  5Die  im  Xti^  folgenbe  @tette  aus 
SirgiU  @corgtca  ijl  ebenfafi«  mit  iumori^fd^er  grci^eit  übertragen  unb 
erinnert  abermaW  an  ben  (gfet  @le  fogt,  ber  ®ater  greift  gum  Mng 
unb  jeigt  bem  ©ol^ne  *  ffiie  man  fldj  üben  fott  mit  SWüy  nnb  gtetg.  * 
^e  gaut^eit  bringt  vm9  !S)i|ietn  nnr  gum  So^ne  *  Unb  biefe  ftnb  für 
nnd  bod^  ^erbe  ^)>etd. 


448 

itisttdan^nm  ril,  semp^  Gesecos  paralos,  kriaMrio^fHe  ad 
laboreiS  invenies. 

Caput  sextum. 
De  animosilate  Gesekensiom  et  iteratis  contra  bestes  vietoriis. 

Non  inani  tilulo  in  publicis  Gesekensiorn  titulis  scri- 
bilur:  Sic  9Kattl^afftc  öan  ©cfefc. 

Ad  portam  urbis  occidentalem  traballi  olim'^®)  carac- 
lere  saxo  incisum  fuit:  SBan  ber  Sl^urffirft  öon  Sötten  unfcr 
gnäbtgfter  §crr  [id^  nirgcnb«  berbcrgcn  !ann,  haec  civilas  illi 
refugium  esto.  —  Tanta  erat  Gesekensiuni  audacia  tempore 
Truchsesii,  quem  illi  electoratu  Coloniensi  amotum  profugum 
defensuri,  quasi  jurali  in  forlunam  ac  vilain  ofBciis  prosecuti 
sunt«  Jam  vero  extincto  hoc  audaci  synibolo  modestius 
legitur:  Felix  civitas,  quae  tempore  pacis  de  belle  cogitat. 
Nimirum:   Percussi  bello,  bella  futura  timent* 

Anno  1254  Conradus  de  Hochstadt  archiepiscopus 
Coloniensis  Simoni  de  Sehartenberg  ®^  Paderbornensium 
episcopo  inbibiturus,  ne  castrum  Viiisi  prope  Saltzkottenam 
communiret,  praesidia  militaria  Gesecae  imposuit,  quae  Pa- 
derbornensibus  forliter  restiterunt  ac  ipse  episcöpus  cessil 
in  victoriam  Coloniensibus,  traditus  archiepiscopo  in  custo- 
diam.    [Ex  bibliotheca  Bosdecensi«] 

Anno  1326  cum  jam  multis  annis  dissidia  ac  lites 
inter  castrenses  et  civitates  ducatus  Westphaliae,  quae  sunt 
Brilonia,  Geseca,  Ruthena,  Martismons,  tandem  Gesecae  pax 
burgensis  inita  ac  confirmata  fuit.  [Ita  M.  S.  Boedecensia 
et  Kleinsorgius  in  chronico.] '*) 

Anno  1410  Gravis  dissensio  inter  archiepiscopura  Co- 
loniensem  Fridericum  et  Wilhelmum  de  Monte  Episcopum 


29)  3).  ]&.  gur  Seit  b«8  ÄBfatt«  toom  (gtjMMof  Srud^fcö,  »o  bic 
aroße»  ©ud^pabcn  an  bcr  S33cP^)fortc  citigc^aucn  tourben.  8fanb6etner- 
futifl  in  B.  —  30)  (g.  i^otc  17  unb  18.  —  3i)  S)er  Sanbfriebc  too» 
1326  unter  bcn  ©urgmännern  unb  ©täbten  SBcflfalcn«  ifl  abgcbrucft  in 
©clber^  UtI.  «ud^clL  i»r,615.  2)«6  er  gu  @efcfc  obgefci^loffett  »i>rbett, 
fielet  nid^t  baraud  l^erbor. 


449 

Paderbornensem  exorta,  animos  primo  deinde  manus  prin- 
cipum  ad  arma  movit.  Colonienses  irruptione  facta  in  Dell- 
brugiaiD,  cladem  primo  passi  sunt,  fortius  deinde  steterunt 
Gesec»,  praesidio  confisi.    [M.  S.  Boedecensia*] 

Anno  1412.  Castrenses  quidam  confoederati  Paderbor- 
nensium  partes  acturi,  facta  irruptione  in  agrum  Gesecensem, 
ovium  inde  armenta  spolio  subducere  nitebantur,  intercepti 
a  Gesekensibus,  captivi  Gesecam  deducti  sunt;  quos  inter 
comes  de  Nassau  praepositus  Monasteriensis,  ut  videri  potest 
in  litteris  relaxationis,  in  archivio  curiae  Gesekensis,  ^ol^ann 
t)on  $Ietten(erg  miles,  Hinricus  de  Lansberg,  Ernestus  ))cn 
©d^ncücnbcrg,  ^ermann  ton  6o6bcnrobt,  6orbt  »iabbcbcrg, 
^ol^ann  Ärcggc,  ^cnrid^  de  ^fettcnbcrg,  ^cnrid^  gtc^,  ^fol^ann 
d:  ^cnrid^  fratres  de  $c^c,  8B%tm  SSagct  de  et^JcIc/«) 
^ermann  bon  Settmete  etc.  dimissi  tandem  sunt,  facto  jura- 
mento,  de  nulla  post  hac  hostilitate  in  agro  Gesekensi 
exercenda* 

Anno  1415.  Cum  inter  Paderbornenses  et  Colonienses 
in  causa  limitum  dissensio  esset,  Paderbornenses  Geseken- 
sinm  fines  aggressi,  direptiones  armentorum  moliebantur 
duce  Bernardo  de  Hcerde  nobili  in  castro  Boca  ad  Luppiam. 
Gesekenses  pro  more  suo,  viriliter  sua  defensuri,  bostibus 
prope  quercum,  qui  in  hodiernum  diem  vocatur  bie  l^oQebe 
(i\fät,  qua  euntibus  Saltzkottenam  via  est,  animose  obvii 
et  facto  cum  Paderborncnsibus  proelio,  de  quadringentis 
quinquaginta  caesis  Gesekenses  triumpharunt,  nam  bestes 
prodigio  coßlitus  inmisso  territi,  fugae  terga  verterunt.'^) 
Comparuit  namque  s.  Cyriacus  martyr  diaconus,  tamquam 
miles  cataphractus  niveo  insidens  equo,  quasi  Gesekenses 
suos  defensurus.  [Ex  publicis  tabulis  urbis  Gesecae  anno- 
tationibus  Joannis  de  Fordt  tum  consulis  ibidem,  quae  asser- 
vantur  in  curia  Gesekensi,  et  ex  quodam  antiquo  Missalf 


«0  »oigt  ton  CIf|)e.  —  33)  fßiditxäft  fottcn  |l(3J  hierauf  bie  in 
ttuferem  Ur!.  ^u^e  11.  @«  480  i»ote  523  mUget^ilten  8etfe  be}ie^n; 
tt)ien)o(I  biefe  bad  (Sreigniß  tnd  3abr  1315  fe^n. 

29 


450 

ecelesiae  s.  PetrL]    In  M.  S.  Hermanni  Hattenkloidl,  judicis 
Gesecae,  inter  celeros  reperiuntur  hi  versus: 

Niibe  snb  augnsta  niveis  victoria  signis 

Adfuit  et  viso  sign»  sub  ense  dedit 
Hie  füget,  hi  fugiuut,  Geseci  stetere  iriumphi 

Divi  Cyriaci  Martyris  auspicio. 

Unde  hodiedum  in  collegiata  Gesecae  ecclesia  visitur 
8.  Cyriacus  tanquam  miles  cataphractus ,  in  antiquissimis 
statuis  ac  picturis. 

Ut  igitur  Gesekenses  Deo  optimo  maximo  et  s.  Cyriaco 
martyri,  tutelari  patrono,  grates  rependerent,  ac  serae  poste- 
ritati  datam  coelitus  victoriam  commendarent,  facto  annuo 
YOto  solennem  quotannis  supplicationem  extra  urbis  muros 
instituerunt,  in  qua  et  reliquiae  Patroni  circumferuntur.  ^^) 

Anno  1470.  Sub  archiepiscopo  Coloniensi  Roberto,  Con- 
radum  nobilem  de  Patberg  Gesekenses  captivum  delinuerunt, 
ut  videtur  ex  litteris  ab  archiepiscopo  ad  senatum  Gese- 
kensem  datis  in  $o^))eföbDrf  anno  1471,  quibus  demandatur 
senatui  Gesekensi,  ne  Patbergianum  dimittant*  Visitur  hodiedum 
intra  urbis  moßnia,  prope  Orientis  portam,  carcer  subterraneus 
et  turris  eminentior,  quae  Patbergiana  appellatur,  quem 
putant  quidam  in  pretium  relaxationis  ab  antedicto  Patber- 
giano  exstructum  et  inde  traxisse  nomen. 

Anno  1532.  Cum  in  Hermannum  de  Weida  archiepis- 
copum  Coloniensem  administratio  dioecesis  Paderbomensis 
electione  devolveretur,  dissensionem  communis  plebeculae 
ac  seditionem  Paderborna  sensit,  unde  occlusis  per  aliquot 
dies  portis^  aditus  nulli  nee  exitus  patebat;  tandem  jussu 
archiepiscopi  Gesekenses  evocati,  ut  duce  arcbiquaestore 
Padibornam  occuparent.  Audito  Gesekensium  adventu,  reclusis 
portarum  repagulis,  sedata  est  parumper  seditio.  [M.  S. 
ßoedecensia*]    Unde  prioris  aevi  versus: 


»*)  eine  Begciftcrte  H^ot^cofc  bc8  frtebRd^cn  SDtacon«  (Stjriacu« 
Ol«  Äürafjlcr  bcr  ^irnrnttWeti  ©ccrfti^rtaren,  im  Sa^ibarpt^I  mit  »erfen, 
loe^e  im  Zti^U  folgt,  übergeben  toir,  o^ne  fla^t\^t  für  btc  ©cf^td^tc. 


451 

Beieka  Susatam,  Padibornam  (leseca  sedat, 
Sedat,  qiias  fundit  Padra  rebellis  aquas! 

Anno  162i.  Dum  proHigato  Palatino,  Bohemia  in  fldem 
Ferdinand!  Caesaris  redit,  Westphalia  fidem  violans,  ducem 
Brunswicensem  Christianum,  novum  caesaris  hostem,  pala- 
iini  partes  aclarum,  in  imperium  dimittit,  ut  ait  Lotichius 
L.  10.  C.  6.  Fnriosus  igitur  hie  hostis  per  Saxoniam,  Wesl- 
phaliamque  coUecta  haud  sperncnda  manu,  per  Hassiam  facto 
itinere,  palatinatum  petit  mense  Octobri,  Mansfeldio  opem 
laturus.  Facta  igitur  in  Mognntinam  dioecesin  irruptione, 
caedes  colonis,  pagis  ignes,  urbibus,  arcibus  <lemolitiones, 
vineis,  agris  devastationem  intulit;  sed  inde  adventante 
Anhaltio  comite  fugatus,  in  Westphaliam  deflexit;  Pader- 
bornensem,  Monasteriensem  et  Coloniensem  dioeceses  omni 
cladium  genere  devastans« 

Anno  1622.  2.  Jan.  Christianus  dux  Lippolim  occupat, 
ipsis  civibus  hispanicum  praesidium  prodentibus.  Eodem 
anno  4.  jan.  missis  Gesekenam  minacibus  litleris  hyberna 
postulat;  sed  15*f  jan.  numeratis  1500  imperialibus  inimicos 
hosce  hospites  Geseca  alio  diverlit;  attamen  non  longo  post 
tempore,  immemor  bellici  census,  quem  Geseci  numerave- 
rant,  contra  litteras  et  pacta  [ut  videre  est  in  archivio 
Gesekensis  curiae]  dux  Brunswicensis  trecentos  circiter 
de  exercitu  suo  armatos,  urbem  Gesecam  inopinata  irrup- 
tione invadere  jussit,  qui  praedas,  caedes,  ignesque  com- 
rainati,  tandem  superveniente  Coloniensi  exercitu,  5.  Martii 
fugati  ex  Geseca  caesique  sunt.  Eeodem  23.  jan.  Susatum 
ac  dein  29.  jan.  Paderbornam  Brunswicenses  intercipiunt, 
ubi  dum  Christiano  duci  omnia  ad  nutum  fluunt,  Judaeorum 
bonis  Paderbornae  publicatis,  mulctatis  ingenti  pecunia  cano- 
nicis,  expilatis  hinc  inde  civium  aedibus,  ablato  ingenti 
reconditorio  ossium  s.  Liborii  episcopi,  aliisque  pretiosis 
fidelium  donariis  ornamentisque,  temeraria  manu  ex  summa 
aede  surreptis,  ac  in  monetam  cum  ista  inscriptione :  ©otted 
rSxtmxh,   ber  Pfaffen  gcinb^^)   conflari  jussis,   memor  cladis 


»5)  cum  ista  -   gcitib,  fe^ft  in  A. 

29  ♦ 


452 

istius,  quam  quidam  ex  suis  non  ita  dudum  in  Geseca  passi 
erant,  eamque  indignabunde  ferens,  fugam  suonun  caedeinque 
ulturus,  eodem  anno  5.  Aprilis  die  Gesecam  obsidere  c^il^ 
adductis  Neuhusio  tormentis  bellicis,  orbemque  graviter  pre- 
mere.  Sed  Gesekenses  more  suo  generosi,  siih  duce  ac 
heroico  viro  Theodoro  Othmaro  ))on  (SrtPttte  hosiium  insultus 
aliquoties  repulerunt;  imo  inter  ipsas  portarum  angustias, 
quas  hostis  jam  ferme  occupaverat,  ad  1200  de  Brunswi- 
censibas,  tum  pedites  tum  equites,  omnino  contriti  fuerunt. 
Superest  hodiedum  mililaris  aries  in  ecclesia  s«  Petri,  quem 
hosti  in  hoc  conflictu  ad  portam,  quam  vocant  pecuarians, 
abreptum,  Gesekenses  triumphp  consecrarunt,  imo  nee  feminis 
animus  et  audacia  defuit,  nam  civibus  miliübusque  sine  dis- 
crimine  mixtae,  hae  fervidam  aquam,  picem  illae  et  suipbur, 
saxa,  trabes,  quaeque  alia  furor  arma  ministrabat,  in  oppug- 
nantes  devoivebant,  imo  de  coelo  dimicatum  est  contra  eos. 
Stellae  manentes  in  ordine  suo  adversus  Sisaram  pugnave- 
runt.  judic.  5.  v»  20.  Contra  Amorrhaeos  Deus  armavit 
elementa  Josue  10.  Coelo  non  intermissa  tempestai«  et 
imbribus,  adversus  bestem  militante,  judic.  7. 

12ma  tandem  Aprilis  die,  Brunswicensis  dux  obsidionem 
solvere  coactus,  ingenlem  suorum  jacturam  passus,  recessit'®) 
ex  metu  comitis  Anholti  et  Henrici  Bergii,  quos  ex  palati- 
natu  cum  expedito  milite  Ferdinandus  archiepisöopus  Colo- 
niensis  evocaverat,  ut  Brunswicensem  ditionibus  suis  excu- 
terent.  Staute  hac  obsidione  Theodorus  Otmarus  dux  per- 
didit  ex  suis  6,  Geseka  ex  suis  nee  ullum,  prout  testantur 
M.  S.  Hermanni  Mattenkloidt  eodem  tempore  judicis  Ge- 
secae.  De  clade  autem  suorum  ad  Gesecam,  quae  prima 
fuit  post  ablatas  Paderborna  r^liquias,  ne  quidem  somnia- 
yerat  dux  Brunswicensis;  sed 

Est  Deus,  est  scelerum  vindex  est  poena  malorum, 
Unde  putas  minirae  posse  venire,  venit. 


36)    (gr  ifl  mit  bcr  lanficn  i»afc  a6mar(i^irt:  faat  bte  bcutfAe 
Ucfecrfeftuttg. 


453 

Sic  igitur  res  Gesekensium  magna  gloria  illustravit  adauxilque 
tatn  insignis  victoria,  ul  serae  posteritati  commendarelur. 
Volivam  majorum  pietas  supplicationein  quotannis  instituit 
terlia  posl  resurrectionem  dominicarn,  martis  d^e,  circum 
urbis  moenia  solennissime  celebrandam,  ad  3  portas,  quos 
Brunswicenses  forlius  oppugnaverant  Clerus  ad  popiilum 
peroral,  monetque  ad  gratias  Deo  patronisqne  tutelaribus, 
pro  tarn  insigni  victoria  agendas  alque  opem  divinam  ulle- 
rius  implorandarn  excilat.  Finito  ad  populum  sermone  con- 
cionis,  praeses  precum  suffragia  pro  iis  exigit,  qui  obsi- 
dionis  tempore,  ob  patriam  piignando  vulnera  passi,  et  fit 
praecipue  mentio  de  pine  aelernaeqne  memoriae  viro  duce 
Theodore  Olhmaro  üott  grtDete.*^)  üt  Ovid.  Episf.  ad  Li- 
viam  canit: 

Facta  ducis  vivent  operosaque  gloria  reruin. 

Dax  igitur  Brunswicensis  deserla  Geseca,  Visurgi  apnd 
Huxariam  transmissa,  minacibus  ad  Herbipolensem  episcopum 
exaratis  litteris,  in  Eichsfeldiam  Moguntino  subditam  movit, 
eamqiie  dirum  in  modiim  depopulatus,  ingentem  pecuniae 
summam  corrasit,  unde  exercitum  in  obsidione  Gesekensi 
debiUtatum  reficeret,  sed  cum  incaulus  dux  omnia  belli  ^^) 
agi  pularet,  in  victorem  Tyllium  incidit,  ubi  congressu  facto, 
fnsus  memora'ili  praelio  2t"  Junii  die,  amissis  suorum  ad 
minimum  quatnor  millibus,  impedimenta  et  currus  omnes  in 
Tyllianani  poteslatem  venerunt,  cum  machinis  muralibus  quas 
Neuhusio  (arce  Paderbornensi)  Brunswicenses  avexerapt; 
dux  ipse  nil  aliud  poluit,  quam  vix  cum  Styrumio  comite 
ad  Mansfeldlum  Darmstadii  commorantem  evadere.  Tandem 
apud  Floriacum  paucis  post  mensibus  viudex  numen  expe- 
ritur,  dum  brachium,  quo  thesaurum  Paderbornensis  ecclesiae 
abstulerat,  perdidil. 


37)  SBegcn  Ottmar  d.  (grtoittc  ifl  fd^on  oBcn  @.  249,  iWotc  28 
auf  ©eilberft  2)V««fr«i0«fWtc  @.  378  i^ertoiefen  worben.  $ergog 
^Jrifliatt  to.  ©raunfd^töcig,  ^)ojlulirter  «if^of  ju  ©atbcrflabt,  Wrtc 
bclauntUcä^  ben  ©cinamcn:  bcr  Solle  wnb  in  ©cfclc  »irb  ai«!&  ber  im 
Sicjcte  bef^riebenc  fcflli(]jc  ZaQ,  ber  totlc  Sag  (3)uncbaö)  genannt.  -« 
38)    beUi  feWt  in  B. 


454 

Anno  1623«  6.  Aug.  ad  Sladttoum  WefAfheü^  vieoni 
TylUano  marte  omnino  profligalus,  caesis  suoruni  5000, 
captis  6000,  Embricae  invisit  Callegiom  societatis  Jesu,  cum 
multo  nobilium  comitatu,  ubi  salutatis  humaniter  rehgioßis, 
ingenue  inter  alia  fassus  est,  omnes  clades  sibi  obvenisse 
ob  s.  Liborii  contemptum,  ablatasque  Paderbornae  reliquiaa, 
Si  bonum  illum  senem  requiescere  sinissemus,  feliciter  pug- 
nassemus.  (Bollandus  in  nolis  ad  vitam  s.  Liborii  seorsim 
editis«)  Anno  1624  in  Germania  oninia  paeata  et  quieia 
fuerunt,  exactis  et  debellatis  Brunswicensi  et  Mansfeldio. 

Annus  1626  felix  toti  Westphaliae  illuxit,  dum  caeso 
apud  arcem  Lutheram  Dano  in  dioecesi  Brunswicensi,  apud 
Dessawiam  Mansfeldio,  compulso  ad  pacem  Bethlenio,  übe- 
rata  Ungaria,  sedatis  in  Austria  rusticis,  sedata  Westphalia, 
tribus  infensissimis  Caesari  hostibus:  Ernesto  Mansfeldio^ 
Christiano  Brunswicensi  16  junii,  Ernesto  Wimariensi,  quasi 
facta  fatorum  in  hostes  conspiratione,  morte  sublatis.  Sed 
vix  pax  illa  biennis  fuit,  nam  dum  Ferdinandus  caesar  anno 
1628  edictum  reslitutionis  bonorum  ecclesiasticorum ,  quae 
post  transactionem  Passaviensem  anno  1555  contra  imperii 
decreta  adempta  erant,  cum  summo  proiestpntium  terrore, 
per  omnes  imperii  fines  publicari  juberet,  turbatis  omnium 
animis  et  divisa  iterum  in  facliones  Germania,  litteris  primo 
scriptisque,  ac  dein  animis  et  ferro  decertan  ceptum  est. 
Hoc  noYum  bellum,  nova  prodigia  futurum  indicarunf,  nam 
anno  1629  visae  sunt  Gesecae  et  passim  per  Weslphaliam 
in  c<b1o  acies  infestis  inter  se  signis  depugnare;  auditi  in 
aere  curruum  strepitus.  C^x  relatione  cujusdam  viri  sena- 
toris  Gesekensis  et  ex  Lotichio  L.  29.) 

Hinc  Geseca  nostra  cepit  de  belle  cogitare,  quod  mox 
erupit,  dum  Ferdinando  caesare  Ratisbonae  comitia  cele- 
branie,  rex  Sueciae  Gustavus  Adolphus  aperto  marte  Impe- 
rium ingreditur,  (Chemnit.  L.  1.  c.  12)  et  hujus  belli  furias 
etiam  sensit  Geseca  nostra,  etiam  more  suo  fortiter  stetit. 

Dum  anno  1648  Lambojus  copiarum  circuli  Westpha- 
ici  dux,  commisso  apud  Gesecam  proBÜo  Ernestum  Land- 


45ft 

gravium  Hassiae  capit  caeditque,  ac  deinde  oppugnationem 
Gesecae,  in  quam  se  aliquot  legiones  HasRiacae  ex  fuga 
receperant,  17  Martii  exorsus;  sed  alieno  tempore  et  diebus, 
continua  imbrium  tempestate  fcedis  et  adeo  solo  lubrico,  ut 
vix  Lambojus  caslra  Tigere  potuerit.  Igitur  post  12  dierum 
obsidionem,  post  crebra  intra  urbem  domorum  incendia,  quae 
tormentis  suis  igniariis  Lambojus  excitaverat,  cum  insigni 
snorum  clade  et  ab  hosUbus  Hassis  et  ab  amicis  Geseken- 
sibus  repellitur,  obsidionem  solvere  coactus  tlta  litlera 
Gesekensium.  Bracbellus  L.  7  fol.  123.  Stangefolius  L.  4. 
annaL]  ünde  versus  inier  M.  S.  admodum  reverendi  domini 
Joachimi  Linnemann  inventi: 

Hassum  persequitur  victor  Lambojus,  ai  Hassus 
In  Gesecani  fugiens,  tutus  ab  hoste  fugit 

Quodsi  priBsidia  Gesecse  sie  Hasse  foveris 
Quid  struis  hostiles  ssepius  Hasse  dolos? 

Quam  nostros  intra  commiltet  fortia  muros 
Proeb'a,   qui  nostris  hostibus  hoslis  erit. 

Hac  igitur  belli  tempestate,  suos  ex  indigenis  civibus  duces, 
suos  capitaneos  ac  praefectos  urbs  Geseca  babuit,  quorum 
generöse  ductu  senexque  juvenisque  populus  ad  arma,  ad 
muros,  ad  patriae  defensionem  excitatus  fuit,  quod  vero 
capitaneus  unus  dictus  fuit:  capitain  Miserere  inde 
est,  quod  quandocunque  ad  muros  eundum,  ingeminaverit: 
Miserere  mei  deus;  quod  alter  duc  de  Sprick,  fuerat  is 
macilentus,  sed  magni  vir  anirai;  Alter:  capitain  tremens, 
fuerat  is  chyragra  ac  tremore  arliculorum  praepeditus,  sed 
expedilissimus  consilio.  Sic  solebat  in  Gesekenses  jocari 
admodum  reverendus  dominus  Joannes  Wrede  pastor  in 
Störmede.  Sint  hi,  sint  joci,  Interim  Geseca  nostra,  seu 
toga  seu  sago  velis,  omni  aevo  insignes  vires  tulit.  Patet 
hoc  es  epistola  quadam,  quam  lilterarum  quidam  Pader- 
bornae  candidatus,  ad  praefectam  urbis  Reinbercae  scripsit : 

nie  ego  palladios  inter  Studiosus  alumnos, 
Ut  mea  verba  legas,  dux  generöse   rogo. 

Arma  pelo,  arma  volo,  sie  Marlis  anhelat  ad  arma 
Mens,  ut  me  natum  Marlis  ad  arma  putem 


456 

litt  geseroAe  feYO,  cMtri«  mea  DOmina  scribe, 

Martiiif  ebuiUl»  saogiitt  ad  aniia  vocat 
Arma  volo,  volo  castra  sequi,  magis  atUe  nil  est. 

Quam  ductu  Martu  mortis  adire  viam. 
Quo  me  cunque  vocas  ad  campuni  ardentius  ibo. 

BfoB  tarnen  ibo  pedea,  dux  generöse,  adas 
Qaod  ne  fiat,  eqnoa  castrensibua  utilia  armis 

Aedibus  e  patriis  abripiendiis  erit. 
nie  et  ego  jancti  terraque  marique  sodales 

Pro  dace  pro  patria  mortis  adimna  iter. 
Salve,  vive,  vale,  semper  generosus  in  armis 

Vive  triumphales  Dux  generöse  dies. 

Quod  optat,  qui  est  vester  servus 
Dabam  tieseca»  21    Aprilis  1644.  Gerlacus  Bück. 

Responsio  Capitanei. 

Nnper  ut  in  nostris  lecta  est  tua  littera  castris 

Vua  est  ignito  littera  scripta  stylo, 
Ut  yemm  fatear,  spirabat  littera  Martern, 

Spirabat  fortem  Martis  ad  arma  virum. 
Et  novi  Gesecos,  et  fortia  pectora  novi, 
;.  Quos  celebrat  fortes  publica  fama  viros. 

Mars  Brunswicensb,  Gesec»  dum  mcenia  pressit 

Pngnavere  yiri,  perstiteruntque  yiri. 
Mens  generosa  placet:  similem  te  Martis  alumnnm, 

Te  memorat,  similem  littera  missa  virum. 
Ad  nos  Reinbercam  propera  non  absque  caballo 

Aedibus  e  patriis  qui  rapiendus  erit. 
Non  post  h»c  disces  Musarum  inglorius  artes 

Nostra  tibi  dabimus  Signa  aquilasque  sequi. 

Signat«  Reinberc»  Capitaneus  Joannes  Philippus 

29.  Aprilis  1644.  t>on  Stodngl^attfeit. 

Anno  1674  Cum  Serenissimus  elector  Coloniensis 
Maximilianus  Henricus  partes  Ludoyici  Gallianim  regis  contra 
Batavos  et  Imperium  ageret,  Lotharingi,  qui  Cssareanis 
aderant,  Gesecam  nullo  pr»sidio  firmatam  intercepturi,  hoo 
cum  astu  fieri  non  posset,  minacibus  yerbis  in  urbem  admitti 
posiulantes,  usque  fortiter  a  civibus  rejiciuntur;  donec  comes 
de  Lippia  eopiarum  Coloniensium  dux,  in  prsesidium  Gesecae 
Arensberga  vocatus,  iäopino  Loiharingas  adventu  partim  in 


457 

leprosorio  extra  urbis  occidentalis  muros,  tum  in  lapifodin« 
ad  portam  saxeam  deprehensos  obruit,  caedit,  capit,  fugavit. 

Caput  septimum. 
Creseca  aliqaotles  hostibus  in  spottnm  cessii 

Non  semper  victoria;  vertitur  aliquando  belli  alea  et 
nigros  calculos  exhibet.  Hoc  Troja  sensit,  Roma  experla 
est,  nee  Gesecae  nostrae  male  vertendnm,  quod  sinistro 
Marte  interdum  pugnaverit,   aut  hostium  insuitu  direpta  sit. 

Anno  1120  cum  Fridericus  comes  de  Arnsberg,  homo 
ferocissimus ,  qui  bello  impetiit  Fridericum  archiepiscopum 
Coloniensem,  castrum  Wewelsburg,  quod  3  fere  horis  Ge- 
seka  distat,  instaurasset,  praedas  exinde  egit  in  dioecesi 
Coloniensi,  et  certe  Gesecae  nostrae  parcitum  non  fuit  ut 
constat  ex  antiquissimis  M.  S.  Bo^decensibus  Gobelino  Person 
aetate  6.  C.  48,  Gelen,  in  Engelberte  L.  3.  C.  42. 

Anno  1591.  Comes  Ebersteinius  exercitus  Batavici 
dux,  Coloniensem  dioecesin  hostili  Marte  turbavit,  urbem 
Gesecam  l.]an.die  aggressus,  in  eadem  pernoctare  flagitat; 
at  ciyes  primo  fortiter  reluctaü,  tandem  cesswunt  postulanti 
Ebersteänio,  sancte  pollicitanti  nihil  mali  a  se  aut  a  suo 
exercitu  exspeciandum,  inducitur  promissis  male  suada  civitas, 
admittit  hospites  ad  quäter  mille  Batavos  tum  pedites,  tum 
equites.  Sed  vix  comes  urbem  ingressus,  polliciti  mox 
immemor,  liberam  cuivis  militi  quidvis  audendi  copiam  fecit, 
tum  ut  ait  Seneca:  scelera  demplo  fine,  per  cunctas.  domus 
iere,  nullum  caruit  exemplo  nefas;  hinc  expilata  mox  templa, 
violata  altaria,  fontes  baptismales  utriusque  ecclesiae  foedum 
in  modum  conspurcati,  et  ut  canit  Lucanus: 

Stat  cruor  in  templis,  muUaqne  rubentia  cffide 
Lubrica  saxa  madeni:  nulli  sua  profnit  aetas. 

Cuivis  militi  taxandi  suum  hospitem  facta  licentia,  quae 
demum  taxa  excurrit  ad  20  millia  florenorum.  Cives  qui 
solvendo  esse  non  poterant,  partim  lento  igne  tosti,  partim 
fnmo  suffocati,  aliisque  tormentis  ad  necem  consumpli  sunt, 
defloratae   virgiiies,   praegnanies  feminae  in  summis  angu« 


4öa 

stiis  ad  mortem  oppressae,  atque  ita  catboM  nominis  odio 
saevitum  e^i  sine  discrimine  in  vires,  in  feminas,  in  pueros. 
Haec  talia  militaris  Uceniiae  scelera  inter  continuas  insontium 
caedes  palrala,  amplam  materiam  ad  seras  lacrymas  poste- 
ritati  dederunt,  dum  tot  civitatis  privilegia  et  Utterarum 
monumenta,  flammis  partim  absumpta,  partim  insolenter  dila- 
cerata  perierunt.  Erant  quidem  turbulento  hoc  tempore  milites 
praesidiarii  de  exercitu  Coloniensi  in  Geseca,  sub  praefecto 
Joanne  Hessen  generosae  mentis  viro,  sed  admodum  pauci, 
qui  tam  fuga  salutem  quaesierant,  tum  latebris  se  abscon- 
derant.  Deprehensus  unus,  qui  post  varia  exanthlata  tor- 
menta,  ad  locum  fatalem  deductus  infelicis  ligni  in  foro  6e- 
secensi  futurus  appendix,  at  rupto  binis  vicibus  resti  superis 
faventibus  salvus  evasit.  [Ex  M.  S.  Hermann!  Mattenkloidt 
illo  tempore  judicis  in  Geseca.] 

Haec  dum  Gesecae  aguntur,  vicinis  urbibus  timor  inji- 
citur  suosque  mittunt  legatos  principes  ac  domini,  hoc  ut 
malum  a  se  suisque  rejiciant  Aderant  Gesecae  ex  urbe 
Paderbornensi  e  Cathedrali  capitulo  legati,  reverendissimi 
domini  Walterus  de  Brabeck  praepositus,  Jodocus  de  Kaien- 
berg, Wernerus  et  David  de  Spiegel,  Henricus  Westphalen, 
Hunoldus  de  Plettenberg  et  patriae  tranquillitatem  11  mille 
imperialibus  11  jan.  expensis  redemerunt.  Aderant  ex  urbe 
Monasteriensi  reverendissimi  domini  Joannes  de  Vehlen, 
Bernard  US  de  Westerholt  praepositus  ad  s.  Mauritium, 
dominus  Bispink  thesaurarius  Monasteriensis  et  14  mille 
florenos  Brabantiae  comiti  expenderunt.  Aderant  ex  Hassia, 
Julia  etc.  cum  donariis  legati.  Tandem  Ebersteinius  discessit 
in  Bdgium,  raptis  captisque  ditissimus.  Quis  vero  hasce 
furias  in  patriam  excitaverit,  non  est  necessum  ut  scribatur, 
notissimus  est  non  longo  a  Geseca  Aeolus*®)  ille,  cui 
hodiedum  justissima  Nemesis  os  oppilavit,  vix  enim  respirat. 

Traballi  olim  caraclere  ad  parietes  ecclesiae  s.  Petri 
Gesecae  excidii  Ebersteiniani  series  descripta  legebatur: 


89)    Dolus,  B.    3)tc  beutfd^c  Ucberfcftunj  fügt  ^^inju:  @«  fott  ein 
gettiffev  Qernlifarb  t.  $drbe  t>on  lBo!e  an  ber  Stolpe  ge^efen  fein. 


45e 

9(ft  mau  iäfo^  fattfßel^^itnbert  nentit^ig  unb  «in 

3ener  ©raff  genanbt  (Sberfleitt 

2lu8  $pttanb  mit  t)ier  taufcnb  flaaten  biefe  @tabt 

©anjc  t)terjct>cn  2:agc  lang  occu^irct  ^at, 

®e\)(ünbcrt,  beraubet,  ganft  außgegcbret, 

iWit  SÄartcr  unb  ^etu  gcfdjkgcu  bcfd^toerct, 

©efongctt,  gefd^unneu,  *^)  toott  nod^  20,000  (Jrou 

^gendtbifit  obn  alleiniger  S^ant^ion. 

3)af  nun  biefeö  (£lenb,  3amraer  unb  SJerbcrbcn, 

2)afür  mancher  lieber  !ie§  ju  flerbcn, 

5Son  ©Ott,  »ie  fonfl  in  aller  grift, 

Uuib  @ünbcn  nur  elenbige  5Jerberbung  ip; 

S)ag  fott  man  gebenfen,  toann'«  toieber  gefi^id^t, 

%ud)  unt)ergef[cn  fein  ©otteö  flrengc  ©crid^t. 

6ein  SBorbt  unb  ©ebott  in  %ä}t  galten  atteln, 

@o  bleibe  man  befto  fidler  \>ov  aller  $ein.    Slmen. 

rosituiii  anno  1599  mense  Julio. 

Inter  M.  S.  Hermanni  Mattenkloidt  inventi  sunt  sequentes 
versus : 

Prinia  JDIes  anni  tenebras  et  tiTbllia  sparglt 
HeV  sors  InfaVstls  oXIIt  atra  Tlls. 

Exiil  et  toti  tristem  denuntiat  anno 
Lessuiu,  fatalei)  quem  cecinistis  aves 

Quas  tulit  e  Batavdm  dux  Eberstciuius  oris, 
Quae  Gesecam  nosiris  diripuere  suis.^') 

Anno  1633.  Mense  Julio  Wilhelmus  Hassiae  landgravius 
urbem  Gesecam  gravi  obsidione  premit  et  per  dies  8  Gese* 
censes,  inore  suo,  oppugnanti  vlriliter  resislunt,  sed  cum 
spes  succursus  nulla  uspiam  cmicaret  ad  dedilionem  coacti 
cives,  praedas  et  ingentem  pecuniae  summam  expendere 
debuerunt.    [Ex  litteris  Gesekens.] 

Nee  silenlio  praetereundum,  quod  eodem  anno,  29  Oc- 
tobris  multis  testibus  Gesekenae  gestum  in  publicis  hodiedum 


40)  ©ef:|?antten,  B.  —  ai)  2)tc  beutfcije  lieber fetjung  ^para^b^flrt 
bie  gorm  ber  lateinifc^en  äablbucbjlaben  toon  1591  in  folgenbem  %)latt* 
beutfd^em  e^ru^e:  %19  me  f(j^reif  enen  j^la^^  u^  ber  2:af!e  M.  *  9Rit 
flef  dengeln  an  ber  glaffc  CCCCC.  *  2)ann  'ne  @ciff e  mit  bem  @tiel  L.  * 
«eir  anbreadfrüfee  unb  'ne  ^inn  XXXX.  I.  *  gsu  bei  (gberjlein  in  ©ei- 
feie  in. 


460 

tabulis  legitur,  viedlar  in  Cteseca  in  via,  quam  Hellweg 
vocant,  parua  ex  lapidibus  aedicula,  in  qua  ad  publicam 
venerationem  statua  virginis  dolorosae  exposita,  oinnibns  in 
honore  erat  ac  aestimatione;  nee  in  illum  diem  vIIqs  hostium 
eandem  deformare  aut  violare  ausus  fuerat;  sed  post  urbem 
a  Wilhelmo  Landgravio  oceupatam,'  fuit  Ludovicus  Sadeler 
sub  capitaneo  Mathia  Achtersen  pedes ,  qui  ceteris 
audentior:  tentabo,  inquit,  sl  mulierem  istam  botnbardae 
ictu  collimare  possim,  quod  et  pertinaci  rabie  perfectum 
fuit«  Nam  coUimato  in  matrem  dolorasam  ictu,  sinistrnm 
statuae  brachium  laesit;  sed  deus  vix  talia  audentem  inse- 
cutus,  nam  miles  praedictus  statim  in  amentiam  versus, 
resupinus  in  terram  corruens,  miserandum  in  modnm  eju* 
lavit:  Sanafe  mulierem,  honorale  statuam;  sed  sero  nimis; 
Hassi! 

Discite  jusUtiam  moniti  et  non  temnere  Divos. 

Cum  diem  terlium  amens  egisset,  furiosus  efQavit  animam 
1.  Novembris.  Die  praedicta  vero  slatua  ad  collegiatam  s. 
Cyriaci  eeclesiam  delata,  summa  veneratione  colitur,  et  inulti 
multa  beneficia  se  inde  fatentur  consecutos*  [Ex  publicis 
litter.  et  tabul.  urbis  Gesecae.] 

Hanc  dolorosae  virginis  statuam  praenobilis  domicella 
Clara  de  Linzing  seniorissa  et  celleraria  in  praenobili 
Gesecae  collegio,  insigni  altari  plane  deaurato,  ex  singulari 
in  virginem  dolorosam  affeclu  honoravit.  **) 

Anno  1636  saepius  Geseca  ab  Hassorum  exercitu,  qui 
in  Lipstadio  praesidiarius  erat,  inopinato  tumultn  obruta,  in 
praedam  cessit.  (Ita  M«  S.  Bödecens  )  Anno  1638.  1.  febr. 
Hassicae  aliquot  legiones  Gesecam  tenui  praesidio  firmatam, 
magno  impetu  portas  effringend(»,  invadere  conati  sunt,  sed 
ad  primos  insultus  ä  praesidiariis  fortiter  repulsi,  Hassi  vero 
accensi  vindictae  cupiditate  tertio  assultu  repetito,  praeno- 
bilem  dominum  de  Reck  urbis  praefectum  obvium,   quamvis 


^}  @d  folgt  ffier  im  £e|t  ettte  lange  Svauer^Obe  an  bie  i»evle|te 
SÄater  2)oIorofa>  bte  fitr  bie  ^efcä^t^tc  ol^nc  3ntcveffc  «nb  ba^cr  im  ^X^ 
brurf  fibergangen  ift. 


461 

virililer  pugnantem,  (rucidarunl  caplisque  (Mraesidiariis  et 
abductis  consulibus  nrbem  devaslarunt,*^)  [Ex  flore  German. 
fol.  407.]  Eodem  impetu  expilarunt  templa,  violarunt  altaria, 
inter  alia  ncc  sacrilegas  manus  abstinuerunt  a  sacratissimo 
conditorii  Eucharistici  thesauro,  quod  summum  nefas  con- 
iigit  in  collegiata  s,  Cyriaci  ecclesia,  ubi  sublata  argentea 
Capsula,  sacratissimae  hostiae  efusae,  binc  inde  per  chorum 
dispersae  sunt.  Hostia  una  major,  ad  cornu  majoris  altaris 
inventa,  divisa  et  in  parte  fracturae  ad  latitudinem  culmi 
siltginei  cruenta,  quae  a  reverendo  domino  Liborio  Soist- 
mann  ss.  theologiae  licentiato,  ejusdem  eccles^iae  pastore  et 
Albardo  Besken,  praeside  Franciscanorum  strictioris  obser- 
yantiae,  praesente  Anna  Catharina  ab  Oynbausen  abbatissa 
aliisque  inspectantibus,  summo  honore  et  stupore  clevata  et 
seposita  fuit«  [Ita  StangefoL  L.  4  annal.  fol  137  et  H.  S. 
Gesekensia  J  ") 

Eodem  tempore  vix  ulla  civitas  evasit  in  hoc  West- 
phaliae  tractu,  quam  Hassorum  insidiae  non  expugnaiini, 
nunc  aperto,  nunc  clandestino,  nunc  larvato  stratagemate, 
nam  sicut  catti  mures  invadunt  a  tergo,  ita  Hassi  sive  Catti 
eos,  quibuscum  negotia  habent,  dolose  aggrediuniur,  ut  ait 
Hadrianus  Junius  in  atlante  mundi,  unde  enati  prioris  aevi 
versus : 

Miro  Hassus  hello,  Küthenam  vicit  asello, 

Urbem  Pader  ove,  vincitur  ense  (üesek, 
Vincitur  inducto  montana  Brilonia  capro, 

Saeatum  tibia:  Musicus  Hassus  erat/*) 
Invadunt  catti  payidos  a  tergore  mures, 

Hasse  dolo  vincis,  vinceris,  Hasse,  dolo! 
Nil  aliud  Gesecam  vincit,  quam  martius  ensis 

Nam  fortes  dominos  fortia  bella  decent 

Hinc  gloria  magna 
Veterisque  manent  vestigia  famae. 


43)  Captisque  —  devastarunt  fcl^ft  in  A.  —  44)  (ginc  l^ict 
fofoenbe  Siegte  auf  ben  befd^riebenen  argen  %xt^ti,  bie  fibrtgen^  ntd^td 
©ef^td^tliflfte«  tntifiJit,  mfiffen  toix  jur  9iaum'(Srf:k>avung;  ftberae^etu  — 
^)  S)er  @inn  ber  l^ier  angebeuteten  l^ef{lf(]^eii  ßneg^Iifien  mit  htm  (&\d, 
bem  e^af,  bem  Btegenbod  nnb  ber  ^iiit,  ifi  un9  nid^t  befatmt 


462 

Caput  octavum. 
dnaiito  In  pericnlo  fnerit  Geseca  tempore  Trachsesii. 
Jam  Germaniae  anilis  levitas  ad  tibias  Lutheri  saltilnbat, 
jam  Lippolis  exorbita  deflexerat,  Susatum  in  via  iniquilatis 
jam  pene  lassatum  et  Padiborna  titillare  cepit,  admissis  inlra 
urbem  Christophoro  Dano  et  Jacobo  Musingo  concionatore 
forensis  ecclesiae,  hi  jam  doctrinae  sediliosae  scholam  erexe- 
ranl,  sed  cum  Hermannus  de  Weyda  archiepiscopus  Colo- 
niensis  anno  1530*®)  electus  in  episcopum  Paderbornensem 
fuisset,  is  Paderbornam  sua  prudentia  et  authoritate  hac 
peste  liberavit  seditiosis  Luthericrepis  cuslodiae  traditis. 

Anno  1536  concilium  Coloniense  provinciale  celebratum, 
[pt.  10«  C«  19 J  canonlssas  saeculares  in  ordinem  ac  disci- 
plinam,  quoad  fieri  potest,  revocari  mandat;  sed  damnosa 
quid  non  imminuit  dies?  nam  anno  1543  rautata  prorsus 
mente  princeps,  hie  alioquin  prudentissimus ,  qua  iile  peste 
Paderbornam  exemerat,  hac  dloecesin  Coloniensem  inficere 
nililur,  advocato  ad  eam  causam  Martine  Bucero  e  Stras- 
burgo  Bonnam,  cujus  suasu  dum  contagionem  Saxonicam 
princeps  ipse  contraxisset,  regis  ad  exemplum  etiam  in 
subditos  disseminari  voluit  [Ex  M.  S«  Boedecensibus.]  Jam 
Bonnae,  Lingii,  Andernaci,  Kempis  lues  Lutherana  grassari 
ceperat,  at  ubi  reverendissimo  capitulo  mens  principis  inno- 
tuit,  omni  quo  potuit  modo  reslilit  et  re  ad  Carolum  V 
imperatorem,  tunc  Wormatiis  agentem  delata,  ac  dein  Romae 
declarata  et  a  pontifice  et  Caesare  in  Hermannum  sententia 
lata  fuit,  ut  nisi  cederet  haeretico  proposito,  cederet  elec- 
toralu,  quod  et  factum  anno  1546  mense  Aprili  et  saxonici 
praecones  in  antedictis  locis  silere  imo  discedere  jussi  sunt 
Bucerus  ad  Anglos  rediit  Tagio  comite.  Hermanno  exaa- 
thorato,  successit  Adolphus  archiepiscopus.  Sublato  igitur 
fomite,  poterat  flamma  illa  sopita  videri,  dum  Adolpho  et 
successore  Salentino,  dioecesin  regentibus,  nulli  quidem 
haeresi  figere  sedem  in  dioecesi  concessum  fuit,    Interim 


46)    1536,  B,    ^ertnann  »labe  1532  ivtm  abmittiflrator  t)oti 
^oberborn  gett>ä^It 


463 

tarnen  tempora  erant  pessima  dam  haeresi  quasi  Sampsonts 
vulpibos  in  vicinis  confinibusque  locis  grassanto,  etiam  scin- 
tillas  hinc  inde  sparsit  in  dioecesin  Coloniensem , .  quas  et 
cepit  Geseca  nostra.  Jam  Lippolis  ad  Lntheri  tibias  salti- 
tabat,  Susatam  jam  defiexerat  religionis  orbitam,  Paderbornae 
jam  pendenti  unda  inambulabat,  hinc  et  vicina  Geseca  clau- 
dtcare  didicit.  Clero  imprimis  aspernante  cGBÜbatum  s.  Petri 
Gesecae  ecclesia  Dei  ministris  vacante,  populo  ad  libertatem 
anhelante,  donec  tandem  Saientino  ab  Isenburg  resignante 
electus  Gebhardus  Truchsess  scintilla  incendium  excitavit, 
quod  factum,  dum  ipse  archiepiscopus  futurus,  a  fide  apo- 
stata,  e  Mansfeldensium  stirpe  ducturus  comitissam  et  epis- 
copus  maritus  Coloniensem  ecciesiam  recturus  foret,  quod 
nt  callidius  fieret  simulato  imprimis  animo  Truchsesius  agit,^''') 
demandat  Joanni  Nopelio  decano  ad  Caesaris  insulam,  ut  in 
Clerum  Westpbaliae  inquirat,  concubinarios  deferat,  et  populi 
mores  ad  religionis  normam  reformet.  Ecce  dolus!  Jubet 
Gesecae,  ut  uniantur  altarium  redditus,  ut  vicarii  ibidem  ad 
residentiam  astringantur;  sed  zelus  ille  simulatus  ac  similis 
Herodiano  erat:  jubel  Werlis  pro  patribus  socielatis  Jesu 
excitari  gymnasium  juventutis  informandae  ac  religionis  con- 
servandae  causa,  sed  anguis  latebat  in  herba*  Patuit  hoc 
demum  anno  1580,  dum  Truchsesius  Gesecae  commoratus, 
praesentibus  ibidem  Saxoniae  duce  Henrico  arcliiepiscopo 
Bremensi,  administratore  Paderbornensi,  Alberto  et  Joanne 
comitibus  Nassoviis  aliisque  magnatibus,  quorum  ductu  ac 
consilio,  religionis  immutandae  initium  Truchsesius  fecit 
Gesecae. 

Tandem  anno  1583.  16«  Jan.  latens  flamma  erupit,  dum 
Truchsesü  jussu  Bonnae  typis  evulgatae  litterae,  quibus 
cuique  libertas  religionis  permitteretur,  quae  indulta  summo 
applausu  accepta.  Temmo  et  Bernardus  Fridericus  ab  Hoerde 
Gerlaco  Bertram,  Joanni  Groten  aliisque  Gesecae  senatoribus 
praesentarunt  et  eo  tandem  incautos  suo  suasu  induxerunt, 


«)    fecit  B, 


464 

ut  anno  eodem  24  Jan.  lilteras  miaerint  ad  Tnichseäimi 
aapplices,  quibus  Gesecenses  concedi  sibi  petebant  iramu- 
tandae  religionis  facultaiem. 

Eodem  anno  1  Martii  senatus  Gesecensis  urgente  Joanne 
Groten,  Gerlaco  Bertram,  Petro  Robertz  misit  Arnsbergam 
ex  civibus  legatos,  qui  in  publicis  ibidem  comitiis,  fidem 
Tmchsesio  datam  confirmarent  et  se  vitam  ac  fortunas 
Truchsesio  tuendo  impensuros  declararent. 

Cum  igitur  Truchsesius,  adverteret  faciles  flecti  civium 
animos  20  Martii  eodem  anno  Ottoni  t>on  äSoIdbttarmgl^aufen, 
Joanni  t)on  SSHt^öf^ht,  Rabano  t)on  ^an^Ietben,  Joanni  Groten 
civi  Gesekensi  religionis  immutandi  causam  demandavit,  ninü- 
mm  ut  adventuros  Evangelii  neopraecones,  ex  vicinorum 
principum  ditionibus  mittendos,  honestissime  excipiant,  ac 
praecipue  Valentinum  Schonaenm  Zigenheinii  in  Hassia  super- 
intendentem«  Is  igitur  Werlis  22  Martii  stylo  veteri,  Gesecae 
vero  tanquam  apostolus  Truchsesianus  comparuit  25  Martii, 
visnrus,  num  et  Geseca  quintum  evangelium  recipere  veUet 
et  quidem  plures  Gesecae,  quam  Werlis  sui  sectarios  ac 
faciliores  flecti  invenit,  scilicet  venture  huic  apostolo  Temmo 
de  Hoerde  jam  viam  praepararat  hoc  consultore. 

Scinditur  incertum  studia  in  contraria  vulgus, 
adeo  ut  jam  1  Martii  ante  Schonaei  adventum,  multi  de  rudi 
plebe  Augustanam  confessionem  (quam  vero  an  atra  an  alba, 
an  portus  an  scylla  esset,  vix  ullus  sciebat,  quomodo  enim 
scirentsinepraedicante?)  professi  se  vitam  ac  fortunas  causae 
Truchsesianae  impensuros  declarassent,  ad  quod  potissimum 
promoverat  plerosque  civium  Joannes  Mattenkloidt  tum  Ge- 
secae consul,  qui  convocatis  ex  senatu  et  plebe  ad  csnopo- 
lium  urbis  circum  in  mensa  efformavit  dixitque:  SBet  6et 
%xuäf\t^  unb  bcr  Slug6^)urgif(i^cn  Sonfcffion  tcr<)teibcn  tooKte, 
bcr  fottc  in  bcn  {Ring  ftip|)ctt. 

Tantum  religio  potuit  suadere  malornm! 
His  aliisque  p^suasionibus  et  exemplis  inducta  civitas, 
immutationem  religionis  acceptavit,  et  Schonaeo  neopraeconi 
30  imperiales  in  recognitionem  annuntiatae  evangelicae  liber- 
tatis  numerari  jussit. 


465 

H»c  dum  Gesec»  agunlnr,  Sulentlni  comifis  de  Isen- 
bürg  electoris  resignati  litterae  ad  senalum  dantur,  quibus 
Tnichsesii  anlecessor  siios  olim  su bditos  paterne  commonet, 
ne  quid"  in  prsßjudiciura  cathedralis  ecclesise  molirentur, 
quas  litteras  cum  Wernerus  Schlaun,  tum  Gesec»  judex, 
senatui  prsßsentasset  ac  insuper  dehortatus  fuisset  (scd 
prsßvaluit  prudentise  stulta  credulitas)  tantum  in  se  civium 
odium  concitavit,  ut  in  curia  Gesekensi  praesens,  gradibus 
deturbandus  fuisset,  ni  quorundam  subsidio  manibus  rebel- 
lium  ereptus  fuisset. 

Hoc  grassante  tumultu,  unanimi  consensu  conclusum 
ratumque  fuit,  Augustanam  confessionem  firmissime  tenendam, 
Truclisesio  electori  adhaerendum,  judicem  Schlaun  nullis  rei 
civicae  causis  hnmiscendum,  imo  ut  rebellem  serenissimo 
Truchsesio  denuntiandum ,  quod  et  factum;  unde  et  Truch- 
sesii  in  judicem  senlenlia  subsecuta  est,  ut  Schlaunius 
custodiae  traderelur;  at  ille,  futurum  subodoratus,  Geseca 
jam  discesserat,  quam  ob  rem  in  facullates  profugi  saevilum 
est,  quas  fiscus  consignavit,  ul  habet  Michael  ab  Isselt  de 
belle  Coloniensi  fol.  265 

Hie  turbulentus  rerum  Gesekensium  Status,  neoprae- 
coni  Schonaeo  occasio  fuit,  religionis  immutationi  eo  magis 
perurgcndi,  quem  mox  in  finem  coadjutores  sortitus  Hen- 
ricum  Lintbertum,  Justum  Herboldt,  Cyriacuro  lUias,  Cyria- 
cum  Kissing  Gesecae  vicarios,  qui  se  plenis  buccis  yerbi 
dei  ministros  crepabanU  Rotgero  Tuxio  excuculato  monacho, 
Schonaeus  ecciesiam  s.  Petri  commendarat,  is  cum  pastor  et 
pater  maritus  esse  mallet,  in  puellae  15  annorum  amplexus 
lasciviens,  Bertam  duxit;  quod  cum  quidam  ex  civibus 
indigne  ferrent,  desuper  in  litteris  anno  1583.  5.  aug.  datis 
ad  Joannem  Groten,  qui  Truchsesio  a  consiliis  erat,  con- 
queruntur  petuntque  alium  sibi  praedicantem  substitui,  nimi- 
rum  scholae  Hamelensis  rectorem,  litteras  subscripsemnt 
Johann  Greve,  Philippus  Zumholte,  Andreas  Greve. 

Eodem  tempore  iisdem  furiis,  quibus  Arnsbergae  5  Jun. 
expilata   fuerat   ecciesia   Weddinghusana»    saevitum   est  in 

30 


466 

aUaria,  in  Divorum  imagines  Gesecae,  dnce  Joanne  Kincker- 
mann  et  Eberharde  von  der  Reck  judice  Werlensi  Truch- 
sesiano,  qui  et  Werlis  non  secus  egerat« 

Sic  omnia  quasi  belle  (acta  Truchsesius  approbat  et 
Joanni  Grotaeo  civi  Gesekensi  a  consiliis  intime,  sectariorum 
principi,  factionum  duci,  homini  ad  omnia  andaci,  in  prae- 
stilae  Gdelitatis  recognitionem,  omnes  redditus  ac  proventus, 
quos  annuatim  Conradus  Orth  von  Hagen  decanus  ad  s. 
Georgium  Coloniae  et  sumraae  aedis  Canonicus  presbyter,  ex 
districtu  Westphaüae  percipit,  assignat,  quo  principis  sui 
favore,  qua  gratia  animosior  Grotaeus  adeo  causam  Trucb- 
sesianam  defendit,  ut  nemo  magis,  unus  ille  contra  omnes 
acerrimus,  qui  in  partes  Truchsesii  non  cesserant,  ille  unus 
suo  suasu  in  exilium  egit  e  Geseca  Schlaunium,  Schwichardum 
Steven  pastorem  e  Brilonia,  Kleinsorgium  Werlis,  Rütbenae 
Henricum  Fabritium  pastorem,  Joannem  Rahm  judicem  ibidem, 
Arensberga  arcbisatrapam,  Eberhardum  comitem  de  Solms, 
secretarium  Blankenbeil  aliosque  compliires  «apitulo  fideles, 
ille  unus  effecit,  ut  Truchsesius  senatui  Gesecensi  30  Octo- 
bris  per  litteras  mandaret,  ne  quem  ordini  senatorio  adscri- 
berent,  aut  consulatui  praeficerent,  nisi  Augustanae  confes- 
sioni  addictum  et  causae  Truchsesianae  fautorjem.  Ille  unus 
fuit  ausus  in  publicis  comitiis  Arnsbergae  habitis  vociferari: 
SBa§  fragen  totr  naä)  bcn  Statten,  tooücn  fic  bte  §ßQc  l^obctt, 
fo  tooüen  totr  ben  ^immel  i^aBen,  toam  mir  nun  im  6r^== 
®ttft  Söüen  baß  reine  gijangelium  ntd^t  tooöen  annel^men,  fo 
»erben  »tr  e^  nimmer  l^aBen.  Ille  imploravit  10  Decembris 
1583  deditque  litteras  ad  imperii  urbes  Hanseaticas  Augu- 
stanae confessioni  addictas,  in  quibus,  cum  causae  Truch- 
sesianae  paulatim  diffideret,  deplorat  miseriam  dioecesis  Co- 
ioniensis  petitque  subsidium,  quo  se,  quo  uxores,  quo  liberos 
tueri  ac  defendere  contra  bestem  possent,  emisitque  has  lit- 
teras nomine  omnium  Westphaliae  civitatum.  Interim  a  tribus 
tantum,  Geseca  videlicet  Brilonia  et  Rüthena  consignatae 
erant,  sed  vix  quidquam  implorato  hoc  subsidio  effecit. 
Tandem  Truchsesius  adversantibus  sibi  mundi  monarchis, 
pontifice,  caesare  et  cathedrali  capitulo,  recuperata  Bonn«, 


467 

ejeclo  Truchsesiano  milite  e  ^ot)ctftorff,  ©ettfccrg,  aliisque 
fortalitiis;  captoque  Carolo  Truchsesii  fralre,  cum  Agnete 
sua,  cum  Grotseo  suo,  aliisque  sibi  junctissimis  fugam  medi- 
tatus,  valedictunis  sedi  ac  patri©  Coloniensi,  nihil  inpertur- 
batum  reliquit,  Gesecse,  Werlis,  Büthense  aliisque  civitatibus 
ac  öppidis  vectigalia  exegit.  Sed  tandem,  cum  anno  1564 
castrum  Arnsberg  cum  comitatu  ad  Ernestum  Bavarum  per 
arma  revolveretur,  Westphaliam  Truchsesius  deseruit,  prope 
arcem  Hovestadt  Luppiam  transiturus,  per  dioecesin  Mona- 
steriensem  ad  principem  Auriacum;  at  miles  Monasteriensis 
viam  inhibuit,  quam  ob  rem  flexit  Truchsesius  cum  suis  ad 
viam  regiam  Werlas,  Unnam,  Lünen  transiens,  quasi  in 
Yestam  Recklinghusanam  Bavaro  militi  iturns  obviam.  Sed 
non  erat  is  Truchsesio  animus,  nam  apud  arcem  Budden- 
bürg  fransmisso  Luppiae  fluvio,  per  dioecesin  Monasteriensem 
Zütphaniam  concessurus,  a  Bavaro  milite  interceptus,  non 
longo  ab  oppido  Burgh  et  plurima  ex  parte  fusus  fuit;  vix 
ipse  Truchsesius  effugere  potuit.  Excessit  ergo,  erupit, 
evasit  et  victoriam  successori  reliquit,  qui  erat  Serenissimus 
BavarisB  dux  Ernesfus. 

Caput  nonum. 

üaam  provide  Geseca  faerit  Kberata  ab  Emesto  arcldepiscopo 

Coloniensi. 

Igitur  quod  Truchsesius  causse  susb  nimium  fisus^ 
nummis  inscidi  fecerat  symbolum:  tandem  bona  causa  tri- 
umphat,  id  certe  Ernesto  Bavaro  successori  victoriam  prro- 
sagiit  et  Gesekensium  animos,  tarn  olim  Truchsesianos ,  alio 
inflexit,  dum  audito,  quod  Recklinghusium  occupatum,  quod 
Werla  liberala,  quod  Serenissimus  elector  Erneslus  per  civi- 
tates  ac  oppida  Westphalise  juramenta  exigat,  in  rebelies 
capitulo  calhedrali  inquirat,  exules  reslituat,  cepit  Geseca 
tempus  visitationis  suae  recognoscere. 

Anno  1584.  17  jun.  Serenissimus  Ernestus  Gesecam 
venit,  exercitium  religionis  catholic®  in  ecclesias  reduxit, 
violata  altaria  per  suffraganeum  Monasteriensem  Godefridum 
de  Mierle  consecrarl  jussit,  ipso  demum  pentecostes  die, 

30  * 


46S 

officio  divino  soiemnissime  celebralo,  ac  in  electoris  Sere- 
nissimi prsßsenlia  habito,  per  Joanneui  iNopelium  decanuni 
in  Cfl^saris  insula,  ad  popuiuni  sermone,  plurtmoruni  ocuü 
ad  iachrymas,  animi  ad  erroris  cognitionem  pernioti  sunt. 

18  Junii  civitas  Gesekensis  ac  circumadjacentes  pagi, 
fidein  electori  jurant,  eadem  dies  indictis  Gesec»  comitiis 
tacit  initium,  in  quibus  dum  inter  alia  necessum  statuitur, 
ut  iniles  prssidiarius  in  Gestcam  introducatur,  quidam  ex 
civibus,  quos  vertigo  Truchsesiana  in  factiones  adhuc  mo- 
vebat,  quo  nescio  temerario  suasu,  tumuitum  präsente  sere- 
nissimo  27  junii  excitant.  Jnteilectis  hisce  Gesekensiuni 
insolentiis,  Serenissimus  urbis  senatum  ad  se  accersiri  jussil 
de  excitata  inter  cives  factione  inquisiturus ,  acerrime  illos 
oratione  perstrinxit: 

i.  Quod  perduelies  capitulo  tam  Truchsesio  adhasse- 
rint,  quam  nemo  magis  in  Wesiphali®  tractu;  —  2.  Quod 
litteras  in  praejudicium  capituli  subsignaverint;  —  3  Quod 
suo  exemplo  varias  gravesque  exactiones  in  alias  urbes  ac 
oppida  et  pagos  induxerint;  —  4.  Quod  equos  judicis  Schlaun 
urbe  educi  ac  distrahi  jusserint;  —  5.  Quod  Recklinghusiuni 
ac  Dorstenum  exemplo  suo  ac  litteris  a  capitulo  cathedrali 
abalienare  allaboraverint;  —  6.  Quod  post  homagium  pr«- 
stitum,  conventicula  suspecta  habuerint,  obmurmurarint  co- 
mitiorum  placitis;  —  7.  Quod  dato  per  campanam  signo, 
«ives  turmatim  convocati  ad  portam  urbis  confluxerinl,  elec- 
lorales  armatos  non  admissuri;  —  8.  Quod  flagrante  tumultu 
3  occisi,  quidam  lethaDter  laesi  sint;  —  9.  Quod  violatis 
altaribus  sacrisque,  gentilium  more  disturbatis,  confessionis 
Aiigustan©  praecones  advocarinl;  —  10.  Quod  iisdem  prae- 
conibus  certos  redditus  assignarint;  quo  id  jure,  qua  lege 
fecerint?  —  11.  Qua  in  perduelies  poena  animadvertendum 
putent  ? 

At  senatus,  serenissimo  sie  perorante,  exterritus,  sup- 
plex  de  genibus  veniam  petiit,  jussitque  proinde  elector: 

1.  Ut  maxime  reos  de  perduellione  nominarent;   — 
2.  Ut  portarum  claves  custodia  militari  quam  primum  exttßi^ 


469 

derent;  —  3.  Ut  omne  armonim  genus,  quidquid  unquam 
in  urbe  reperiri  possit,  ad  curiani  deferatur;  —  4.  Ne  con- 
venticula  civium  habeantur;  —  5.  Augustan»  confessionis 
praeconi  nuHi  redditus  in  posterum  dentur;  -^  6.  Qui  de 
perduellone  rei,  mein  serenisslini,  urbe  cesserunt,  non  reci- 
piantur  ad  greminm  civitatis  sine  electoris  praescitu  et  gratia 
speciali; —  7.  Exercitinm  religionis  catholic®  ad  primaevum 
florem  jam  restitutum,  sie  perinaneat  inperturbatiim,  ut  nemo 
andeat  contradicere;  —  8.  Judici  Schlaun  reslituanlur  equi 
inique  ablati;  —  9.  Domus  Joannis  Groten  fisco  cedat;  — 
10.  Unio  beneficionim,  tempore  Salentini  incepta,  urgeatur 
ad  exitum,  et  si  qusB  bona  ecclesiastica  abalienata,  aut  aiienis 
usibus  adhibita  fuerint,  resliluantnr; — H.  Caveantur  civium 
tumultus  in  milites  electorales;  —  12.  Non  fiat  elecfio  se~ 
natus,  nisi  in  prsssentia  cujusdam  ex  consiliariis  nostris. 

Quibus  Omnibus  demandalis  et  praßcepto  de  obedientia 
in  futurum  praestanda  dato,  ad  omnes  et  singulos  articulos 
senatus  sese  accomodavit. 

ad  i.  artic.  Denominati  rei  poBnam  pecuhiariam  subi- 
verunt;  —  ad  2  dt  3.  Supplices  executi  sunt;  —  ad  4,  Sc 
expletnros  promittunt;  de  excitatp  tumultu  nihil  constat;  — 
ad  by  6  4c  7.  Fiet,  ut  jubet  Serenissimus  —  ad  8.  Satis- 
fiet  Schlaunio;  —  ad  9.  Fiel  salis;  —  ad  10.  Fiet,  ut  man- 
datur;  —  ad  H.  Supplicat  serenissimo,  ne  civitatem  privi- 
legiis  suis  exnat,  sed  induita  ab  antecessoribus  confirmet  et 
stabiliat;  —«ad  12.  Fiet,  ut  mandatur. 

Tandem  finitis  Gesecas  comitiis,  Omnibus  prudentissime 
restitutis,  civibusque  pacatis,  Serenissimus  29  junii  Rüthenam 
concessit,  ubi  pari  censura,  ut  Gesecas  in  reos,  animad- 
versum,  ibidemque  in  errores  inquisitum  est.  Inde  Arens- 
bergam,  deniquc  recuperata  Westphalia  ad  Rhenum  rediit, 
et  sie  catholica  religio  Gesecas  aliisque  locis  respirare  cepit, 
Schonaeo  e  Werlis,  Jodoco  Wähle  Rüthena  e  Geseka  Tucksio 
aliisque  vicariis  apostatis,  ex  metu  screnissimi  profugis,  ac 
ab  illo  tempore  in  clericos  concubinarios  et  Lutheranismi 
reliquias  severissime  inquisitum  est  et  Joanni  Nopelio  decano 


470 

ad  Cosaris  inBulam  *ei  officiali  Werlenai  Westphaüci  districtiifi 
visitalio  coHimendata  fait;  ut  cum  Geseca  in  ecclesia  s. 
Cyriaci  quidam  vicarius  more  Saxooico  e  calhedra  dicturos 
audiretur  orationi  dominicie  subnectere:  tuum  est  regnui», 
tua  est  potentia,  quod  solent  Luthericrep»,  intertarbatus  ab 
®dituo  loci  et  confüsus  siluit,  quam  ob  rem  cum  Serenis- 
simus elector  intellexisset,  nondum  fundilus  erutas  Lulheri 
reliquias,  Hermanne  Mattenkloidt  judici  Gesekensi  per  litteras 
mandavil,  ut  is  armata  manu  virginum  nobilium  districtum 
occuparet,  ut  patet  ex  litteris«  Nos  Emestus  etc.  et  sie 
Geseca  nostra  ab  omni  haeresi  liberata  quievit. 

monumentum 

Emesto  BaYaro  eleetoil  serenlssimo  Urbs  Geseca  posoit 

Tante  molis  erat  Gesecae  solidare  labantis, 

Qttos  movit  levitas  Trachsesiana,  pedes. 
Miscuerat  Gesec»  Circe  Saxonica  virus, 

nia  avidis  bibit  toxica  mista  labris. 
Ante  tarnen  consul  deliseat  ebrius  orbem 

Sic  pleno  cives  excitat  ore  suos 
Ex  nostris  medium  qui  tanget  civibus  orbem 

Is  mecum  vere  Truchsesianus  erit. 
Regia  ad  exemplnm  Gesekena  volubilis  errat 

Tangi»  et  in  gyrnm,  neacia  stare,  mit 
Sic  exempla  movent,  sie  flectant  mobile  vulgus 

Consulis  exitio,  plebs  male  sana  perit. 
Ernestns  magno  Bavarum  de  sanguine  princeps 

Amovet  auxilio  noxia  qusDque  suo, 
Ernestns  Gesecam  pulsa  vertigine  figit, 

Servator  pedibus  fert  titubantis  opem 
Hoc  Circes  famuli  fagtunt  veniente,  Mathaeus 

Werla  tuus  praeco,  Wichle  Rfithena  tuus, 
Et  Gesekena  tui  Rissingius,  Illias,  Herboldt 

Lintbertos  capiunt  qua  data  porta  fugam. 
Grata  refert  grates  Ernesto  libera  monstris 

Libera  pestiferis  urbs  Gesekena  viris. 

Caput  decimum. 
Oll  et  qaaliter  patres  de  observantia  in  Gesecam  füerint  itftrodnctL 

Pacatis  nunc  ciribus  et  prudenter   non   minus  quam 
religiöse  restitutis  onmibus,  unum  erat,  quod  timebatur,  ipsa 


471 

civitas  a  recU  religionis  orbita  de&exura,  et  arrepti  propo-< 
i»ili  immemor,  tandem  antiquas  induta  tibias  claudicatura. 
Deliberatum  est  ergo  mature,  quo  congrao  medio  subve- 
riiendum  forel,  ne  Geseca  verligine  soluta,  sicut  et  ali® 
civitates  patiantur  recidivam.  Hujus  cau^rtm  sive  negolittm 
fortiter  gessit  eminentissimus  sanctae  Romans^  ecciesiae  Car- 
dinalis et  Episcopus  Osnabrugensis  Franciscus  Wilhelraus 
comes  de  Wartenburg,  egitque  apud  serenissimum  archiepis- 
copum  Coloniensein  Ferdinandum,  ut  patres  de  observantia 
Gesecam  introducerentur ,  ibique  domicilium  figerent,  qui 
vigili  studio  et  zelosissima  cura,  nutantem  in  omnem  even- 
tum  civitatem  sublevarent«  Assensit  ille,  assenliunl  incolae  et 
cives  ea  tarnen  condilione,  ut  Juventus  Gesecana  humanio- 
ribus  iinbueretur. 

His  itaque  paclis,  anno  1638  patres  de  observantia 
civitatem  introducli  sunt,  dataque  est  illis  pro  residentia 
doinus  Joannis  Groten  a  serenissimo  Erneslo  Bavaro  olim 
confiscata,  de  qua  vide  supra.  Ceperunt  sub  primo  praeside 
admodum  reverendo  palre  Alhardo  ßesken  origine  Gesekensi 
ibi  domicilium  suum  figere,  missas  celebrando,  concionando, 
rüdes  catechizando  donec  anno  1693  gymnasium,  consentiente 
Maximiliane  Henrico  archiepiscopo  Colonienst,  erigi  ceptum 
et  erectum  fundari;  cujus  erectionem  confirmavit  illustrissimum 
capitulum  metropolitanum  Coloniense  sub  civitatis  consulibus 
dominis  Joanne  Wernero  Schmieding  et  Wilhelme  Buchhollz, 
qui  gymnasium  recens  cjnstrui  fecere  civitatis  ajre,  mille 
imperialibus  aestimato.  Ex  hoc  convenlum  fuit  ex  utraque 
parte,  ut  patres  quinque  humaniora  docerent,  civitas  eosdem 
sustentaret,  assignatis  cujuslibet  sustentationi  25  imperialibus, 
prout  ex  litteris  super  hoc  confeclis  plenius  patet.  Ab  hoc 
tempore  gymnasium  aperlum,  studia  inchoata,  Juventus  tarn 
litteris  quam  moribus  instructa,  ex  qua  tot  praeclari  prodie- 
runt,  quos  motu  incurrendae  adulationis  non  est  hie  texere. 
Hoc  unum  sufficial,  quod  Geseca  nostra  gloriari  possit  in 
viris,  qui  in  omni  statu  ecclesiaslico ,  polilico,  civili  sunt 
admirandi  et  conspiciendi«  Anno  1651  ex  residentia  patrum 
factus  est  conventus,  cepitque   circa   hoc  tempus  jedificari 


472 

nobilis  iUa  basilica  iii  honorem  magni  AdIodü  de  Padoa 
dedicata.  Domom  pro  conventu  inchoando  coemi  coravit 
pnenobilis  dominas  de  Westphaien,  dixcesls  Pad^rbomensis 
saUrapa  proviacialis ,  vulgo  Landtdrost,  in  qua  usque  ad 
annum  1690  substiterunt,  donec  tandem  reverendiasimas 
sacri  Romani  imperii  princeps  Placidus  L.  Baro  a  Droste  ex 
Erwitte,  abbas  Fuldensis,  conventum  modernuin  a  funda- 
mentitf  exstrui  et  perfici  coravit;  in  quo  etiamnunc  ipsi 
patrea  cum  multiplici  religionis  incremento  de^iit,  Deo 
incessanter  psallentes,  sibique  et  proximo  servientes. 


Atque  haßc  sunt,  benevole  lector,  qusß  ad  lui  tuonim- 
que  utilitatem  scriptis  reliquit  admodum  reverendus  dominus 
Jodocus  Hattenkloidt  concivis  tuus,  canonicus  regularis  in 
Boedeken.  Promisit  quidem  in  frontispicio  suorum  H.  S.  duo 
capita,  videlicet  de  illustribus  viris  et  privilegiis  urbis  Ge- 
secsß  addere  et  sie  totum  tractatum  complere;  ast  ut  jam 
in  proemio  dictum,  curis  parochialibus  in  Unna  praepeditus 
et  morte  praematura  praeventus,  juste,  quamvis  illubenter 
desiit«  Accipe  igitur  partum  hunc,  qualiscunque  is  demum 
fuerit,  ex  eodemque  majoruui  tuorum  praßclare  gesta'  lege 
et  imitare  ac  in  serös  annos  sanus  vive  et  canus^^)  vale. 

Finis. 


48)  carus  A.  —  ^nm  ©d^tuffc  folgt  nodj  eine  jicmli^  ^^ftnge 
2)tt]^t^i:amBe  überfd^rteBen :  Laus  urhü  Gesecae,  bte  totr  aber,  ald  für  bte 
(S^efd^id^te  atetd^dümg  tpeglaffen. 


473 


XIV. 


Unter  biefer  {Rubril  »erben  xmx  \>on  ^dt  gu  3^i^  ^i«* 
getne  Urfnnbcn  nittt^etlen,  »etd^e  enttüeber  burc^  i^re  gaffung, 
burc^  SRed^t^f ormen ,  burd;  ältere  gefd^ic^ttid^e  S^atfad^en  ober 
burc^  gcneatogifc^e  aJJateriatten  tntereffant  finb,  aber  in  bem 
Urtunbenbnd^e  beö  ^erauögebcr«  leine  ©tette  finben  lonnten. 


1231  bekundet  ^ropfl  (i^ottfruli  311  ^otfi^  t'xnen  VtvQitxd}  3nitfd)rn 
$axttaorf  D,  §on  unti  ^mmmn  u.  ^(nlurn,  über  dne  |ftüt)le  ju  ^tt^ 

92ad^  bem  Oxig.  in  ber  Utf.  ©arnniL  ^eiber^  su  Silbenberg. 

In  nomine  sancte  et  indiuidue  trinitatis.  Ego  Gode- 
fridus  dei  gratia  Sosatiensis  prepositus  omnibus  in  perpe- 
tuum.  Deperire  possunt  contractus  hominum  proce^su  lem- 
porum  si  robur  non  habeant  litterarum.  Nolum  sit  igitur 
lam  presentibus  quam  futuris  quod  cum  Hartmodus  miies 
de  Ion  ex  una  parte  et  Herimannus  de  sendene  ex  altera 
nomine  uxoris  sue  super  quibusdam  Lonis  videlicet  molen- 
dino  quod  est  (in)  opido  Sosatis  et  quadam  curte  que  di- 
citur  Kaldehof  feodalibus  cum  omnibus  ad  ea  spectantibus 
et  aliis  prediis  videlicet  Kelinchusen  et  Anrochte  non  iure 
feodali  sed  iure  proprietario  ad  nostram  dignitalem  perti- 
nentibus  pridem  litigassent  placuit  eisdem  bonum  pacis  quod 
medianübus  bonis  et  honestis  uiris  ordinantes  confirmauerunt 
hoc  modo.  Prenominatus  H.  de  sendene  contradit  prelibato 
H.  militi  XXV  marcas  pro  XV  marcis  et  dimidia  assignans 
eidem  mansuni  in  Spechteshart  et  mansum  in  bochouen  ut 


474 

ab  actione  quiesceret  et  bonis  eisdem  cnm  axore  et  filiis 
reniiQciaret  quod  idem  H.  coram  nobis  in  fignra  iudicii  et 
foro  Sosatiensi  fideliter  adimplenit.  Sane  ne  quippiam  neg- 
glientia  preterirent  iterato  ad  nostram  uenientes  presentiara 
tamquam  ad  principale.  sopradictam  profitentes  ordinationem. 
nostram  postulauenint  anctoritatem  nt  eornm  inclinaremnr 
aolnntati  pariter  et  paci.  Quod  facientes  uicti  pace  precio- 
qae  XX  marcarnm  sepius  iterata  bona  totiens  dicto  H.  de 
sendene  et  uxori  eiusdem  panioque  ecMmm  immo  uice  paroi 
patris  sepe  dicti  H.  luiliti  de  Sendene  quia  pusiliiis  non 
aderat  concessimus  iure  feodali  perpetuo  possidenda.  Ita 
tarnen  ut  eadem  femina  Yda  conditionis  sue  mutans  ori- 
ginem  nostra  cum  liberis  suis  ministerialis  efBceretur.  quia 
non  aliter  ius  ad  eadem  bona  ualeret  adipisci.  quod  ita 
factum  est.  Vt  igitur  actio  talis  inconuulsa  permaneat  eam 
presenti  scripto  cum  impressione  sigilli  nostri  pace  perpetua 
communimus.  Acta  sunt  hec  anno  domini  M^  CC^  XXXL^. 
regnante  Friderico  imperatore  et  archiepischopo  Coloniensi 
Hinrico.  Testibus  hiis  presentibus.  prepositoHinrico  de 
sanctoSeuerino  coloniensi.  Uermanno  canonico  Sosaciense 
etiacobo  de  aslen  eiusdem  eeclesie  canonico.  Theoderico 
de  bilsthene.  Gozwino  uiliico  et  roberto  iudice  Sosaciense. 
theoderico  de  heldene  et  Heribordo  fratre  eins  militibus. 
heinderico  de  thunen  et  tlieoderico  de  leihen.  Wolthero 
aduocato  et  theimone  et  theoderico  militibus  Sosaciensibus. 
Gerharde  de  medebeke.  Rodolpho  etGodescalco  fratre 
eins  de  eruethe.  Johanne  de  huuele,  Riguino  marscalco. 
Heinrico  et  conrado  de  anlagen.  Alberto  valkenere.  Johanne 
de  alta  porta.  Conrado  de  brunwerdinchusen.  Radoifo  supra 
riuum  et  theoderico  fratre  eius  et  aliis  quam  pluribus.  *) 


1)  ^n  ber  ^ergamentnen  Utfunbe  ifi  \>a9  in  tDeigem  Sad^fe 
abAcbrndte  @ieacl  bc«  ^Jro^flö,  mit  rat^  fcibencn  Strängen  befejligt,  @« 
flellt  in  eHi|>tif4et  gorm  tim  gtgnr  in  tDcitem  (S^en^anbe  bar,  tüeld^e  in 
htx  Sinlen  ein  ^n£,  in  bet  Siedeten  einen  $almin>eig  ^at.  !S)te  unbeut« 
lid^  geworbene  Umfd^rift  fd^eint  fotgenbe  gu  fein:  (iodefridus  ....  Pa- 
trocli  Prepositus Susatiensis. 


475 

2. 
1343.    ffiäii^  3.   U)ttt  tiit  »taU  ^^maUnbtt^  um  f^auft  be0 
Htturs  3o|)tmn  JHolucn  /rcit^nt  von  bürgeclti^cn  Mafien  3u ,  toeil  ^uc4) 
fnne  t)ermineiun0  bei  pefcßiouns  tier  $tabt^  tiae  ^orti0(  txyb\fiii^iö)t 
Caßritm  Nation  toar  octrennt  utor^eiu 

iftad^  bem  Orig.  im  Wcäfi^t  bed  ^(ofierd  ®raff(]^aft. 

In  nomine  sancte  et  indiuidue  trinitatis  amen.  Vniuersis 
xpi.  fidelibus  hoc  presens  scriptum  inspecturis.  Begenhardus 
magister  burgensium.  Consuies  et  vniuersitas  ciuium  in 
Smalenburg.  In  perpetuum.  Ne  presentis  temporis  negotia 
consumat  obliuio  litterarum  et  testium  adiuuantur  testimonio. 
Nouerit  igilnr  presens  xpi.  fidelium  etas  et  succedentium 
futura  posteritas  quod  nos  de  uoluntate  et  ynanimi  consensu. 
Johanni  militi  dicto  keinen  procuratori  domini  coloniensis 
apud  nos  Smalenberg  et  suis  lieredibus«  aream  suam  ,ei 
mansionem  in  qua  manet.  infra  opidum  nostrum  iam  dictum 
liberam  relinquimus  ab  omni  censu  et  pensione  ciuiiatis 
nostre  de  qualibet  area  contingentem  quantum  in  nobis  est. 
et  renuntiamus  expresse  omni  juri  quod  in  ipsa  area  vel 
mansione«  tarn  in  vigiliis  quam  in  exactionibus  vel  commu- 
nibus  exspensis  faciendis.  quocumque  modo  habere  consueui- 
mus  ex  antiquo.  Hac  videlicet  Batione.  quod  per  ipsius  adiu- 
torium  et  labores  nobis  apud  dominum  nostrum  coloniensem 
obtinebatur  vt  constructa  munitione  inter  Castrum  et  opidum, 
Castrum  a  nobis  exciuderemus.  Vnde  nobis  cottidie  et 
maxime  tempore  Guerre  periculum  rerum  nostrarum  et  vite. 
quia  nee  edificiis  nee  Castrensibus  erat  munitum.  vidimus 
imminere.  Cupientes  igitur  hoc  factum  nostrum  publicum 
rationabili  memorie  commendare.  presentem  paginam  con- 
scriptam.  Sigilli  nostri  inpressione  fecimus  Roborari.  Datum 
et  actum  anno  dni.  Millesimo.  Ducentesimo«  XL^  tertio. 
V^  Nonas  Martii.     Coram  vniuersitate  ciuium.  ^) 


2)  ^n  einem  bnvd^ge^odenen  ^ergamenriemen  ^ngt  ba9  afte 
@4malettberaer  ©tobHiegel  in  metgem  SSBac^fe.  @eiber^  Urf.  i6u4  ^ 
ZoUb.  vm  Vit.  3.  Slnf  bem  iRüden  ber  Urfunbe  pe^>t:  De  Hberiaie 
Curie  nostre  in  Smalenberg«  2)a9  (£oIt>enfcl^e  4^aud  fom  affo  tüD^f 
f)>äter  an  Oraff^aft 


476 

3. 

1245«  Juni  15.  bekun^H  $t\nt\^  t)on  eottti  ennlift  Vc^t 
un^  ^btuafttHn  }n  l^oltncllein,  in  t'xntm  ^(rid)t0<'d)cin( ,  mir  rttm 
fittmann  o.  ®ir^  t\)tmai^  V\\iU\i9  (IBrpfr)  in  ^d^tuelntf  (in  tDÜflrs, 
von  i^m  neu  culttuirtee  Voxmtxk  'bcs  |$auptl)ofc9  S^d^iortm^  von  tirm 
Jld^uUen  tlt^i^eri^  v.  Donfd^ffte,  0r0rn  eint  Abgabe  von  18  Renaten 
on  rttn  Sauptji^of^  mit  J^ußimmung  \ftt  ^ofesfamiUe,  crblict)  üb(cla|frn  fei« 

9la^  Um  Orig.  in  ber  Urf.  @amml.  ^eibet^  )u  SBilbenbng. 

In  nomine  sancte  et  indiuidue  Irinitatis.  Henricus  dci 
gratia  aduocatus  in  volmutstene  et  ejusdem  loci  mator  castel- 
lanus  uniuersis  xpi.  fidelibus  preseniem  paginam  inspecturis 
salutem  in  eo  qui  est  salus  omnium.  Rerum  gestarum  noticia 
propagatur  in  posteros  et  ne  processu  temporis  que  gesta 
sunt  euanescant  et  pereant  scripturarum  memoriis  subarrantur 
et  sigillorum  clausuris  perpetuantur.  Innotescat  igitur  pre- 
sentibus  et  sciant  posieri  quemadmodum  Hermannus  de  oie 
aliquando  in  swclme  uillicus  cum  uxore  sua  et  liberis  suis 
iam  natis  et  adhuc  nascituris  predium  quoddam  ex  multo 
tempore  desolatum  et  incultum  iuxta  voruuerche  ex  nouella 
plantatione  suscitauit  et  in  beneplacito  nostro  et  totius  familie 
curtis  in  swelme  cum  uxore  sua  ei  liberis  suis  de  manu 
scoltheti  thiderici  de  honschede  recepit.  Tali  conditione  ut 
singulis  annis  in  festo  martini  quicunque  tunc  uillicus  est 
decem  et  octo  denarios  persoluat  et  sie  ab  omni  inquietatione 
semper  liberrimus  existat.  Ne  quis  igitur  infidelium  in  poste- 
rum  hoc  factum  infirmare  uel  in  irritum  reuocare  presump- 
serit  uolentibus  nobis  semper  firmum  et  illesum  consislere 
presentem  paginam  sigilli  nostri  firinitatem  decreuimus  acci- 
pere.  Ada  sunt  hec  anno  dominice  incarnationis  M*.CC^XL^V®. 
presidente  romane  sedi  papa  nostro  innocentio  et  romanum 
Imperium gubernante  Triderico  scismatico  et  ecclesieco- 
loniensis  epischopatum  regente  conrado.  et  coram  bis  testibus 
bertoldo  decano  in  swelme«  et  uiro  religioso  de  gyuelberc 
hedenrico.  henrico  sacerdote  de  swerlhe,  Nycholas  in  dhu- 
denchusen.  ludewico  per  siluani.  Godescalcho  in  delwic. 
Tidericho  in  gyuelberc  et  binis  preconibus  ywano  et  roberto, 
et  aliis  quampluribus.  Datum  aput  swelme  per  manum  nostram 


477 

in  ioco  iuditiali  multis  corarn  astantibus  et  ipsom  factum  lau- 
dantibus  septimo  decimo  kaiendas  Juiij.  ^) 


4. 

1252  fd)enkt  «raf  <&0ttfr{rli  IIL  o.  Jlrnebrrg  Urm  IVolburott 
Skttftc  bei  ^otfii  tiai  Ctoenti^ttm  Her  |ltüt)U  1ill)lenbor0  meldte  Hittrr 
yafd^e^aet)  5U  |ret)n  getragen   unD  il^nt  reflonirt  t)atte. 

ißad^  bem  Orig.  im  ^rd^itoe  bed  Salburgi^Hofierd. 

In  nomine  domini  amen.  Godefridus  dei  gratia  Comes 
Arnesbergensis  vniuersis  xpi.  fidelibus  ad  quos  presens  scrip- 
tum pervenerit  in  domino  Salutem.  Tenore  presentium  pro- 
testamur  Recognoscimus ,  et  notum  facimus  presentibus  ac 
futuris.  quod  cum  Paschedach  miles  molendinum  quoddam 
quod  Ylenburich  dicitur,  quod  a  nobis  tenebatur  in  feodo, 
cum  aquis.  pascuis.  pratis.  Rubetis«  agris  culüs  et  incultis  et 
vniuersis  attinentijs  ipsius.  Ecclesie  sancte  Walburgis  extra 
muros  Susatienses,  de  pleno  consensu  Elene  vxoris  sue, 
ac  legitimorum  heredum  suorum  pro  certa  summa  pecunie 
uendidisset*  Idem  Paschedach,  et  predicta  vxor  ipsius  et 
Babodo.  Otto.  Paschedach  et  Johannes  filij  eorum.  Rabodo 
quoque  miles  et  herbordus  clericus  eiusdem  Paschedach  fra- 
tres  ac  Aleydis  predicti  Rabodonis  vxor  et  Conradus  eorum 
filius.  prefatum  molendinum  cum  suis  pertinentijs ,  bona  et 
spontanca  uoluntate  in  manus  nostras  publice  resignarunt. 
Nos  itaque  circa  predictam  ecciesiam  et  sanctimoniales 
ibidem  domino  famulantes  pium  gereutes  affectum,  proprio- 
tatem  eiusdem  molendini  et  omnium  pertinentium  ipsius,  de 
permissione  vxoris  nostre  ac  heredum  nostrorum  liberaliter 
sibi  contulimus,  pleno  iure  imperpetuum  obtinendam.  ^In 
cuius  venditionis,  Resignationis ,  et  nostre  collationis  testi- 
monium,  Hanc  littcram  super  hijs  confectam.  Sigilli  nostri 
munimine  iussimus  Roborari.  Petiuimus  insuper  ad  maiorem- 
omnium   predictorum    euidentiam,    presenti   littere   Sigillum 


3)  ^ie  Urfunbe  i|t  auf  einet  ^evgament^aut ,  1  (Stte  \an^  unb 
y,  (gffe  breit,  in  »eilen  Linien,  ber  ©reite  nad^  unb  fd^ön  gef^neben; 
bä«  bieget  abgeriffen. 


478 

i 

opidi  Susatiensis  apponi.  Acta  sunt  hec  Anno  gratie  M^.CC^X^ 
Secundo.  In  Purificatione  beate  marie.  Regnante  Sercnissimo 
Romanoram  Rege  Wilhelmo.  Presidente  sancte  Coloniensi 
Ecclesie  Archiepiscopo  Conrado«  Presentes  eranU  Comes  En- 
gelbertus  de  Marca.  Conradus  Burggrauius  de  Strom- 
b  er  ich.  Nobiles.  Hinricas  Decanns  Susatiensis.  Tbidericus 
Thesaurarius.  Hoyo.  Magister  gerlacns  de  Keflike.  Rubertus 
semigallus  tum  vicem  gerens  prepositi  Susatiensis.  Hinricos 
de  Colonia.  Canonici  Susatienses.  Magister  Hinricus  amtn- 
culus.  Albertus  Sacerdos.  Clerici.  Uunoldus  de  Odinche« 
Vdo.  Brunstenus  Sconekint.  Hermannus  de  Binole.  Amoldus 
Masse.  Aduocatus  de  Swene.  Milites.  Albertus  in  Osthouen. 
Gotscalcus  fernerinc,  tunc  Magistri  Burgensium  susatiensiuni. 
Menricus  Judex.  Hildegerus  surdus.  Volcquinus  lipe.  Ger* 
hardus  et  Gotmarus  de  Medebeke.  Hinricus  de  lippa.  Her- 
mannus de  Bekinchusen.  Johannes  paruns.  Ludolfus  de 
Ostinchusen.  Thetmarus  de  Boche,  philippus  schillinc.  Jor- 
danus  dictus  veruere.  Rolf  et  Radolfus  fratres  de  ouili  foro.^) 


5. 

1275  fHüxii  21.  verbünden  fid)  ptfd^of  ^tmon  uon  |>a1^(rb0rn, 
He  trafen  u.  ^rnebero,  ^filid)  utiti  f&avk  5u  tDed^fH  fettig  er  Siilfr^ 
nienit  ibnen  €vibifä^of  ^tedfrte),  ttu  am  um  ®refen  von  cßfilpi^^ 
l^errübrctt^en  /onienittgeti  ^  nt<t)t  halb  bcnd^ttgen  mfirbe. 

^aäf  htm  Orig.  im  ^oiitard^it>e  gu  fobet^otn. 

Nos  S(imon)  dei  gratia  paderbornensis  Episcopus, 
G(odefridus)  et  L(udovicus)  natus  suus  de  Arnesfberg, 
W(ilhelmus)  Juliacensis  et  E(ngelbertus)  de  Marcha  Comites 
et  SOmon)  nobilis  de  Lippia.  Notum  facimus  Uniuersis  hoc 
scriptum  visnris,  quod  vnu^quisque  nostrum  alteri  auscul- 
tafoit  consentiendo,  si  venerabilis  pater  et  dominus  S(ifndus) 
coloniensis  Archiepiscopus  infra  hinc  et  festum  beati  Mi- 
chaelis proximum  nobis  Omnibus  debita  soluere  intendat  el 


4)  9Cti  ber  Uttitnbe  ^5nat  bad  geiüö^ntic^e  @te(jel  be9  trafen 
©ottfrieb,  @eibcrfe  Urf.  «ud^  I  Stab.  1  9h.  ö/att  grün  unb  rot^  fei* 
bcticti  gäben;  ba«  bet  @tabt  @oe|l  tfl  abgefattcn. 


479 

soluent,  in  quibus  ratione  conflictus  apud  Zulprck  tempore 
venerabiiis  domini  £(ngeibertO  quondam  coloniensis  Archie- 
piscopi  pacüone  seu  qualicunque  modo  alio  idem  nobis 
tenelur.  Idem  sioguli  nosirum,  si  in  amicitia  fieri  potest, 
fauorabiliter  acoeptabunt.  Si  vero  quisquam  nostrum  solu- 
tionem  consequi  *  .  .  .  non  contingat,  aliis  solutione  gau- 
dentibus  extunc  nichilominus  prout  in  aliis  literis  nostris 
patentibus  inter  nos  super  confederatione  mutua  datis  con- 
tinetur,  nos  omnes  non  cousequto  solutionem  assistentes 
contra  dictum  dominum  S(ifridum)  Archiepiscopum  Bellum 
unanimiter  inibimus  omni  expeditione  qua  possumus,  ut 
nobis  debita  persoluat  et  nos  nostris  gaudere  permittat, 
fideliter  constanter  et  firmiter  resistendo.  Quod  sigilloram 
nostrorum  robore  fecimus  stabilire.  Nos  vero  S(imon) 
nobilis  predicius  sigillo  venerabiiis  domini  SOmonis)  Pader- 
bornensis  Episcopi  tutoris  nostris  predicti  spontanee  sumus 
usi.  Actum  et  datum  in  villa  Meninchusen  Anno  domini 
M«.  CC«.  LXX«.  V«.  Xn  Kai.  Aprilis.^) 


6. 
1277.    <^tt  24.   oerbüitDct   |id)  pifd)0f  ttonrati  oon  ^l^snabrndv 
mit  iS^t^bxf^of  ^ieflfrfrt  ton  CSln  flffien  tfU  ©rafrn  ton  Jfiltdj  iHark 
uitn  Arnsberg. 

^aäf  htm  Otig.  im  ^rot).  ^x^x^  ju  S)üffeIboTff. 

In  nomine  domini  amen.  Nos  Conradus  dei  gratia  in 
Episcopum  Osnaburgensis  Ecciesie  electus  et  confirmatus. 
Notum  esse  volumus  vniuersis  et  presencium  testimonio 
publice  recognoscimus  et  profitemur,  quod  nos  promisimus 
et  promittimus  Reverendo  Patri  ac  domino  S(ifrido)  Colo- 
niensi  archiepiscopo  et  ecciesie  Coloniensi  quod  nos  ab 
hac  hora  in  antea  erimus  fidus  promotor  et  adiutor  ipsius 
domini  archiepiscopi  et  suorum  Successorum  contra  •  •  Ju- 
liacensem.«  de  Marka,  et.,  de  arnsberg  Comites  et 
eorum  adiutores  quoscunque  et  contra  omnes  homines,  qui 
ipsius  domini  archiepiscopi    et  Ecciesie   Coloniensis  inimici 

s)    !S)te  Siegel  finb  abgefallen,  bie  Urfunbe  it^at  fe^v  getitten;  fle 
ip  burdjtöd^ert  unb  jum  2:i^eire  t>erMctd^t. 


480 

et  aduersarij  sunt  in  presenti  vel  .erunt  in  futuro.  Preterea 
promisimus  et  promittimus  quod  infra  quindenam,  postqaam 
ab  eo  seu  suo  nuncio  requisiti  fuerimus,  veniemus  eidein 
et  suis  in  adiutorium  cum  Centum  armatis  et  dextrarijs 
faleratis  et  in  ipsius  et  suorum  permanebimus  adiutorio  ad 
suam  voluntatem  sub  periculis  et  dampnis  nostris.  Ita 
tarnen  quod  idem  dominus . .  archiepiscopus  nobis  et  nos- 
tris,  cum  ad  terram  suam  veniemus  et  quamdin  ibidem 
in  adiutorio  ipsius  permansimus,  in  expensis  victualium 
prouidebit  et  ex  tunc  quando  et  ubi  idem  dominus.»  ar- 
chiepiscopus requisierit,  ex  amicis,  hominibus  et  familia- 
ribus  nostris  in  suum  et  suorum  pro  possibilitate  nostra 
ducemus  auxiiium  et  ei  adesse  studebimus  bona  fide  ope 
et  opera,  consilio  et  auxilio  contra  aduersarios  suos  ante- 
dictos  et  alios  quoscunque.  Ita  quod  ei  ad  vtilitaiem  et 
nobis  cedere  valeat  ad  honorem.  Et  ad  hec  omnia  et  sin- 
gula  facienda  quotienscumque  et  quandocunque  idem  domi- 
nus., archiepiscopus  vel  sui  successores  requisierint,  sine 
fraude  et  dolo  fideiiter  adimplenda  nos  per  fidem  in  manus 
ipsius  domini  nostri«.  archipiscopi  super  hoc  corporaliter 
prestitam  et  insuper  per  iuramentum  alias  super  hoc  per 
nos  corporaliter  exhibitum  de  nostra  spontanea  et  libera 
voluntate  obligamus  et  profitemur  esse,  quamdiu  vixerimus 
obligatos.  In  cuius  rei  testimonium  presens  scriptum  sigilio 
nostro  et  sigillo  INobilis  viri  frederici  Comitis  de  Reilberch 
fratris  nostri  fecimus  communiri«  Datum  et  actum  Colonie 
IX^  Kalend.  Novembr.  anno  dni.  M«.  CC«.  LXX^  septimo.  ^) 


^)  ®te  Urf.  ifl  f(i^9n  gefd^rteSen;  bad  ©iegd  bed  SBifd^of«  (Sonrab 
abgefallen,  ba«  feine«  ©ruber«  gcrbrod^en.  —  3n  ä^nüd^cr  Wct  »erbünbetc 
ftd^  am  17ten  9Jotobr.  beffelben  3aM  2lbt  ©cinrid^  toonGEortoei?  mit 
(grjbifd^of  ©iegfrteb,  i^m  in  bcm  toorbabenbcn  Äriege  potenter  et 
patenter  beijuße^en  gegen  ben  Sonbgrafen  t>.  Reffen  unb  gegen  bie 
©rafen  t>on  Salbed,  3Rarf  unb  %xn9htxQ,  Sacomblet«  Urfunb. 
«ud&  ir.  v»r.  708 


■  *''JP  '^jBtv'^**^" 


3«^ft  be«  erften  9mbti. 


f.  [)e   institutione  Paradysi    et    bumili  ingressu  sororum, 

per  Hinricum  de  Osthoven      1252 .      'S.       1 

II.  fietoolb«  t)on  iRort^off  (S^ronif  bcr  ©rafcu  t>on  bcr  Wlaxf 
bt0  jum  9.1391,  überfc^t  unb  umßcarbcitet  t)on  UlridJ 

«crne,  (Sa^cÄan  s«  <>ainin,    1538 „      14 

HI.  j^iflorie  ber  @'abt  Sert  bon  ^ermann  ^ranbid,  ^ftrger« 

racipcr  unb  erbfeWgcr  bafclbft.    1673 „      43 

IV.  2)ic  SWarlcn  beö  SCrndbcrger  ^Batbc«.    1350- 1617.      .      „      96 
V.  !J)ratigfatc   bc8    breißigiä^irtgen   Ärtcgc«   in   2Bcflfa(en; 

1)  SWaröberg,  2)  f(rn«bcrg r,    134 

VI.  mttx\>txiti6)m%  bc«  Ätojler«  «rcbelar.    1416      .    .    .      „    146 

VII.  Jacobi  de  Susato  al.  de  Sweve  Cbrouicon  episcoporum 
Coloniensiuin    1420. *     .    «      r»     161 

VIII,  Jacobi   de   Susato   al.   de  Sweve  Chronologia  comitutn 

de  Warka*    1390 „216 

IX.  ©efd^td^te   ber    @tabt   9iüben    t>on    (S^rifloff  $ranbt«, 

«ürgcrmciftcr  ju  fRübcn  unb  (grbfäfgcr  ju  2Bcr(.    1650.      „    221 
X.  j^iflonf^e  ^ef^reibung  ber  ^tobt  unb  ^raffd^aft  !£>ort« 

munb  )>ott  2)et^mav  iD2ü(^er  unb  (Sorneaud  i02en>e.  1616.      „    218 
XI.  ^üterbergci$ni6  be«  @ttftö  SÄcfd^cbe.    1314 ,,381 

XIT.  2)rangfatc   beö    brcigigiÄ^rtgcn    Ävicge«    in  Söefifalen; 

3)  SWebebad^. '. „419 

Xlil.  Lumen  mnjus  obfuscaus  minus,  sive  nobilissime  urbis 
Gesecae,inter  laudatissimas  et  antiquissinias  districtus 
Westphalici  civitates  oppidi  celeberrimi ,  origo,  flos  et 
praeclare  ge«ta  ab  admodum  reverendo  domino  J  o d o  co 
Mattenklo idt,  ipsius  urbis  Gesecae  quondam  concive 
et  canonico  reguiari  in  Boedeken,  oliin  annotata  et 
conscripta,  nunc  vero  perfecta  et  in  unum  redacta  ä 
reverendo  patre  JodocoPoetteken,  canonico  reguiari 
in  Boedeken.    1699. ,i    429 

XIV.  Urfunbcn-iRad^lefc ,,473 


-    ••S)  OJ0(O  €€€•  I 


Pmdifelfler 


2)ro4  afler  bei  ber  (Sorrectur  angewenbetett  Sorgfalt,  ^aben  fli!^ 
etti}e(ne  ^rudffe^Ier  etngefci^Iic^en.  ^iefelbeti  finb  im  fangen  fo  unbebeu' 
tenb,  baß  jlc  ber  freuiibUd^e  Sefcr  o^nc  SWü^e  entbedcn  iitib  toerbefferen 
mirb.  9}ur  in  ben  92oten  )ur  (S^ronil  ber  cMnifci^en  (Srgbifd^afe  toon 
^acobud  be  ^ufato  ftnb  mehrere  ^a^raablen  fo  er^ebüd^  toerbrudft,  bag 
»ir  fie,  um  3nungeu  )u  loermeiben,  ^ier  anzeigen  muffen. 

@  171  91.  26.    ©ermann  I.  t  nid^t  920,  fonbem  925*. 

„    181   „  46.    dtamalh  f  niäft  1164,  fonbem  1167. 

„    187  „  54.    Engelbert  L  t  rtiäft  1220,  fonbem  1225. 

„    215  „   70.    92u)>ert  (am  nid^t  aur  9{egtemng  24.  ^^.  1414, 

fonbem  30.  aRärj  1463  unb  er  t  ntci^t  1508, 

fonbem  1480. 
„    429  3»  3.  t>.  0.  tfl  flatt  civitati»  ju  lefen  ciritatw. 


2)nt((  t>on  $.  g.  ®rote  in  ^rndbeig»* 


n 


lillii:ii.'Plll!i!li]^illi'i! 


!l!;:l    fi 


3  2044  098  652  '571 


>-^/